Ir al contenido

Xwetaʼmaj che ksach na uwach ri itzelal

Xwetaʼmaj che ksach na uwach ri itzelal

Xwetaʼmaj che ksach na uwach ri itzelal

Xtzijox rumal Ursula Menne

Kwaj che konojel ri winaq cho ronojel ri uwach Ulew kkiriq ri utzilal. Rumal che xwaj xinkʼex ri jastaq xinyaʼ pa cárcel rumal ri régimen comunista re Alemania oriental. Y chilaʼ xwetaʼmaj wi ri kbʼan na che usukʼumaxik ri itzelal pa ri uwach Ulew. Kwaj kinbʼij chiwe.

XINALAX pa ri junabʼ 1922 pa ri tinamit Halle, Alemania, che kʼo pa 200 kilómetros (120 millas) che ri suroeste re Berlín. Wajun tinamit riʼ kʼo chi más che mil doscientos junabʼ y are jun che ri xemajin lo ri protestantismo. Ri nuchaqʼ Käthe, xalax pa ri junabʼ 1923; ri nutat are militar y ri nunan are kbʼixon pa jun teatro.

Sibʼalaj kwaj che ri winaq kkiriq utzilal, wariʼ are ri xukʼut kan ri nutat chnuwach. Are chiʼ xel lo pa ri ejército, xukoj jun utienda. Are kʼu, rumal che ri winaq e mebʼaʼ, kutoqʼobʼisaj kiwach kuya bʼi ri jastaq chke pa kʼasaj. Wariʼ xubʼano che xuriq kʼax ri utienda. Ri xukʼulmaj ri nutat xukʼut ta riʼ chnuwach che kitoʼik ri winaq chuwach ri itzelal are kʼax ubʼanik. Are kʼu, ri kichomanik ri alabʼom y ri alitomabʼ chrij ri sukʼilal are junam rukʼ jun qʼaqʼ che kʼax uchupik.

Ri nunan xukʼut kan ri arte chnuwach. Areʼ xraj che in y ri al Käthe xqetaʼmaj ri música, ri canto y ri danza. Sibʼalaj xojkikot rukʼ ri nuchaqʼ... kʼa chiʼ xopan ri junabʼ 1939.

Xumajij ri kʼax

Are chi’ xinkʼis ri básico, xinbʼe pa ri academia re ballet, chilaʼ xwetaʼmaj danza expresionista (ausdruckstanz, en alemán) jun estilo re Mary Wigman, jun chke ri xmajinik. Pa wajun xojowem riʼ are kakʼut ri kanaʼo rukʼ ri acuerpo. Xuqujeʼ xwetaʼmaj tzʼajanik. Ri nukʼaslemal chiʼ in ali na are sibʼalaj utz y xwetaʼmaj kʼi taq jastaq. Are kʼu xopan ri junabʼ 1939, y xmajtaj ri segunda guerra mundial. Qʼaxinaq chi kebʼ junabʼ, pa 1941, xinriq jun nimalaj bʼis: xkam ri nutat che tuberculosis.

Ri chʼoj sibʼalaj kʼax. Chiʼ 17 nujunabʼ xmajix wajun chʼoj riʼ. Xwilo che ri winaq che wetaʼm kiwach che kʼo ta kʼax kkibʼano are kʼu xetobʼan che ubʼanik itzelal kukʼ ri nazis. Ri chʼoj, ri kamikal y nikʼaj chik are waʼ ri sibʼalaj xbʼan pa waʼ taq qʼij riʼ. Ri qachoch xuriq kʼax rumal ri bombas, y kʼi chke ri wachalal xekamik.

Chiʼ xkʼis ri chʼoj pa 1945, ri nunan, Käthe y in kʼa oj kʼo na pa Halle. Are kʼu pa ri tiempo riʼ ya in kʼulan chik y kʼo chi alaj nuneʼ. Utz ta xel ri qakʼulanem, rumal laʼ xqajach qibʼ rukʼ ri wachajil. Xaq chi nutukel, xinriq nuchak che bailarina y xinmaj utzʼajik cuadros rech xinya ri kajwataj che ri nuneʼ.

Ri Alemania xjach uwach pa kajibʼ. Ri tinamit che oj kʼo wi xkʼojiʼ chuxeʼ ri utaqanik ri Unión Soviética, rumal laʼ rajawaxik xqanaqʼatisaj qibʼ che ri taqanik comunista. Pa 1949, ri Alemania oriental, xux ri República Democrática Alemana.

