1. Mɛni nɛ Baiblo gbami ko tsɔɔ wɔ?

MƐNI nɛ e be kɛe nɛ e maa ba Yehowa we bi a nɔ? Wa maa na heto ɔ ngɛ Baiblo ɔ mi. Baiblo ɔ tsɔɔ ní nguanguahi nɛ maa ba nɛ maa sa wɔ tsuo wa he. Baiblo gbami ko tsɔɔ nɔ́ nɛ je ɔ mi matsɛ yemihi nɛ a ngɛ he wami wawɛɛ ɔ maa pee. Munyu nɛ ngɛ Daniel yi 11 ɔ tsɔɔ nɔ́ nɛ matsɛmɛ enyɔ nɛ a kɛ a he yi kulaa, nɛ ji omleyi je matsɛ kɛ woyi je matsɛ ɔ maa pee. * Gbami nɛ ɔ hiɛhiɛɛ ba mi momo, lɔ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa fã nɛ piɛ ɔ hu maa ba mi.

2. Ngɛ 1 Mose 3:15 kɛ Kpo Jemi 11:7 kɛ 12:17 ɔ nya a, mɛni nɛ e sa nɛ e hi wa juɛmi mi ke wa ngɛ Daniel gbami ɔ kasee?

² Loko wa maa nu gbami nɛ ngɛ Daniel yi 11 ɔ sisi ɔ, e sa nɛ wa hɛ nɛ hi nɔ kaa gbami nɛ ɔ tu nɔ yeli kɛ nɔ yemihi nɛ a ní peepee sa Mawu we bi a he ɔ pɛ a he munyu. E ngɛ mi kaa Mawu we bi nɛ a ngɛ zugba a nɔ ɔ a he pi mohu lɛɛ, se behi fuu ɔ, nɔ yemi nɛ ɔmɛ jeɔ a hɛ kɛ piɔ mɛ. Mɛni he je? Ejakaa Satan kɛ e blɔ nya tomi ɔ suɔ nɛ a kpata nihi nɛ a sɔmɔɔ Yehowa kɛ Yesu ɔ a hɛ mi. (Kane 1 Mose 3:15 kɛ Kpo Jemi 11:7; 12:17.) Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ Daniel gbami ɔ kɛ gbami kpahi nɛ a ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ nɛ kpa gbi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ja wa ngɔ Daniel gbami ɔ kɛ to ní kpahi nɛ Baiblo ɔ de ɔ he loko wa ma nyɛ maa nu sisi saminya.

3. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ kɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ mi?

 ³ Ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu Daniel 11:25-39 ɔ he. Wa maa na nihi nɛ a ji omleyi je matsɛ kɛ woyi je matsɛ kɛ je jeha 1870 kɛ ya si 1991 ɔ, kɛ nɔ́ he je nɛ sisi numi ngɛ he kaa wa ma tsake bɔ nɛ wa nu gbami nɛ ɔ fã ko sisi ha a. Ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ mi ɔ, wa ma susu Daniel 11:40–12:1 ɔ he. Wa maa le nɔ́ nɛ gbami ɔ fã nɛ ɔ tsɔɔ ngɛ níhi nɛ ya nɔ kɛ je jeha 1991 ɔ kɛ níhi nɛ maa ya nɔ kɛ ya si Harmagedon ta a mi. Lɔ ɔ ma ha nɛ waa nu gbami nɛ ɔ sisi saminya. Ke o ngɛ o he dlae kɛ ha ní kasemi enyɔ nɛ ɔmɛ ɔ, e maa hi kaa o maa hyɛ daka nɛ ji “Matsɛmɛ Enyɔ Nɛ A Teɔ Si Kɛ Woɔ A Sibi Ngɛ Nyagbe Be Nɛ ɔ Mi.” Se kekleekle ɔ, e sa nɛ waa le matsɛmɛ enyɔ nɛ ɔmɛ.

