A FƆ mi ngɛ jeha 1923 ɔ mi, ngɛ Hemsworth nɛ ngɛ Yorkshire ngɛ England ɔ. I ngɛ nyɛminyumu nɔkɔtɔma ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Bob. Benɛ i ye jeha nɛɛ ɔ, a ha wa papaa nɛ e sume osato nɛ jami ɔmɛ peeɔ ɔ womi komɛ nɛ kpaa lakpa jamihi a he bo. Benɛ e kane womi ɔ, e bua jɔ wawɛɛ. Jeha bɔɔ komɛ a se ɔ, nyɛminyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Bob Atkinson ɔ ba fia Nyɛminyumu Rutherford munyuhi nɛ a nu kɛ fɔ glamafoo nɔ ɔ eko kɛ tsɔɔ lɛ. Wa yɔse kaa nihi nɛ a ha ye papaa womi ɔ nɔuu nɛ a ba fia munyu ɔ kɛ tsɔɔ wɔ ɔ nɛ! Ye fɔli ɔmɛ de Nyɛminyumu Atkinson kaa e ba ye ní ngɛ wa ngɔ daa gbɔkuɛ konɛ e je Baiblo ɔ mi kɛ ha wa sane bimi fuu ɔmɛ a heto. A kɛ wɔ ya asafo mi kpe nɛ a peeɔ ngɛ nyɛminyumu ko nɛ e kɛ wa he kɛ bɔɔ ɔ we mi. Waa kɛ oya yemi kplɛɛ nɔ, nɛ a to asafo nyafii ko sisi ngɛ Hemsworth. Be bɔɔ se ɔ, wa fɔɔ kpɔ mi nɔ hyɛli kɛ blɔ gbali nine nɛ a kɛ wɔ ba yeɔ ní. Nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ nɛ i kɛ mɛ bɔ ɔ ye bua mi wawɛɛ.

Wa je ní tsumi ko sisi, se ye papaa de ye nyɛminyumu ɔ ke, “Ke o suɔ blɔ gbami ní tsumi ɔ, lɛɛ e sa nɛ o ngmɛɛ ní tsumi nɛ ɔ he.” Bob kplɛɛ nɔ, nɛ e je we ɔ mi, nɛ e ya bɔni blɔ gbami ní tsumi ɔ tsumi ngɛ he kpa. Jamɛ a be ɔ, e ye jeha 21. Jeha enyɔ se benɛ i ye jeha 16, i ba pee blɔ gbalɔ. Ngɛ otsi ɔ nyagbe ɔ, i kɛ nyɛmimɛ yaa fiɛɛmi, se ligbi kpa amɛ lɛɛ imi nɔ kake pɛ nɛ i kɛ kaadi nɛ a kɛ yeɔ odase kɛ glamafoo yaa fiɛɛmi. Se Yehowa dloo mi Baiblo kaselɔ ko nɛ e bɔɔ mɔde wawɛɛ. Nyagbenyagbe ɔ, e weku li fuu ba kplɛɛ anɔkuale ɔ nɔ. Jeha kake se ɔ, a hla i kɛ Mary Henshall kaa blɔ gbali klɛdɛɛ. A ha nɛ wa ya fiɛɛ ngɛ zugba kpɔ nɛ a kɛ wui asafo ko dɛ ɔ mi ngɛ kɔpe ko nɛ ngɛ Cheshire ɔ mi.

Ngɛ je mi ta enyɔne ɔ mi ɔ, a fã ke yihi nɛ a ye bua ngɛ ta hwumi ɔ mi. Akɛnɛ wa ji be tsuo sɔmɔli he je ɔ, wa hyɛ blɔ kaa a maa bu wɔ kaa sane kpakpa fiɛɛli, nɛ a be hae nɛ waa ya ta a. Se kojomi he ɔ kplɛɛ we nɔ, enɛ ɔ he ɔ, a fã ke a wo mi tsu ligbi 31. E we jeha benɛ i ye jeha 19 ɔ, i ya kojomi he ɔ si enyɔ akɛnɛ ye he nile ngmɛ mi blɔ kaa ma ngɔ ye he kɛ wo ta hwumi mi ɔ he je. Se ngɛ lɛ tsuo mi ɔ, a ngmɛɛ we ye he. Ngɛ si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ tsuo a mi ɔ,  i yɔse kaa mumi klɔuklɔu ɔ ngɛ mi ye buae. Yehowa pɛtɛ ye he nɛ e wo mi he wami.​—Yes. 41:10, 13.

