1. Mɛni ji su ko nɛ nihi a bua jɔ he wawɛɛ ngɛ Yesu he? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́?

ADESAHI yi mluku, se kɛ̃ ɔ, Yesu nu mɛ sisi. Enɛ ɔ ji su ko nɛ nihi a bua jɔ he wawɛɛ ngɛ e he. Benɛ Yesu ngɛ zugba a nɔ ɔ, e kɛ ‘nihi nɛ a ngɛ nyae ɔ nya,’ nɛ e kɛ ‘nihi nɛ a ngɛ ya foe ɔ fo.’ (Rom. 12:15) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ e kaseli 70 ɔmɛ ya fiɛɛ nɛ a kpale a se kɛ ba kɛ bua jɔmi ɔ, e “bua jɔ wawɛɛ ngɛ mumi klɔuklɔu ɔ mi.” (Luka 10:17-21) Se benɛ e na kaa Lazaro gbenɔ ɔ ha nɛ nihi ngɛ aywilɛho yee ɔ, e “ye aywilɛho ngɛ e mi, nɛ e hao.”​—Yoh. 11:33.

2. Mɛni lɛ ha nɛ Yesu mi mi sã lɛ ngɛ nihi a he ɔ?

² E ngɛ mi kaa adesahi yi mluku mohu lɛɛ, se Yesu mi mi sã lɛ ngɛ a he nɛ e na mɛ mɔbɔ. Mɛni ha nɛ e pee jã? Kekleekle ɔ, Yesu suɔ nɔmlɔ. Kaa bɔ nɛ ní kasemi nɛ sɛ hlami ɔ tsɔɔ ɔ, Yesu ‘ná nimli adesahi a he bua jɔmi.’ (Abɛ 8:31) Suɔmi nɛ e ngɛ kɛ ha mɛ ɔ ha nɛ e ba le bɔ nɛ adesahi susuɔ níhi a he ha wawɛɛ. Bɔfo Yohane de ke: “E le nɔ́ nɛ ngɛ adesa mi.” (Yoh. 2:25) Yesu mi mi sãa lɛ ngɛ nihi a he. Nihi yɔse bɔ nɛ Yesu suɔ mɛ ha a, nɛ lɔ ɔ ha nɛ a kɛ bua jɔmi bu Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ tue. Ke wɔ hu wa susuɔ nihi a he wawɛɛ ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ nihi maa bu sɛ gbi nɛ wa ngɛ fiɛɛe ɔ tue.​—2 Tim. 4:5.

3-4. (a) Ke wa mi mi sãa wɔ ngɛ nihi a he ɔ, kɛ wa maa na fiɛɛmi ní tsumi ɔ ha kɛɛ? (b) Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

³ Bɔfo Paulo le kaa e sa nɛ e fiɛɛ. Jã kɛ̃ nɛ wɔ hu wa le kaa e sa nɛ waa fiɛɛ. (1 Kor. 9:16) Se ke wa ngɛ mi mi sami ɔ, wa be fiɛɛmi ní tsumi ɔ nae kaa blɔ nya ní tsumi ko kɛkɛ. Mohu ɔ, wa maa je wa tsui mi kɛ ye bua nihi. Wa le kaa “bua jɔmi babauu ngɛ nɔ́ hami mi pe nɔ́ ngɔmi.”  (Níts. 20:35) Ke wa naa fiɛɛmi ní tsumi ɔ kaa e ji blɔ kake nɛ wa guɔ nɔ kɛ haa nɔ nɔ́ ɔ, e ma ha nɛ wa bua maa jɔ fiɛɛmi ní tsumi ɔ he.

⁴ Ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, wa maa na níhi nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa wa susuɔ nihi a he ngɛ wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi. Kekleekle ɔ, wa ma susu nɔ́ nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ bɔ nɛ Yesu mi mi sã lɛ ha ngɛ nihi a he ɔ he. Lɔ ɔ se ɔ, wa maa hyɛ níhi eywiɛ komɛ nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ kase lɛ.​—1 Pet. 2:21.