4. Mɛni ní etɛ komɛ nɛ maa ye bua wɔ konɛ waa le omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ?

⁴ Sisije ɔ, a ngɔ biɛ nɛ ji “omleyi je matsɛ” ɔ kɛ da si kɛ ha matsɛ nɛ ngɛ Israel zugba a yiti je, nɛ a ngɔ biɛ nɛ ji “woyi je matsɛ” ɔ kɛ da si kɛ ha matsɛ nɛ ngɛ Israel zugba a woyi je. Mɛni he je nɛ wa de jã? Kadi nɔ́ nɛ bɔfo nɛ ngɔ sɛ gbi ɔ kɛ ya ha Daniel ɔ de. E de ke: “I ba, konɛ ma ba tsɔɔ mo nɔ́ nɛ maa ba o ma a nɔ hwɔɔ se, ejakaa nina a kɔɔ hwɔɔ se níhi a he.” (Dan. 10:14) Kɛ je blema lokoo kɛ ba si Pentekoste jeha 33 ɔ mi ɔ, jinɛ blema Israel ma a ji Mawu we bi. Kɛ je jamɛ a be ɔ kɛ ma a, Yehowa ha nɛ e pee heii kaa Yesu kaseli anɔkualetsɛmɛ ɔmɛ ji e we bi. Enɛ ɔ he ɔ, gbami nɛ ngɛ Daniel yi 11 ɔ kɔ Kristo se nyɛɛli ɔmɛ a he wawɛɛ pe blema Israel ma a. (Níts. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Nɛ nɔ yeli slɔɔtohi lɛ ba pee omleyi je matsɛ kɛ woyi je matsɛ ɔ nɛ. Se matsɛmɛ nɛ ɔmɛ tsuo pee ní komɛ. Kekleekle ɔ, matsɛmɛ nɛ ɔmɛ tsuo ye Mawu we bi a nɔ aloo a wa mɛ yi mi. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, bɔ nɛ a pee Mawu we bi ha a tsɔɔ kaa a nyɛ anɔkuale Mawu nɛ ji Yehowa a. Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, matsɛmɛ enyɔ nɛ ɔmɛ plee he wami ko he.

5. Kɛ je bɔfo ɔmɛ a gbenɔ se kɛ ba si jeha 1870 ɔ se ɔ, anɛ wa ma nyɛ maa le omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ lo? Moo tsɔɔ nya.

⁵ Ngɛ bɔfo ɔmɛ a gbenɔ se ɔ, lakpa Kristofohi a he ba hiɛ ngɛ asafo ɔ mi, nɛ a bɔni lakpa tsɔɔmihi nɛ dɛ Baiblo ɔ nɔ ɔ tsɔɔmi. Kɛ je jamɛ a be ɔ kɛ ba su jeha 1870 ɔ, Mawu blɔ nya tomi ko be zugba a nɔ. Lakpa Kristofohi a he ba hiɛ kaa hu, enɛ ɔ he ɔ, e he ba wa kaa a maa le nihi nɛ a ji anɔkuale Kristofohi. (Mat. 13:36-43) Mɛni he je nɛ e he hia kaa waa le enɛ ɔ? E haa nɛ wa naa kaa nɔ́ nɛ wa kane kɛ kɔ omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ he ɔ be nyɛe ma kɔ nɔ yeli kɛ matsɛ yemihi nɛ a hi si ngɛ bɔfo ɔmɛ a gbenɔ se kɛ ba si jeha 1870 ɔ a he. Mawu we bi be jamɛ a be ɔ mi nɛ a ma tua mɛ. * Se kɛ je jeha 1870 ɔ kɛ ma a, e he wɛ kaa o maa le omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ. Mɛni he je?

6. Mɛni be a bɔni Mawu we bi a he blɔ nya tomi kaa asafo ekohu? Moo tsɔɔ nya.

⁶ Kɛ je jeha 1870 ɔ kɛ ma a, a bɔni Mawu we bi a he blɔ nya tomi kaa kuu. Jamɛ a jeha a nɛ Charles T. Russell kɛ  nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ to kuu ko nɛ a kaseɔ Baiblo ɔ he blɔ nya. Nyɛminyumu Russell kɛ nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ ji tsɔlɔ ɔ nɛ a gba kɛ fɔ si kaa e ma “dla blɔ” loko a maa to Mesia Matsɛ Yemi ɔ sisi ɔ nɛ. (Mal. 3:1) A ba ná asafo kuu ko nɛ ngɛ Yehowa sɔmɔe ngɛ blɔ nɛ da nɔ ekohu! Anɛ nɔ yemi ko ngɛ je ɔ mi jamɛ a be ɔ mi nɛ ma nyɛ maa te si kɛ wo Mawu we bi lo? Nyɛ ha nɛ waa hyɛ.

