“Iñche ñi longko ülmenngen tuwlay tüfachi mapu mew”
“Küpan ta tüfachi mapu mew tañi feypiael rüfngechi dungu” (JUAN 18:37).
1, 2. 1) ¿Chumngechi doy püntüwkey pu che famülke mu? 2) ¿Chem ramtun inaduamaiñ tüfachi chillkatun mu?
KIÑE lamngen Europa mu tuwlu, feypi ñi femkefel kuyfi: “Pichikalu iñche, ngüneduamkefun fentren norngenochi dungu ñi femngeken. Feymu eluwün ñi chaftuafiel ti gobierno, ka trawüluwkefun kakelu che iñchiñ ayülu ñi welukünutuafiel kom tüfa. Kafey tañi ayün ñi nieel fentren tripantu terroristangefuy”. Kangelu peñi Africa mu tuwlu feypi chumngelu (chemu) ñi kewafengekefel: “Rakiduamkefun tañi tuwün pu che ñi doykülen kakelu mew ka konün kiñe politiko trokiñche mu. Fey kimeltungen ñi langümafiel wayki mew kom tati pu kelluntukukefilu kakelu politiko trokiñche, iñche ñi tuwünchengefule rume”. Kangelu lamngen Europa mu feypi: “Iñche ayükelafuiñ pu che ka tuwün-ngelu, ka üdekefuiñ pu che kañpüle küpalu kam ka religion nielu”.
2 Fentren che ka femngechi rakiduamkey. Feymu fentren politiko trokiñche kewakey ñi kidu ngüneniewal tañi trokiñ mapu. Kafey pu che notukawkey politiko dungu mu, ka fentren trokiñke mapu mu doy wedalkangerpukey pu kañpüle 2 Timotew 3:1, 3). Fey fente püntüwkülelu am pu che, ¿chumngechi kiñewküleafuiñ pu kristianongen? Müna kelluafeiñmu Jesus ñi femün. Kidu mülepalu Mapu mu, pu che notukawkefuy politiko dungu mew. Feymu tüfachi chillkatun mu inaduamaiñ küla ramtun: Jesus, ¿chumngelu küpa konlay kiñe politiko trokiñche mu no rume? ¿Chumngechi pengeleiñmu taiñ ka femngechi femal? Ka, ¿chumngechi kimeltueiñmu taiñ kewanoal?
küpalu. Femngechi feypi Biblia ñi rupayal epe puwkülelu am ñi afal ta antü, feymu pepilfalngelay pu che (JESUS, ¿CHUMNGENTUFI PU TROKIÑCHE KÜPA PÜNTÜWLU?
3, 4. 1) Jesus ñi antü mu, ¿chem ayükefuy pu judiu? 2) Feymu Jesus ñi pu disipulu, ¿chem rakiduamkefuy?
3 Fentren judiu ñi amuldungukefiel Jesus ayükefuy ñi püntüwal pu romache mew. Femngechi rakiduamelchekefuy kiñe politiko trokiñche kewachefe judiu tuwün-ngelu, pu selote pingelu. Fentren engün inakefuy ta kiñe wentru Galilea tuwlu, Juda pingelu. Tüfachi wentru mülefuy Jesus ñi antü mu ka mesiafaluwkefuy, fey ngünenkafi fentren che. Kiñe judiu nütramdungukelu, Josefo pingelu, feypi tüfachi wentru ñi ngüchaltukukefiel pu judiu ñi kewayafiel ta Roma, ka “llükanchengelu” pikefuy tati pu kullilelkefilu impuestu pu romache. Fey pu romache langümfingün ta Juda (Hecho 5:37). Ka kiñeke selote kewakefuyngün ñi femürpual tañi ayünieel.
4 Kom pu judiu reke üngümkefuyngün ñi akual ti Mesia. Rakiduamkefuyngün tüfa ñi montulaetew engün pu romache mew ka ñi fütra trokiñchengetual Israel (Luka 2:38; 3:15). Rakiduamkefuyngün ti Mesia ñi elkünupayafiel kiñe gobierno Israel mew, fey ñi wiñotual Jerusalen mu pu judiu püdkülelu wall Mapu mu. Feymu Juan ti Fawtisachefe ramtufi ta Jesus: “¿Eymi am tati Cristo küpayalu Ngünechen mew ti pingeel, kam kangelu üngümaiñ?” (Matew 11:2, 3). Juan ramtuwkefuy chi Jesus ñi ngepen may tati montulpayafilu pu judiu. Kafey wiñomongetulu wüla Jesus, epu disipulu peeyew petu rüpütulelu Emaw waria mu, fey feypifingu ñi femtripanon tañi maneluwkülefel ti Mesia mu (papeltunge Luka 24:21). Ka pichi rupalu, pu apostol ramtufi ta Jesus: “Ñidol, ¿puwi anta ñi nietuael kiñe longko ülmen ta israel trokiñche?” (Hecho 1:6).