5-6. (a) Mɛnɔmɛ nɛ Yesu mi mi sã lɛ ngɛ a he? (b) Kaa bɔ nɛ Yesaya 61:1, 2 ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni he je nɛ Yesu mi mi sã lɛ ngɛ nihi nɛ e fiɛɛ ha mɛ ɔ a he ɔ?

⁵ Mo susu nɔ́ ko nɛ Yesu pee kɛ tsɔɔ kaa e mi mi sãa lɛ ngɛ nihi a he ɔ he nɛ o hyɛ. Ligbi ko ɔ, Yesu kɛ e kaseli ɔmɛ fiɛɛ sane kpakpa a hluu nɛ pɔ tɔ a he. “A ná we deka nɛ a kɛ maa ye ní tete po.” Lɔ ɔ he ɔ, Yesu kɛ e kaseli ɔmɛ ‘pɛ a pue nɔ kɛ ho he ko banee’ ya konɛ a ya ‘jɔɔ a he bɔɔ.’ Se nihi fuu tu fo kɛ sɛ Yesu kɛ e kaseli ɔmɛ a hlami kɛ ho he nɛ a yaa a ya. Benɛ Yesu su lejɛ ɔ nɛ e na ni ɔmɛ ɔ, kɛ e nu he ha kɛɛ, nɛ mɛni e pee kɛ ye bua mɛ? Ni ɔmɛ “a he pee lɛ mɔbɔ, * ejakaa a ngɛ kaa jijɔhi nɛ a be hyɛlɔ. Nɛ e bɔni mɛ níhi fuu tsɔɔmi.”​—Maak. 6:30-34.

⁶ Mɛni he je nɛ Yesu mi mi sã lɛ ngɛ ni ɔmɛ a he ɔ? Yesu na kaa ni ɔmɛ pee “kaa jijɔhi nɛ a be hyɛlɔ.” Eko ɔ, Yesu na kaa a kpɛti ni komɛ ji ohiatsɛmɛ, nɛ a tsuɔ ní wawɛɛ konɛ a nyɛ nɛ a hyɛ a wekuhi. Eko ɔ, ni komɛ hu a suɔli gbo, nɛ a ngɛ aywilɛho yee. Ke jã a, lɛɛ Yesu nu si fɔfɔɛ nɛ a ngɛ mi ɔ sisi. Kaa bɔ nɛ ní kasemi nɛ sɛ hlami ɔ tsɔɔ ɔ, eko ɔ, Yesu nitsɛ kɛ haomihi nɛ a kɛ ngɛ kpee ɔ eko kpe hyɛ. Yesu mi mi sã lɛ ngɛ a he, nɛ lɔ ɔ ha nɛ e wo a bua.​—Kane Yesaya 61:1, 2.

7. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ kase Yesu?

 ⁷ Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ nɔ́ nɛ Yesu pee ɔ mi? Wɔ hu nihi nɛ a bɔle wɔ ɔ “ngɛ kaa jijɔhi nɛ a be hyɛlɔ.” A kɛ nyagbahi fuu kpeɔ. Nɔ́ nɛ a hia ji Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ. Nɛ wa dɛ nɛ e ngɛ. (Kpoj. 14:6) Enɛ ɔ he ɔ, wa suɔ nɛ waa kase wa Nyɔmtsɛ ɔ nɛ waa fiɛɛ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ ‘nihi nɛ gbɔjɔ, kɛ nihi nɛ e fĩ mɛ ɔ’. (La 72:13) Nihi a he peeɔ wɔ mɔbɔ, lɔ ɔ he ɔ, wa suɔ nɛ waa pee nɔ́ ko kɛ ye bua mɛ.

8. Mɛni ji blɔ kake nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ kɛ tsɔɔ kaa wa susuɔ nihi a he ngɛ fiɛɛmi mi? Ngɔɔ nɔ́ he tomi nɔ́ ko kɛ tsɔɔ mi.