I kɛ Arthur Matthews kpe ngɛ jeha 1946 mi. Akɛnɛ e he nile ngmɛ lɛ blɔ kaa e kɛ e he nɛ wo ta hwumi mi he je ɔ, a wo lɛ tsu nyɔhiɔ etɛ. Lɔ ɔ se ɔ, e ya piɛɛ e nyɛminyumu Dennis he ngɛ Hemsworth nɛ a sɔmɔ kaa blɔ gbali klɛdɛɛ. A papaa tsɔɔ mɛ Yehowa he ní kɛ je a jokuɛwi a si tɔɔ, nɛ a baptisi mɛ be mi nɛ a yi jeha 20 lolo. E kɛ we nɛ a ha nɛ Dennis ya sɔmɔ ngɛ Ireland. Enɛ ɔ he ɔ, e piɛ Arthur pɛ. Akɛnɛ ye fɔli ɔmɛ a bua jɔ bɔ nɛ niheyo Arthur tsuɔ ní wawɛɛ kaa blɔ gbalɔ ɔ he he je ɔ, a ha nɛ e ba hi a ngɔ. Ke i ba slaa mɛ, nɛ wa ye ní ta a, i kɛ Arthur nɛ wa saa ní ɔmɛ a mi. Nyagbenyagbe ɔ, wa bɔni wa he sɛ womi ngmami. Ngɛ jeha 1948 ɔ mi ɔ, a kpale wo Arthur tsu nyɔhiɔ etɛ. Wa sɛ gba si himi mi January 1949 ɔ mi, nɛ wa ma wa juɛmi nya si kaa wa maa ya nɔ ma sɔmɔ kaa be tsuo sɔmɔli be abɔ nɛ wa ma nyɛ. Blɔ nya tomi kpakpa nɛ wa pee he je ɔ, waa kɛ wa he jɔɔmi be ɔ ya hlaa tso yiblii konɛ wa ná sika bɔɔ, nɛ Yehowa hu jɔɔ wɔ. Enɛ ɔ he ɔ, wa ya nɔ nɛ wa sɔmɔ kaa blɔ gbali.

Ngɛ jeha kake pɛ se ɔ, a de wɔ ke wa ya sɔmɔ ngɛ Northern Ireland. Kekleekle ɔ, wa ya sɔmɔ ngɛ Armagh, nɛ pee se ɔ, wa ya sɔmɔ ngɛ Newry. Katoliki bi titli nɛ a ngɛ ma nɛ ɔmɛ a mi. A teɔ si kɛ woɔ nihi nɛ a pi Katoliki bi ɔ wawɛɛ, enɛ ɔ he ɔ, e he ba hia nɛ waa hyɛ wa he nɔ saminya, nɛ wa hɛ nɛ kã si ke ji wa ngɛ fiɛɛe ha nihi ɔ. Wa yaa asafo mi kpe ngɛ nyɛminyumu ko kɛ e yo a we mi. Kɛ je he nɛ wa ngɛ kɛ yaa lejɛ ɔ mi kɛmi ji si tomi nyɔngma (kilomita 16). Wɔ nihi kpaanyɔ nɛ wa kpeeɔ ngɛ lejɛ ɔ. Be komɛ ɔ, wa hwɔɔ lejɛ ɔ. Ke e ba jã a, wa hwɔɔ zugba mi, nɛ e we jena a, a haa wɔ mɔtu niye ní nɛ mi jɔɔ, nɛ wa bua jɔɔ. Amlɔ nɛ ɔ, wa bua jɔ kaa Odasefohi fuu ngɛ lejɛ ɔ.

Ye nyɛminyumu ɔ kɛ e yo nɛ a tsɛɛ lɛ ke Lottie ɔ ngɛ sɔmɔe kaa blɔ gbali klɛdɛɛ ngɛ Northern Ireland momo, nɛ ngɛ jeha 1952 ɔ mi ɔ, wɔ ni eywiɛ ɔmɛ tsuo wa ya kpokpa nɔ kpe ko nɛ a pee ngɛ Belfast ɔ. Nyɛminyumu ko nɛ e mi mi jɔ ɔ ha nɛ waa kɛ Pryce Hughes nɛ ji asafo ɔ ní tsumi kɔni nɛ ngɛ Britain ɔ sɔmɔlɔ ɔ ba to e ngɔ. Gbɔkuɛ ko ɔ, wa sɛɛ womiyo nɛ ji God’s Way Is Love ɔ nɛ a pee kɛ ha Ireland bi titli nɛ a je lɛ kpo ngɛ kpe ɔ sisi ɔ he ní. Nyɛminyumu Hughes tu bɔ nɛ e he waa kaa a maa fiɛɛ ha Katoliki bi nɛ a ngɛ Irish Republic ɔ he munyu. A je nyɛmimɛ komɛ we, nɛ osɔfo ɔmɛ ha nɛ ma bi ɔmɛ pee mɛ basabasa. Pryce de ke, “Wa hia nihi kɛ a yihi nɛ a ngɛ lɔle konɛ a kɛ a he nɛ wo fiɛɛmi klɛdɛɛ ko nɛ a maa fiɛɛ ngɛ ma a mi ɔ mi konɛ a gba womiyo nɛ ɔmɛ.” * Amlɔ nɔuu ɔ, wa de lɛ ke, “Wa maa pee jã!” Enɛ ɔ nɛ i tu he munyu kɛ sɛ hlami ɔ nɛ.

Nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Ma Rutland nɛ e ngɛ  Dublin nɛ e kɛ jehahi fuu sɔmɔ Yehowa a haa nɛ blɔ gbali ba toɔ e ngɔ. Benɛ wa ya to lejɛ ɔ, wa jua wa he ní komɛ, nɛ wɔ ni eywiɛ ɔmɛ tsuo wa hi Bob moto ko nɛ a pee lɔle bi ko kɛ wo he ɔ nɔ, nɛ wa ya hla lɔle nɛ wa ma he. Wa ná lɔle saminyayoo ko nɛ a kɛ tsu ní hyɛ nɛ wa he. Wa de lɔle jualɔ ɔ kaa e ngɔ lɔle ɔ kɛ ba ha wɔ ngɛ wa we mi, ejakaa wa ti nɔ ko be nɛ le lɔle hɛɛmi. Jamɛ a gbɔkuɛ ɔ tsuo ɔ, Arthur ya hi si ngɛ sa a nɔ, nɛ e bɔni e ní peemi kaa nɔ ko nɛ ngɛ lɔle hɛɛe. E nɔ jena mɔtu ɔ, benɛ e ngɛ mɔde bɔe kaa e maa hia lɔle ɔ kɛ je he nɛ a kɛ ya ma a, nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Mildred Willett nɛ ji ma se sane kpakpa fiɛɛlɔ nɛ pee se ɔ, e gba John Barr a ba lejɛ ɔ. Lɛɛ lɛɛ e le lɔle hɛɛmi! E ye bua wɔ, nɛ bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, wa ba le lɔle ɔ hɛɛmi.

Lɔ ɔ se ɔ, e he ba hia nɛ wa hla hwɔ he. A bɔ wɔ kɔkɔ kaa wa ko hwɔ lɔle mi, ejakaa eko ɔ, nihi nɛ a teɔ si kɛ woɔ wɔ ɔ ma ba mɛ he la. Enɛ ɔ he ɔ, wa bɔni tsu hlami, se wa nɛ eko. Jamɛ a nyɔ ɔ mi ɔ, wɔ ni eywiɛ ɔ tsuo wa hwɔ lɔle ɔ mi. E nɔ jena a, nɔ́ nɛ wa na pɛ ji lɔle nyafii ko nɛ a pee lɛ kaa tsu kɛ e mi sa tso nyafinyafi enyɔ. Lɔle nɛ ɔ ba pee wa we. Bua jɔmi sane ji kaa, wa huɛmɛ ɔmɛ haa nɛ waa kɛ wa lɔle ɔ ba maa a ngmɔ ɔmɛ a nɔ. Wa fiɛɛɔ kɛ jeɔ he nɛ wa ngɛ ɔ kɛ yaa hehi nɛ e kɛmi maa pee si tomi 10 loo 15. Ke wa hia wa lɔle ɔ kɛ ya ma he kpa a, wa kpaleɔ kɛ yaa he nɛ wa to si ngɛ kekle ɔ, nɛ wa ya slaa nihi nɛ wa fiɛɛ ha mɛ ngɛ lejɛ ɔ.

Wa fiɛɛ ngɛ wehi tsuo nɛ a ngɛ Irish Republic woyi je ngɛ puje he ɔ nɛ waa kɛ nyagbahi fuu kpi. Wa gba womiyohi nɛ hyɛ pe 20,000, nɛ wa ngɔ nihi nɛ a bua jɔ anɔkuale ɔ he ɔ a biɛ kɛ mane asafo ɔ ní tsumi kɔni nɛ ngɛ Britain ɔ. Bua jɔmi sane ji kaa, amlɔ nɛ ɔ, Odasefohi lafahi abɔ nɛ a ngɛ lejɛ ɔ!