7. Mɛnɔ ba pee woyi je matsɛ ɔ kɛ ya si kekleekle je mi ta a mi?

⁷ Benɛ e ke suu jeha 1870 ɔ, Britain nɔ yemi ɔ ji nɔ yemi nɛ he wa ngɛ je ɔ mi tsuo, nɛ e ngɛ ta buli nɛ a he wa wawɛɛ nitsɛ. A ba le nɔ yemi nɛ ɔ kaa koli nyafii ɔ nɛ ku koli etɛ nɛ ji France, Spain, kɛ Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Nɛ e ba pee woyi je matsɛ kɛ ya si kekleekle je mi ta a mi. Ngɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, United States of America ba pee ma nɛ a ngɛ sika wawɛɛ ngɛ je ɔ mi tsuo, nɛ a kɛ Britain bɔni ní tsumi kɛ bla.

8. Mɛnɔ ji woyi je matsɛ ɔ ngɛ nyagbe ligbi nɛ ɔmɛ a mi?

⁸ Ngɛ kekleekle je mi ta a mi ɔ, United States kɛ Britain bla kɛ hwu ta a, nɛ a ba ná he wami wawɛɛ. Jamɛ a be ɔ, Britain kɛ United States nɛ a bla nɛ a tsɛɛ mɛ ke Anglo-Amerika a ba pee nɔ yemi nɛ he wa wawɛɛ ngɛ je ɔ mi tsuo. Kaa bɔ nɛ Daniel gba a, matsɛ nɛ ɔ bua ‘tabo babauu nitsɛ nɛ a he wa’ nya. (Dan. 11:25) Ngɛ nyagbe ligbi nɛ ɔmɛ a mi ɔ, Anglo-Amerika daa si kɛ ha woyi je matsɛ ɔ. * Ke jã a, lɛɛ mɛnɔ nɛ e ba pee omleyi je matsɛ ɔ?

9. Mɛni be nɛ a ba le omleyi je matsɛ ɔ, nɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Daniel 11:25 ɔ ba mi ngɛ?

⁹ Jeha 1871 nɛ ji jeha kake se benɛ Russell kɛ nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ to Baiblo kasemi kuu ɔ sisi ɔ, nɔ nɛ ji omleyi je matsɛ ɔ ba pee heii. Ngɛ jamɛ a jeha a mi ɔ, Otto von Bismarck bua ma komɛ a nya nɛ a bla kɛ pee German Nɔ Yemi ɔ. Prussia matsɛ nɛ ji Wilhelm I ba pee nɔ yemi nɛ ɔ kekleekle matsɛ, nɛ e hla Bismarck kaa nɔ yemi ɔ hɛ mi nyɛɛlɔ nɛ sɛ hlami. * Ngɛ jeha nyɔngma komɛ a se ɔ, Germany ba pee nɔ yemi ko nɛ he wa wawɛɛ, nɛ e bɔni ma komɛ nɛ a ngɛ Afrika kɛ Pacific Ocean ɔ nɔ yemi, nɛ e bɔ mɔde kaa e kɛ Britain maa plee he wami he. Baiblo ɔ de ke: “Nɛ e kɛ ta buli babauu ɔ ma wo e he wami ɔ kɛ e tsui nɔ kɛ si woyi je matsɛ ɔ, nɛ woyi je matsɛ ɔ hɛ maa dɔ, nɛ e kɛ e ta buli babauu nɛ a he wa wawɛɛ ɔ ma ba tua lɛ. Nɛ e be nyɛe maa da si, ejakaa a maa so ngɔ wo e he.” (Daniel 11:25, NW) German Nɔ Yemi ɔ bua ta buli babauu nɛ a he wa nya. A he wami ɔ miɔ nɛ e maa su Britain ta buli ɔmɛ a nɔ́ ɔ. Germany ngɔ e tabo nɛ ɔ kɛ ya tua e he nyɛli ɔmɛ ngɛ kekleekle je mi ta a mi.