⁸ Mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa mi mi nɛ sã wɔ ngɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ ha mɛ ɔ a he? E sa nɛ waa ngɔ wa he kɛ wo a si fɔfɔɛ mi, konɛ bɔ nɛ wa suɔ kaa nihi nɛ a pee ha wɔ ɔ, wɔ hu waa pee jã ha mɛ. * (Mat. 7:12) Nyɛ ha nɛ waa hyɛ níhi eywiɛ komɛ nɛ wa ma nyɛ maa pee. Kekleekle ɔ, mo susu a ti nɔ fɛɛ nɔ hiami níhi a he. Wa ma nyɛ maa ngɔ wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ kɛ to dɔkitahi a ní tsumi he. Dɔkita kpakpa susuɔ hiɔtsɛmɛ a he kakaaka. E biɔ hiɔtsɛ ɔ sanehi, nɛ ke hiɔtsɛ ɔ ngɛ lɛ dee bɔ nɛ hiɔ ɔ ngɛ lɛ pee ha a, e buɔ lɛ tue saminya. E ha we hiɔtsɛ ɔ tsopahi kɛkɛ, mohu ɔ, akɛnɛ e suɔ nɛ e ha lɛ tsopa nɛ sa he je ɔ, e hyɛɛ hiɔtsɛ ɔ saii nɛ e leɔ nɔ́ tutuutu nɛ ngɛ lɛ pee loko e haa lɛ tsopa. Jã kɛ̃ nɛ ke wa ngɛ fiɛɛe ɔ, e sɛ nɛ waa gu blɔ kake pɛ nɔ kɛ je ní sɛɛmi sisi. E sa nɛ waa da si fɔfɔɛ nɛ a ti nɔ fɛɛ nɔ ngɛ mi kɛ bɔ nɛ e susuɔ níhi a he ha a nɔ kɛ pee jã.

9. Ke wa ngɛ fiɛɛe ɔ, mɛni e sɛ nɛ wa susu? Moo tsɔɔ nya.

⁹ Ke o kɛ nɔ ko kpe ngɛ fiɛɛmi mi ɔ, ko susu kaa o le si fɔfɔɛ nɛ nɔ ɔ ngɛ mi ɔ momo, aloo ko susu kaa o le níhi nɛ e heɔ yeɔ, kɛ nɔ́ he je nɛ e heɔ jamɛ a ní ɔmɛ yeɔ. (Abɛ 18:13) Mohu ɔ, mo bi nɔ ɔ sanehi konɛ o kɛ le níhi nɛ e heɔ yeɔ. (Abɛ 20:5) Ke tɔmi ko be he ɔ, o ma nyɛ ma bi e weku ɔ si, ní tsumi nɛ e tsuɔ, si himi komɛ nɛ e gblee mi, kɛ e susumi ngɛ sane ko he. Sanehi nɛ wa biɔ nihi ɔ haa nɛ wa naa nɔ́ he je nɛ a hia sane kpakpa a. Enɛ ɔ ma ha nɛ waa je mi mi sami mi kɛ ye bua mɛ kaa bɔ nɛ Yesu pee ɔ.​—Kɛ to 1 Korinto Bi 9:19-23 ɔ he.

10-11. Ngɛ 2 Korinto Bi 4:7, 8 ɔ nya a, mɛni ji nɔ́ enyɔne nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa wa mi mi sãa wɔ? Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́.

¹⁰ Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, mo susu si himi nɛ eko ɔ, a ngɛ mi ɔ he. Wa ma nyɛ maa nu si fɔfɔɛ mi nɛ a ngɛ ɔ sisi ejakaa wɔ hu wa yi mluku, nɛ waa kɛ nyagbahi kpeɔ. (1 Kor. 10:13) Wa le kaa si himi ngɛ nyagbe  ligbi nɛ ɔmɛ a mi ɔ mi wa, nɛ ke pi Yehowa nɛ ngɛ wɔ ye buae ɔ, wa ko nyɛ we nya dami. (Kane 2 Korinto Bi 4:7, 8.) Lɛɛ ni nɛmɛ nɛ a kɛ Yehowa be huɛ bɔmi ko ɔ nɛɛ, kɛ mɛɛ a maa pee kɛɛ? Kaa bɔ nɛ Yesu nu he ha nihi ɔ, nimli nɛ ɔmɛ a he peeɔ wɔ mɔbɔ, nɛ lɔ ɔ haa nɛ wa ngɔɔ “manye munyu” ɔ kɛ ya haa mɛ.​—Yes. 52:7.