Pee se ɔ, a ha nɛ wa ya sɔmɔ ngɛ London woyi je. Otsi bɔɔ komɛ a se ɔ, asafo ɔ ní tsumi kɔni nɛ ngɛ Britain ɔ fia Arthur ngɛ tɛlifoo nɔ. A de lɛ kaa e bɔni sɔmɔmi kaa kpɔ mi nɔ hyɛlɔ e nɔ jena pɛ! A kɛ otsi kake tsɔse wɔ, lɔ ɔ se ɔ, wa ya sɔmɔ ngɛ Scotland. Enɛ ɔ he ɔ, Arthur ná we be fuu nɛ e kɛ ma dla e he kɛ ha munyuhi nɛ e maa tu ɔ, se e pee klaalo kaa e maa da nyagbahi nɛ e kɛ maa kpe ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi ɔ a nya. Enɛ ɔ wo mi he wami wawɛɛ. Wa bua jɔ wa ní tsumi ɔ he wawɛɛ. Waa kɛ jehahi fuu sɔmɔ ngɛ zugba kpɔhi nɛ a kɛ wui asafo ko dɛ ɔ mi. Se kpɔ mi nɔ hyɛmi ní tsumi ɔ ha nɛ waa kɛ nyɛmimɛ fuu bɔ, nɛ enɛ ɔ ha nɛ wa bua jɔ.

Benɛ a fɔ Arthur nine kaa e ya Gilead Sukuu nɛ a kɛ nyɔhiɔ nyɔngma pee ngɛ jeha 1962 ɔ mi ɔ, e he ba hia nɛ waa mwɔ yi mi kpɔ ko nɛ he hia wawɛɛ. E ngɛ mi kaa e maa piɛ imi pɛ mohu lɛɛ, se wa ma wa juɛmi nya si kaa e sa nɛ Arthur nɛ ya sukuu ɔ. Akɛnɛ i be nɔ ko nɛ i kɛ lɛ maa ya fiɛɛmi hu he je ɔ, a ha nɛ i kpale ya sɔmɔ kaa blɔ gbalɔ klɛdɛɛ ngɛ Hemsworth. Jeha kake se benɛ Arthur kpale kɛ ba a, a ha nɛ e ya sɔmɔ kaa kpokpa nɔ hyɛlɔ, nɛ i ya piɛɛ e he. Wa sɔmɔ ngɛ Scotland, England yiti je, kɛ Northern Ireland.

Ngɛ jeha 1964 ɔ mi ɔ, a fɔ Arthur nine kaa e ba pee asafo ɔ ní tsumi kɔni nɛ ngɛ Irish Republic ɔ sɔmɔlɔ. Akɛnɛ wa bua jɔ kpokpa nɔ hyɛmi ní tsumi ɔ he he je ɔ, tsakemi nɛ ɔ ha nɛ i ye gbeye bɔɔ. Se ke i susu jɔɔmihi nɛ je mi kɛ ba a he ɔ, ye bua jɔɔ kaa i ná he blɔ kɛ sɔmɔ ngɛ Betel. I ba yɔse kaa ke o kplɛɛ ní tsumi fɛɛ ní tsumi nɔ ke ji o bua jɔɛ he kpakpa ko po ɔ, Yehowa maa jɔɔ mo kokooko. Benɛ wa ngɛ sɔmɔe ngɛ Betel ɔ, i tsu ní ngɛ ɔfisi, i ye bua kɛ to womihi, i ye bua kɛ hoo ní, nɛ i dla tsuhi a mi hulɔ. Jehanɛ hu ɔ, be bɔɔ nɛ waa kɛ tsu kpokpa nɔ hyɛmi ní tsumi ɔ ha nɛ wa ba le nyɛmimɛ fuu ngɛ ma a mi. Enɛ ɔ kɛ wa Baiblo kaseli nɛ wa na kaa a ngɛ a hɛ mi yae ɔ ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ nɛ a ngɛ Ireland ɔ a kpɛti ɔ mi ba wa wawɛɛ. Enɛ ɔ ji jɔɔmi nɛ se be!