10. Daniel 11:25b, 26 ba mi ngɛ mɛni blɔ nɔ?

¹⁰ Jehanɛ hu ɔ, Daniel gba nɔ́ nɛ maa ba German Nɔ Yemi ɔ kɛ ta buli nɛ e bua a nya a nɔ. Gbami ɔ tsɔɔ kaa omleyi je matsɛ ɔ “be nyɛe maa da si.” Mɛni he je? “Ejakaa a maa so ngɔ wo e he. Nihi nɛ a kɛ lɛ yeɔ ní ɔ ma ha nɛ e nane ma kpata.” (Dan. 11:25b, 26a, NW) Ngɛ Daniel be ɔ mi ɔ, nihi nɛ a yeɔ “[matsɛ ɔ] niye ní kpakpa” a a kpɛti ni komɛ ji nikɔtɔmahi nɛ a ngɛ ‘matsɛ we ɔ mi nɛ a sɔmɔɔ lɛ ɔ.’ (Dan. 1:5) Mɛnɔ he gbami nɛ ɔ kɔ? E kɔɔ nihi nɛ a hɛɛ blɔ nya ngɛ German Nɔ Yemi ɔ mi, kɛ ta buli nɛ a kɛ matsɛ ɔ peeɔ kake kɛ tsuɔ ní ɔ a he. Nɔ́ nɛ nihi nɛ a hɛɛ blɔ nya nɛ ɔ pee he je ɔ, a ha nɛ matsɛ ɔ he wami ɔ je e dɛ, nɛ a to nɔ yemi ehe sisi ngɛ Germany. * Pi nɔ yemi ɔ nɛ maa gu ɔ he munyu pɛ nɛ gbami ɔ tu, mohu ɔ, e tu nɔ́ nɛ maa je ta nɛ e kɛ woyi je matsɛ ɔ maa hwu ɔ mi kɛ ba a he munyu hulɔ. A tu omleyi je matsɛ ɔ he munyu ngɛ gbami ɔ mi ke: “A maa gbe e ta buli ɔmɛ babauu, nɛ e tabo ɔ maa gbɛ fĩa.” (Dan. 11:26b) Kaa bɔ nɛ a gba kɛ fɔ si ɔ, ngɛ kekleekle je mi ta a mi ɔ, a ye German tabo ɔ nɔ kunimi, nɛ a gbe a ti nihi fuu. Ta nɛ ɔ kpata nihi babauu a hɛ mi pe tahi tsuo nɛ a sɛ hlami hwu ɔ.

11. Mɛni nɛ omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ pee?

¹¹ Benɛ Baiblo ɔ ngɛ níhi nɛ maa ya nɔ loko a maa hwu kekleekle je mi ta a he munyu tue ngɛ Daniel 11:27, 28 ɔ, e tsɔɔ kaa omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ “maa hi si ngɛ okplɔɔ kake he, . . . nɛ a maa ye a sibi lakpa.” E tsɔɔ hu kaa omleyi je matsɛ ɔ ma bua “ta yibu ní babauu” a nya. Nɛ jã pɛpɛɛpɛ nɛ níhi ya nɔ. Germany kɛ Britain de a sibi ke a ngɛ tue mi jɔmi hlae, se benɛ ta a ba ngɛ 1914 ɔ mi ɔ, a ba na kaa munyu nɛ ɔmɛ tsuo ji lakpa. Nɛ maa pee jeha nyɔngma komɛ loko e su jeha 1914 ɔ, Germany ba ná sika wawɛɛ, nɛ e ba pee ma enyɔne nɛ ngɛ sika wawɛɛ ngɛ je ɔ mi tsuo. Jehanɛ se hu ɔ, bɔ nɛ pee nɛ gbami nɛ ngɛ  Daniel 11:29 kɛ kuku 30 kekle fã a nɛ ba mi ɔ, Germany kɛ woyi je matsɛ ɔ hwu ta, se woyi je matsɛ ɔ ye e nɔ kunimi.