¹¹ Nyɛminyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Sergey níhi a si kpami ji nɛ ɔ nɛ. Loko Sergey ma ba kase anɔkuale ɔ, e gboɔ zo, nɛ e sume munyu tumi. Se bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, e kplɛɛ nɛ a kɛ lɛ je Baiblo mi ní kasemi sisi. Sergey de ke: “Benɛ i ngɛ Baiblo ɔ kasee ɔ, i ba na kaa e ji Kristofohi tsuo a blɔ nya ní tsumi kaa a maa tsɔɔ nihi a hemi kɛ yemi ɔ. Se e pee mi kaa imi lɛɛ i be nyɛe ma fiɛɛ.” Benɛ e susu nihi nɛ a li anɔkuale ɔ a he ɔ, e na kaa si himi ɔ mi maa wa ha mɛ wawɛɛ. E de ke: “Ní ehehi nɛ i ngɛ kasee ɔ ha nɛ i ná bua jɔmi, nɛ ye tsui nɔ ye mi. I ba na kaa e sa nɛ ni kpahi hu nɛ a le anɔkuale ɔ.” Mi mi sami nɛ Sergey ná a ha nɛ e ba na kaa e sa nɛ e ya fiɛɛmi. Sergey de ke: “E pee mi nyakpɛ kaa Baiblo ɔ nɛ i kɛ nihi kaseɔ ɔ ha nɛ i gbo we zo hu, nɛ i kɛ nihi sɛɛɔ ní faa. Nɛ imi nitsɛ hu ye hemi kɛ yemi ɔ mi ba wa.” *

12-13. Mɛni he je nɛ e sa nɛ waa to wa tsui si ha nihi nɛ wa fiɛɛɔ ha mɛ ɔ? Ngɔɔ nɔ́ he tomi nɔ́ ko kɛ tsɔɔ mi.

¹² Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, moo to o tsui si ha nihi nɛ o fiɛɛɔ ha mɛ ɔ. O hɛ nɛ ko je nɔ kaa eko ɔ, a nui anɔkualehi nɛ wa kase ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ ekomɛ hyɛ. A kpɛti ni komɛ hu kɛ níhi nɛ a heɔ yeɔ ɔ fiɛ we kulaa. Eko ɔ, a maa na níhi nɛ a heɔ yeɔ ɔ kaa lɔ ɔ ji nɔ́ nɛ peeɔ a kɛ a weku li kɛ a kpɔ mi bi kake. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ ye bua mɛ?

¹³ Mo susu nɔ́ he tomi nɔ́ nɛ ɔ he nɛ o hyɛ. Ke bridge aloo lɔku ko nɛ e se kɛ ngɛ puɛe, nɛ a yaa ma ehe ɔ, mɛni a  peeɔ? Behi fuu ɔ, a siɔ momo ɔ, nɛ nihi nyɛɛɔ nɔ be mi nɛ a ngɛ ehe ɔ mae ɔ. Ke a gbe ehe ɔ mami nya a, kɛkɛ a ku momo ɔ. Jã kɛ̃ nɛ ke wa ngɛ nihi ye buae nɛ a ngmɛɛ nɔ́ ko nɛ a le “momo” ɔ he ɔ, kekleekle ɔ, e sa nɛ waa ye bua mɛ konɛ a bua nɛ jɔ anɔkuale “ehe,” nɛ ji Baiblo tsɔɔmihi nɛ a li be ko nɛ be ɔ a he. Ja jã loko a ma nyɛ maa ngmɛɛ a hemi kɛ yemi momo ɔ he. E ma nyɛ ma he be loko wa ma nyɛ maa ye bua nɔ ko nɛ e pee tsakemihi kaa jã.​—Rom. 12:2.