A pee kekleekle mahi a kpɛti kpe nɛ a pee ngɛ Ireland ɔ ngɛ Dublin ngɛ jeha 1965 ɔ mi. * E ngɛ mi kaa a te si kɛ wo wɔ wawɛɛ mohu lɛɛ, se wa nyɛ nɛ wa pee kpe ɔ. Nihi 3,948 nɛ a ba kpe ɔ, nɛ a baptisi nihi 65. A ngma sɛ womi kɛ na nihi nɛ a ha nɛ nihi 3,500 nɛ a je ma se kɛ ba kpe ɔ ba to a ngɔ ɔ si. Nihi nɛ nyɛmimɛ nɛ a je ma se ɔ ya to a ngɔ ɔ hu je nyɛmimɛ ɔmɛ a yi ngɛ a su kpakpa amɛ a he je. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, enɛ ɔ ha nɛ nihi bɔni wa he juɛmi kpakpa nami ngɛ Ireland.

Ngɛ jeha 1966 mi ɔ, a ha nɛ asafo ɔ ní tsumi kɔni nɛ ngɛ Dublin ɔ bɔni ní tsumi nɛ a tsuɔ ngɛ Ireland yiti je kɛ woyi je ɔ tsuo nɔ hyɛmi. Enɛ ɔ ngɛ nyakpɛ wawɛɛ, ejakaa ma kudɔmi sane kɛ jami slɔɔtohi ha nɛ mi gbami ba ma nɛ ɔmɛ a kpɛti. Wa bua jɔ kaa Katoliki bi fuu ba le anɔkuale ɔ, nɛ a kɛ a nyɛmimɛ nɛ be ko nɛ be ɔ a ji Protestant bi ɔ pee kake kɛ ngɛ sɔmɔe.

Ngɛ jeha 2011 ɔ mi ɔ, a pee asafo ɔ ní tsumi kɔnihi nɛ ngɛ Britain kɛ Ireland ɔ kake, nɛ a ha nɛ wa ya sɔmɔ ngɛ London Betel ɔ. Enɛ ɔ ha nɛ wa si himi tsake kulaa. Jamɛ a be ɔ, Arthur be he wami, nɛ enɛ ɔ bɔni mi haomi wawɛɛ. E nu hiɔ ko nɛ a tsɛɛ ke Parkinson. Ngɛ May 20, 2015 ɔ nɔ ɔ, ye huno nɛ i kɛ lɛ hi si jeha 66 sɔuu ɔ si.

Maa pee jeha bɔɔ ji nɛ ɔ, i haoɔ nɛ i yeɔ aywilɛho. Jinɛ Arthur yeɔ bua mi ngɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ mi. Hyɛ bɔ nɛ ye hɛ ngɛ jae ngɛ e he ha! Se si fɔfɔɛ kaa kikɛ ɔ haa nɛ nɔ hɛɔ lɛ kɛ suɔ Yehowa he wawɛɛ. Jehanɛ hu ɔ, bɔ nɛ nihi suɔ Arthur ha a woɔ ye bua wawɛɛ. Wa huɛmɛ nɛ a ngɛ Ireland, Britain, kɛ United States po ngma mi sɛ womi. Sɛ womi nɛ ɔmɛ kɛ bɔ nɛ Arthur nyɛminyumu Dennis kɛ e yo Mavis, kɛ ye nyɛminyumu nɔkɔtɔma a bi yihi nɛ ji Ruth kɛ Judy wo ye bua ha a ye bua mi pe bɔ nɛ ma nyɛ ma kale.

Yesaya 30:18 ɔ wo mi he wami wawɛɛ. Lejɛ ɔ deɔ ke: ‘Yehowa ngɛ mlɛe kaa e maa na nyɛ mɔbɔ; ejakaa nɔ́ nɛ da pɛ e peeɔ daa. Nihi nɛ ngɔɔ a hɛ ngɔ fɔɔ Yehowa nɔ ɔ, a naa bua jɔmi.’ Akɛnɛ i le kaa Yehowa to e tsui si kɛ ngɛ mlɛe nɛ e ha wɔ ní tsumihi nɛ haa nɔ bua jɔmi he je ɔ, i náa bua womi.

Ke i susu ní tsumihi nɛ wa tsu be ko nɛ be ɔ he ɔ, i naa kaa Yehowa tsɔɔ wɔ blɔ, nɛ e jɔɔ ní tsumi nɛ wa tsu ngɛ Ireland ɔ nɔ wawɛɛ! E ji he blɔ ngua nɛ i ná kaa imi hu i nyɛ nɛ i pee bɔɔ ko ngɛ ní tsumi nɛ ɔ mi. Atsinyɛ jemi ko be he kaa be fɛɛ be nɛ wa maa pee nɔ́ nɛ Yehowa de wɔ ke waa pee ɔ, e jɔɔ wɔ.