12. Ngɛ kekleekle je mi ta a mi ɔ, mɛni nɛ omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ pee?

¹² Kɛ je jeha 1914 kɛ ma nɛ ɔ, matsɛmɛ enyɔ ɔmɛ te si kɛ wo a sibi kɛ Mawu we bi wawɛɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ kekleekle je mi ta a mi ɔ, German nɔ yemi ɔ kɛ Britain nɔ yemi ɔ tsuo te si kɛ wo Mawu we bi nɛ a kɛ a he wui ta a mi ɔ. Nɛ United States nɔ yemi ɔ wo nihi nɛ a ngɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ hɛ mi nyɛɛe ɔ tsu. Si temi kɛ womi nɛ ɔ ha nɛ gbami nɛ ngɛ Kpo Jemi 11:7-10 ba mi.

13. Ngɛ jeha 1930 jeha amɛ a mi kɛ be nɛ je mi ta enyɔne ɔ ngɛ nɔ yae ɔ, mɛni nɛ omleyi je matsɛ ɔ pee?

¹³ Ngɛ jeha 1930 jeha amɛ a mi, titli be nɛ a ngɛ je mi ta enyɔne ɔ hwue ɔ, omleyi je matsɛ ɔ te si kɛ wo Mawu we bi wawɛɛ nitsɛ. Benɛ Nazi nɔ yemi ɔ ngɛ Germany nɔ yee ɔ, Hitler kɛ e we bi ɔmɛ tsi Mawu we bi a ní tsumi ɔ nya. Omleyi je matsɛ ɔ gbe Yehowa we bi lafahi abɔ, nɛ e wo akpehi abɔ hu tsu ngɛ nya tsimi hehi. Daniel gba kaa ní nɛ ɔmɛ maa ya nɔ. Omleyi je matsɛ ɔ tsi fiɛɛmi ní tsumi ɔ nya, nɛ kɛ gu blɔ nɛ ɔ nɔ ɔ, e ‘ble Yehowa we ɔ,’ nɛ e ha nɛ a kpa “daa ligbi bɔ ɔmɛ sami.” (Dan. 11:30b, 31a) Germany ma a hɛ mi nyɛɛlɔ Hitler wo si po kaa e maa gbe Mawu we bi nɛ a ngɛ Germany ɔ tsuo.

14. Mɛnɔ nɛ ba pee omleyi je matsɛ ɔ ngɛ je mi ta enyɔne ɔ se? Moo tsɔɔ nya.

¹⁴ Benɛ je mi ta enyɔne ɔ ba nyagbe ɔ, Kɔmiunisi nɔ yemi nɛ ji Soviet Union ɔ bɔni mahi nɛ a kpɔ kɛ je Germany dɛ ɔ a nɔ yemi, nɛ a ba pee omleyi je matsɛ ɔ. Kaa bɔ nɛ Nazi nɔ yemi ɔ wa Yehowa we bi yi mi wawɛɛ ɔ, Soviet Union hu wa nihi tsuo nɛ a kɛ anɔkuale jami ye kekleekle blɔ he ngɛ a si himi mi ɔ yi mi wawɛɛ.

15. Mɛni nɛ omleyi je matsɛ ɔ pee benɛ je mi ta enyɔne ɔ ba nyagbe ɔ?

¹⁵ Benɛ je mi ta enyɔne ɔ ba nyagbe ɔ, e kɛ we nɛ omleyi je matsɛ ehe, nɛ ji Soviet Union kɛ nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ te si kɛ wo Mawu we bi. Kpo Jemi 12:15-17 ɔ ngɔ si temi kɛ womi nɛ a kɛ baa Mawu we bi a nɔ ɔ kɛ to “pa” he. Ngɛ gbami nɛ ɔ nya a, omleyi je matsɛ ɔ tsi wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ nya, nɛ e fiee Yehowa we bi akpehi abɔ kɛ ho Siberia ya. Enɛ ɔ he ɔ, kɛ je be nɛ nyagbe ligbi ɔ je sisi ɔ, omleyi je matsɛ ɔ yaa nɔ nɛ e waa Mawu we bi yi mi, se kɛ̃ ɔ, e nyɛ we nɛ e gu a ní tsumi ɔ. *