14-15. Kɛ wa ma plɛ kɛ ye bua nihi nɛ a li nɔ́ ko kulaa aloo nɔ́ ko bɔɔ pɛ nɛ a le ngɛ Paradeiso ɔ he ɔ ha kɛɛ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

¹⁴ Ke wa toɔ wa tsui si ha nihi ngɛ fiɛɛmi mi ɔ, wa be blɔ hyɛe kaa a nu Baiblo mi anɔkuale ɔmɛ a sisi nɛ a kplɛɛ nɔ jamɛ a ligbi ɔ nɔuu. Mohu ɔ, mi mi sami ma ha nɛ waa ye bua mɛ konɛ a da Ngmami ɔ nɔ kɛ susu níhi nɛ a nui sisi ɔ a he saminya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke wa suɔ nɛ waa ye bua nihi nɛ a le si himi nɛ adesahi ma ná ngɛ Paradeiso ɔ mi ɔ, mɛni wa maa pee? Nihi fuu li tsɔɔmi nɛ ɔ he nɔ́ ko kulaa, aloo nɔ́ ko bɔɔ pɛ nɛ a le ngɛ he. Eko ɔ, a he ye kaa ke nɔ ko gbo ɔ, kɛkɛ e ta. Aloo eko ɔ, a he ye kaa nimli kpakpahi tsuo maa ya hiɔwe. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ ye bua mɛ?

¹⁵ Nyɛminyumu ko tsɔɔ nɔ́ nɛ e peeɔ kɛ yeɔ bua nihi kaa jã. Kekleekle ɔ, e kaneɔ 1 Mose 1:28 ɔ, nɛ e biɔ wetsɛ ɔ he nɛ Mawu suɔ nɛ adesahi nɛ a hi, kɛ si himi nɛ Mawu suɔ kaa a ná. Nihi fuu haa heto ke, “Mawu suɔ kaa adesahi nɛ a ná si himi kpakpa ngɛ zugba a nɔ.” Lɔ ɔ se ɔ, e kaneɔ Yesaya 55:11 ɔ, nɛ e biɔ wetsɛ ɔ ke, ‘Anɛ Mawu yi mi tomi nɛ ɔ tsake lo?’ Behi fuu ɔ, a haa heto ke dɛbi. Nyagbe ɔ, e kaneɔ La 37:10, 11 ɔ, nɛ e biɔ wetsɛ ɔ ke, ‘Kɛ adesahi a si himi maa hi ha kɛɛ hwɔɔ se?’ Nyɛminyumu ɔ kɛ ngmami nɛ ɔmɛ tsu ní kɛ ye bua nihi fuu nɛ a ba nu sisi kaa loloolo ɔ, Mawu suɔ kaa nimli kpakpahi nɛ a hi si kɛ ya neneene ngɛ zugba a nɔ ngɛ Paradeiso.

16-17. Ngɛ Abɛ 3:27 ɔ nya a, mɛni ji ní komɛ nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ ye bua nihi? Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́ ko.

¹⁶ Nɔ́ nɛ ji eywiɛ ɔ, mo susu ní pɔtɛɛ komɛ nɛ o ma nyɛ maa pee kɛ ye bua mɛ ɔ a he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ o ya nɔ ko ngɔ, se o na kaa o yɛ ngɛ be nɛ sa mi lo? O ma nyɛ ma kpa lɛ pɛɛ, nɛ́ o de lɛ ke o maa kpale kɛ ba ngɛ be nɛ sa mi. Ke wetsɛ ko hia nɔ ko nɛ e ye bua lɛ kɛ tsu we mi ní tsumi nyafii ko nɛɛ? Aloo ke wetsɛ ko nɛ e wa ngɛ jeha mi loo e be he wami hia nɔ ko nɛ e tsɔ lɛ hu nɛɛ? Ngɛ kikɛmɛ a si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ a mi ɔ, wa ma nyɛ maa ye bua nɔ ɔ.​—Kane Abɛ 3:27.