5. 1) Pu che Galilea mu, ¿chumngelu küpa longkokünufi ta Jesus? 2) Jesus, ¿chem wüldunguy ñi kelluafiel tañi pu disipulu ñi küme rakiduamtual?
5 Pu judiu üngümkefuyngün ti Mesia ñi küme elkünulaetew tañi wedake dungu. Küme longkongealu trokifingün ta Jesus, kidu am küme wewpikelu, tremolkutrankelu ka ileltukefilu pu ngüñülelu, feymu Galilea mew pu che küpa longkokünufi. Kiñe rupa dew ileltufilu doy 5.000 che, tati pu che afmatuy. Tüfachi dungu mew Biblia feypi: “Jesus ngüneduami ñi ayüngefel ñi yengetuael aporia mew tañi longko ülmenkünungeael, fey ka wiñome püntütripatuy tati doy wechuntu wingkul mew, femngechi tañi kisuleael” (Juan 6:10-15). Ka antü mu tüngkülefuy pu che. Fey Jesus wüldunguy ñi küpanon tañi eluafiel fillke chemkün, welu may ñi kimeltulelafiel engün Ngünechen ñi Ngünenien. Kidu feypi: “Poyekefilmün tati afkechi iyael, welu may tamün poyeafel tati rumel mülekechi iyael fey tamün eluafetew rumel mongen” (Juan 6:25-27).
6. Jesus, ¿chumngechi küme pengeli ñi küpa konkenon politiko dungu mew? (Inaduamnge ti adentun 1 ellaka mu mülelu).
6 Pichilewelu ñi layal Jesus, tañi pu inanieetew rakiduamkefuyngün Jesus ñi ngünenieal Jerusalen mu. Kidu ngüneduami tüfa, feymu ñi pengelelafiel engün tañi küpa konkenon politiko dungu mew, Jesus nütramkay kidu ñi felen kiñe wentru reke longko ülmen küpan-ngelu, ka mülefuy ñi amual kañpüle fentreñma mu (Luka 19:11-13, 15). Kafey Jesus feypifi ta Ponsio Pilato, tati roma wentru longkolelu Judea mew, kidu ñi konkenon politiko dungu mew. Pilato ramtueyew: “¿Eymi am tati pu judiu ñi longko ülmen?” (Juan 18:33). Pilato llükakefuy chi Jesus ñi pofolkayafiel pu judiu tañi chaftuafiel pu romache. Welu Jesus feypifi: “Iñche ñi longko ülmenngen tuwlay tüfachi mapu mew” (Juan 18:36). Jesus ñi gobierno müleafuy wenu mapu mew, feymu küpa konlay politiko dungu mu. Kidu küme pengeli ñi küpan Mapu mew “tañi feypiael rüfngechi dungu” Chaw Dios mu (papeltunge Juan 18:37).
7. Kiñeke mu, ¿chumngelu küdawngeafuy taiñ rakiduamnoal rume ñi doy kümeafel kiñe politiko trokiñche?
7 Jesus longkontukukefuy chem küdaw ñi elungeel. Iñchiñ ka femngechi femliyiñ, feypilayaiñ ka rakiduamlayaiñ rume ñi kümelkalen tañi femken kiñe trokiñche küpa püntüwlu ti gobierno mew. Kiñeke mu tüfa küdawngeafuy. Kiñe witran-ngepakechi longkolelu feypi pu che tañi trokiñ mapu mu ñi doy kewafengetun. Mallmawkeyngün ñi tuwün mu ka rakiduamkeyngün ñi doy kümeleal kidutu ngüneniewfule. Taiñ peñi ka feypi: “Ayüfalngey pu peñi ka lamngen ñi newentuken tañi kiñewküleal, fey ñi femal tüfa amuldungukeyngün Ngünechen ñi Ngünenien. Reküluwkeyngün Chaw Dios mu ñi küme elkünutual ti norngenochi dungu ka fillke wedake dungu ruparupangelu”.
JESUS, ¿CHUMNGECHI PENGELI ÑI KONKENON POLITIKO DUNGU MU?