Ri kʼaslemal chuxeʼ ri utaqanik ri comunismo

Pa taq ri junabʼ riʼ, xyawaj ri nunan rumal laʼ in rajawaxik xintzukun ri xajwataj che. Xinriq nuchak pa ri oficina re ri gobierno. Qʼaxinaq chi jubʼiqʼ tiempo xenriq jun grupo re estudiantes che kkaj kkisukʼumaj ri kʼax che kubʼan ri régimen comunista. Jun kʼutbʼal, pa ri universidad xkʼulax ta jun ala rumal che ri utat xtobʼan rukʼ ri partido nazi. In qas wetaʼm uwach, rumal che junam xojbʼixonik y xqabʼan música rukʼ, rumal laʼ xinchomaj: «¿Jasche are kriqow ri kʼax che xubʼan kan ri utat?». Rumal wariʼ xinnim wibʼ kukʼ ri kkaj kkijach uwach ri partido y xinbʼe pa taq ri protestas; xuqujeʼ xinnakʼ wuj chuwach ri gradas re ri tribunal.

Rumal che in secretaria re ri Comité Regional de Paz, rajawaxik kintzʼibʼaj cartas che utz ta xinaʼ ubʼanik. Jumul ri Comité xraj xutaq bʼi jun wuj che jun achi nim chi ujunabʼ re ri jun chi Alemania rumal che kkaj kkimol tzij chrij. Wariʼ xubʼano che sibʼalaj xpe woyowal y xinkʼu ri wuj pa ri oficina y xintaq ta bʼik.

«Konojel kkixeʼj kibʼ chuwach wajun ixoq riʼ» are kʼu xuya kubʼsal kʼuʼx chwe

Pa junio re 1951, xeʼopan kebʼ achijabʼ pa ri oficina y xinkikʼam bʼi pa cárcel che kbʼix Roter Ochse che (Buey Rojo), qʼaxinaq chi jun junabʼ chiʼ xbʼix chwe che in kʼo chilaʼ rumal che xinniman ta che ri Estado. Jun estudiante xubʼij chke ri policía secreta, Stasi are chiʼ xinnakʼ ri wuj chuwach ri gradas. Ri qʼatbʼal tzij, xuta ta ri xinbʼij; rumal laʼ xqʼat seis junabʼ chwij. Are chiʼ in kʼo pa cárcel, xinyawajik y xinkʼam bʼi pa ri hospital, chilaʼ e kʼo cuarenta ixoqibʼ. Are chiʼ xwil ri kipalaj che sibʼalaj e kʼan, xinxibʼij wibʼ. Y xinbʼe chuchiʼ ri ja rech kinel bʼik.

—¿Jas kawaj? —xcha ri guardia chwe.

—¡Chinawesaj bʼik! —xincha che—. ¡We kawaj chinatzʼapij nutukel, chinawesaj bʼi waral!

Ri guardia kʼo ta xubʼij chwe. Qʼaxinaq chi jubʼiqʼ tiempo, xwilo che kʼo jun ixoq che junam ta ri ubʼantajik kukʼ ri nikʼaj chik. Rumal laʼ xintʼuyiʼ rukʼ.

Ri are xubʼij chwe: «we kattʼuyiʼ wukʼ chachajij awibʼ. Ri nikʼaj chik kkixeʼj kibʼ chnuwach rumal che in testigo rech Jehová».

In wetaʼm taj che kbʼix chke ri testigos rech Jehová che kikʼulel ri Estado. Are kʼu ri wetaʼm chkij ri Estudiantes rech ri Biblia (che jelaʼ kbʼix chke ojer) are che xkisolij ri nutat chiʼ kʼa in nitzʼ na. Knaʼtaj chwe che ri areʼ xubʼij: «Ri Estudiantes re ri Biblia qastzij ri kkibʼij».

Sibʼalaj xinkikotik chiʼ xwetaʼmaj uwach wajun ixoq riʼ, ubʼiʼ Berta Brüggemeier. Xinbʼij che, «¡chakʼutuʼ chnuwach chrij ri Jehová!». Amaqʼel xojtzijon rukʼ chrij ri Biblia. Xwetaʼmaj, che ri Jehová are ri qastzij Dios, kojuloqʼoqʼej, sukʼ y kʼo nim ujamaril. Xuqujeʼ xwetaʼmaj che kraj kusukʼumaj ronojel ri kʼaxkʼolil che kibʼanom ri Itzel taq winaq. Junam rukʼ ri kubʼij ri Biblia pa Salmo 37:10, 11: «Pa kebʼ oxibʼ qʼij man keriqtaj ta chi bʼanal taq etzelal; paneʼ sibʼalaj keʼatzukuj, man keʼariq ta chik. E areʼ taq kʼut ri e machʼalik kkechbʼej na ri uwach Ulew kejeqiʼ na pa tzʼaqatalaj jamaril».