¹⁷ Nyɛmiyo ko pee nɔ́ nyafii ko kɛ ye bua weku ko, nɛ nɔ́ kpakpa ko je mi kɛ  ba. Benɛ yo ko fɔ nɛ e ná we ɔ, nyɛmiyo ɔ mi mi sã lɛ, nɛ e ngma weku ɔ sɛ womi. E ngɔ ngmami komɛ kɛ wo a bua ngɛ sɛ womi ɔ mi. Kɛ sɛ womi ɔ ye bua weku ɔ ha kɛɛ? Yo ɔ de ke: “Hiɛ ɔ, i ye aywilɛho wawɛɛ. Wɔ pɛ nɛ wa le bɔ nɛ o sɛ womi ɔ ye bua wɔ ha. I naa mo si wawɛɛ ngɛ sɛ womi nɛ o ngma wɔ ɔ he, e wo wa bua nitsɛ. Hiɛ ɔ, i kane o sɛ womi ɔ maa pee si 20 sɔuu. I be nyɛe ma kale bɔ nɛ sɛ womi ɔ wo wɔ he wami, nɛ́ e ha nɛ wa bua jɔ ha a. Wa je wa tsui mi tɔɔ kɛ ngɛ mo si nae.” Atsinyɛ jemi ko be he kaa ke wa ngɔ wa he kɛ wo nihi nɛ a ngɛ haoe ɔ a si fɔfɔɛ mi, nɛ wa ye bua mɛ ɔ, e maa wo yiblii fuu.

18. Kaa bɔ nɛ 1 Korinto Bi 3:6, 7 ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni nɛ e sa kaa wa kai be fɛɛ be ngɛ wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ he, nɛ mɛni he je?

¹⁸ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa suɔ kaa wa maa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ kɛ ye bua nihi ngɛ fiɛɛmi mi. Wa ma nyɛ maa ye bua nihi konɛ a kase Mawu he ní, se e sa nɛ wa kai kaa pi wa ngɔ nɛ yemi kɛ buami ɔ jeɔ titli. (Kane 1 Korinto Bi 3:6, 7.) Yehowa nitsɛ nɛ e gblaa nihi kɛ baa e ngɔ. (Yoh. 6:44) Ke nɔ ko maa kplɛɛ sane kpakpa a nɔ jio, e be nɔ kplɛɛe jio, e daa si ngɛ nɔ ɔ nitsɛ nɔ. (Mat. 13:4-8) Mo kai kaa Yesu ji Tsɔɔlɔ nɛ pe kulaa nɛ hi si hyɛ ngɛ zugba a nɔ, se kɛ̃ ɔ, nihi bui lɛ tue! Enɛ ɔ he ɔ, ke nihi nɛ wa suɔ nɛ waa ye bua mɛ ɔ bui wɔ tue ɔ, e sɛ nɛ wa kɔni mi nɛ jɔ̃.

19. Ke wa mi mi sãa wɔ ngɛ nihi a he ngɛ fiɛɛmi mi ɔ, mɛni jɔɔmihi maa je mi kɛ ba?

¹⁹ Ke wa mi mi sãa wɔ ngɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ ha mɛ ɔ a he ɔ, wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ maa wo yiblii fuu. Waa kɛ bua jɔmi ma tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ pe bɔ nɛ wa ngɛ pee amlɔ nɛ ɔ. Wa ma ná bua jɔmi nɛ jeɔ nɔ́ hami mi kɛ ba a eko. Jehanɛ hu ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ “nihi tsuo nɛ a ngɛ su kpakpa nɛ ma ha nɛ a ná neneene wami ɔ” ma ná he blɔ kɛ kplɛɛ sane kpakpa a nɔ. (Níts. 13:48) Enɛ ɔ he ɔ, “be abɔ nɛ wa ngɛ he blɔ nɛ ɔ, nyɛ ha nɛ waa pee nihi tsuo kpakpa.” (Gal. 6:10) Kɛkɛ ɔ, waa kɛ bua jɔmi maa wo wa Tsɛ nɛ e ngɛ hiɔwe ɔ hɛ mi nyami.​—Mat. 5:16.