16. Mɛni blɔ nɔ nɛ gbami nɛ ngɛ Daniel 11:37-39 ɔ ba mi ngɛ Soviet Union blɔ fa mi?

¹⁶ Kane Daniel 11:37-39. Kaa bɔ nɛ gbami ɔ tsɔɔ ɔ, omleyi je matsɛ ɔ bui ‘Mawu nɛ e nɛmɛ ɔmɛ ja a.’ Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Soviet Union ɔ to kaa e maa gu jamihi a sisi, lɔ ɔ he ɔ, e bɔ mɔde kaa e ma kpɔ he wami nɛ jamihi ngɛ ɔ ngɛ a dɛ. Soviet Union ɔ fã ngɛ jeha 1918 ɔ mi tɔɔ kaa a tsɔɔ sukuu bi kaa Mawu be. Enɛ ɔ maa ye bua konɛ e su oti nɛ ɔ he. Mɛni blɔ nɔ nɛ omleyi je matsɛ ɔ “wo mawu nɛ buu mɔhi a he ɔ hɛ mi nyami” ngɛ? Soviet Union ɔ puɛ sika fuu kɛ to e ta buli ɔmɛ a he blɔ nya, nɛ e pee ta hwumi  ní nguanguahi konɛ e he nɛ wa wawɛɛ. Omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ tsuo bua ta hwumi ní nguanguahi nɛ ma nyɛ ma kpata nimli ayɔ akpehi abɔ a hɛ mi ɔ nya!

17. Mɛni ji “ní hiemi ní nɛ kpataa ma hɛ mi ɔ”?

¹⁷ Omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ bla kɛ tsu nɔ́ ko nɛ he hia wawɛɛ ɔ he ní. A “ngɔ ní hiemi ní nɛ kpataa ma hɛ mi ɔ kɛ ba.” (Dan. 11:31, NW) Jamɛ a “ní hiemi ní” ɔ ji Je Ma Amɛ A Kake Peemi Kuu ɔ nɛ.

18. Mɛni he je nɛ a kale Je Ma Amɛ A Kake Peemi Kuu ɔ kaa “ní hiemi ní” ɔ?

¹⁸ Je Ma Amɛ A Kake Peemi Kuu ɔ ji “ní hiemi ní,” ejakaa e tsɔɔ kaa e ma nyɛ maa ngɔ tue mi jɔmi kɛ ba je ɔ mi tsuo. Se Mawu Matsɛ Yemi ɔ pɛ lɛ ma nyɛ maa pee nɔ́ ko kaa jã. Gbami ɔ tsɔɔ hu kaa ní hiemi ní ɔ “kpataa ma hɛ mi,” ejakaa Je Ma Amɛ A Kake Peemi Kuu ɔ ma ya tua lakpa jami, nɛ a ma kpata e hɛ mi.​—Hyɛ daka nɛ ji “Matsɛmɛ Enyɔ Nɛ A Teɔ Si Kɛ Woɔ A Sibi Ngɛ Nyagbe Be Nɛ ɔ Mi.”

19-20. (a) Mɛni he je nɛ e he hia nɛ waa le ní nɛ ɔmɛ? (b) Mɛni sane bimi nɛ wa ma ha heto ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ mi?

¹⁹ E sa nɛ waa le ní nɛ ɔmɛ, ejakaa e maa nɔ mi kaa kɛ je jeha 1870 kɛ ya si jeha 1991 ɔ, Daniel gbami nɛ kɔɔ omleyi je matsɛ ɔ kɛ woyi je matsɛ ɔ he ɔ ba mi. Enɛ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa gbami ɔ fã nɛ piɛ ɔ hu maa ba mi.

²⁰ Ngɛ jeha 1991 ɔ mi ɔ, Soviet Union ɔ gu. Enɛ ɔ he ɔ, mɛnɔ ji omleyi je matsɛ ɔ mwɔnɛ ɔ? Ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ ma ha sane bimi nɛ ɔ heto.