Xintzoqopix bʼik y xinbʼe pa Occidente

Pa ri 1956 xinel bʼi pa cárcel. Xqʼax cinco qʼij y xinbʼe pa Alemania occidental. Pa wajun tiempo riʼ kʼo chi kebʼ wal, Hannelore y Sabine, che xuqujeʼ xebʼe wukʼ. Xqajach qibʼ rukʼ ri wachajil y xentzukuj ri Testigos. Ri wetaʼmanik chrij ri Biblia xukʼut chnuwach che rajawaxik kinkʼex jujun taq jastaq pa ri nukʼaslemal rech kinnimaj ri utaqanik ri Dios. Xinkoj nuchuqʼabʼ che ubʼanik y pa 1958 xinbʼan nuqasanjaʼ.

Xinkʼuliʼ chi jumul, are kʼu rukʼ jun testigo rech Jehová, Klaus Menne ubʼiʼ. Sibʼalaj xojkikot pa ri qakʼulanem y xekʼojiʼ kebʼ qalkʼwal: Benjamin y Tabia. Are kʼu sibʼalaj bʼisobʼal, rumal che qʼaxinaq chi veinte junabʼ che xkam ri wachajil pa jun accidente. Y kimik in kʼulan taj. Nukubʼsam nukʼuʼx chrij ri kʼastajibʼal: rumal che wetaʼm che kekʼastaj na ri kaminaqibʼ pa jun jeʼlikalaj uwach Ulew (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Ri jun chi kubʼsal nukʼuʼx are che ri kajibʼ wal kkipatanij ri Jehová.

Rumal ri wetaʼmanik chrij ri Biblia, kimik wetaʼm che xaq xiw ri Jehová kkʼamow lo ri qastzij sukʼilal. Areʼ retaʼm ri xqakʼulmaj ojer kanoq, wariʼ kʼo ta jun winaq kkunik kubʼano. Wariʼ kubʼan chwe che sibʼalaj kinaʼ jamaril, más na are chiʼ kinriq kʼax. Eclesiastés 5:8 kubʼij: «Mamayo chi we pa jun Ulew chik kawilo chi kbʼan kʼax che ri mebʼaʼ katoqʼix kʼut ri sukʼilal xuqujeʼ ri taqal ubʼanik, jun kʼu nim reqeleʼn xchʼuq uwiʼ rumal jun chik ri nim na reqeleʼn, nikʼaj chi kʼut ri nimaʼq chi na keqeleʼn kekichʼuq kiwiʼ chik we kebʼ riʼ». Ri Qʼatal tzij che más nim ubʼanik are ri Dios, ri Biblia kubʼij wariʼ chrij: «Man kʼo ta jun jasach bʼanom ta cho ri uwach Ulew kʼuʼm ta chuwach ri Dios. Konojel ri jastaq e chʼanachʼoj xuqujeʼ e qʼalaj chuwach ri ubʼaqʼwach ri jun ri kqabʼij wi na jas ri qabʼanom» (Hebreos 4:13).

Chiʼ kinchoman chrij ri nubʼanom pa ri nukʼaslemal che xa jubʼiqʼ chi kraj kopan noventa nujunabʼ

Amaqʼel ktaʼ chwe jas ubʼanik ri kʼaslemal chuxeʼ ri utaqanik ri régimen nazi y ri comunista. «Are sibʼalaj kʼax» kinchaʼ. Waʼ kebʼ qʼatbʼal tzij riʼ xa e junam kukʼ ri nikʼaj chik. Wariʼ qas kukʼutu che ri winaq kekun ta che kikʼamik kibʼe. Rumal laʼ ri Biblia kubʼij: «Ri kuʼinem ri kʼo rukʼ ri winaq che ubʼanik kʼax che ri rajil utzʼaqat» (Eclesiastés 8:9). ¡Qastzij waʼ taq tzij riʼ!

Are chiʼ kʼa majaʼ na ri nujunabʼ, xinchomaj che ri e winaq kekunik kkisukʼumaj ri itzelal; are kʼu kimik wetaʼm chik che xaq xiw ri Dios kkunik kusukʼumaj ri uwach Ulew rukʼ sukʼilal, are chiʼ kusachisaj kiwach ri itzel taq winaq y kuya ri Qʼatbʼal tzij pa uqʼabʼ ri uKʼojol, Jesucristo, che amaqʼel xel ukʼuʼx chke ri winaq. Ri Biblia kubʼij chrij ri uKʼojol ri Dios: «Aloqʼoqʼem ri sukʼil, awetzelam kʼu uwach ri etzelal» (Hebreos 1:⁠9). Sibʼalaj kinmaltyoxij che ri Dios che xinkunik xwetaʼmaj chrij ri sukʼalaj uQʼatal tzij, y che kʼo weyebʼal chrij ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik.

[Wachbʼal]

Kukʼ ri e wal Hannelore y Sabine chiʼ xojopan pa Alemania occidental

[Wachbʼal]

Rukʼ ri wal Benjamin y ri rixoqil, Sandra