8. Jesus ñi antü mu, ¿chem norngenochi dungu femngekefuy?
8 Pu che ngüneduamlu ñi femngeken norngenochi dungu, doy küpa konkey politiko dungu mew. Jesus ñi antü mu, pu che notukawkefuy impuestu Luka 19:2, 8).
dungu mu. Kiñe rupa pu romache rakicheyngün, fey ñi dikümtukuafiel kom pu che ñi kullial ti impuestu, feymu Juda Galilea tuwlu, eluwi ñi chaftuafiel ta Roma. Fillke dungu mu kofralelngekefuy impuestu tati pu judiu, kiñeke tüfa ñi nien mu mapu kam ruka. Kafey pu kofrakelu impuestu wedañmangefuyngün, tüfa doyelkefuy ti dungu. Kiñeke mu kullikefuyngün tati pu küdawlu gobierno mu ñi eluaetew awtoridad, femngechi ñi trapümal fentren plata. Femngechi femi Sakew, tati longkolelu pu kofrakelu impuestu Jeriko mu. Kidu dikümtukukefuy pu che ñi kulliaetew fentren plata, feymu rikungerpuy (9. Pu kayñetukefilu ta Jesus, ¿chumngechi küpa welulkafingün?
9 Pu kayñetukefilu ta Jesus küpa welulkafingün impuestu dungu mu. Feychi mu mülefuy kiñe impuestu kom pu judiu ñi kullilelafiel ta Sesar kiñe denario. Feymu pu kayñe ramtufingün ta Jesus ñi kümepen may kullial tüfa (papeltunge Matew 22:16-18). Tüfachi impuestu longkontukuleyew pu judiu ñi ngünenieetew Roma, feymu ayükelafuyngün feychi impuestu. Pu kelluntukukefilu ta Erode ayüyngün Jesus ñi feypial tañi kümenon kullial tüfa, femngechi dalluntukuafingün ñi kayñetufiel ta Roma. Welu Jesus feypifule pu judiu ñi kulliafiel ti impuestu, fey tañi pu inanieetew elkünuafeyew. Feymu, ¿chumi Jesus?
10. Jesus ñi wiñoldungun, ¿chem kimeltueiñmu? (Inaduamnge ti adentun 2 ellaka mu mülelu).
10 Jesus kuñiwtukuwi ñi kon-noal politiko dungu mu. Feymu wiñoldunguy: “Elufimün tati emperador kisu tañi koneltuleel, ka elufimün ñi koneltuleel ta Ngünechen” (Matew 22:21). Jesus kimniefuy pu kofrakelu impuestu ñi wedañmangen. Welu kidu longkontukuniefuy tüfachi doy falin dungu: Chaw Ngünechen ñi Ngünenien müten küme elkünutuay ti wedake dungu Mapu mew. Femün mu tüfa, Jesus inayentufali. Feymu kümelkachealu trokifalngele rume kiñe dungu, konlayaiñ politiko dungu mu. Kiñeke che kidutu rakiduamkey chem ñi norngen ka eluwkelay ñi allkütual kakelu ñi chem piaetew. Welu iñchiñ pu kristianongen, femngechi rakiduamlayaiñ taiñ piwke mew no rume, ka weda dunguyelayafiyiñ ti norngenochi dungu ñi femngekeel. Doy may doyümaiñ Ngünechen tañi Ngünenien ka tañi nor dungu ñi nien (Matew 6:33).
11. ¿Chumngechi rüf kelluafuiñ pu che ayülu ñi femngewenoal norngenochi dungu?
11 Fentren peñi ka lamngen notukawkefulu politiko dungu mew küme elkünutuyngün ñi rakiduam. Gran Bretaña mu, petu ñi fawtisawnon kiñe lamngen, chillkatuy universidad mu ñi kellucheal, fey rakiduamürpuy tañi duamfalngen ñi yafüluwal pu che tañi welukünutuafiel politiko dungu. Kidu feypi: “Pu kurü chengen müna kutrankawkefuiñ, feymu küpa ingkañpekefun pu kurü che ñi küme feleal. Iñche moll notukachekefun ñi yamniengeal pu kurü che, welu küme duamürpukelafun. Ngüneduamkelafun tüfachi falin dungu: ñi weda femngewenoal tati pu ka tuwün-ngelu, pu che mülefuy ñi küme elkünutual tañi piwke. Welu eluwlu ñi chillkatual Biblia, ngüneduamün ñi duamfalngen küme
elkünutual iñche tañi piwke. Kiñe ñaña fülang adngelu ñochi duam mu kelluenew ñi femal tüfa. Fewla wüneleken amuldungun mu, ka konkülen kiñe trawünche mu kellukefilu pu pilu. Petu kimün ñi kelluafiel itrofill che”.“ÜCHAFTUKUTUNGE TAMI WAYKI CHEW TAMI NIEKEFIMUM”
12. ¿Chem “lefawra” mülefuy ñi famentuafiel pu disipulu?
12 Jesus ñi antü mu reyükonkefuyngün pu politiko ka pu religioso. Kiñe lifru feypi pu judiu ñi wüdawkülefel fillke religioso trokiñche mu, tüfa engün politiko trokiñkeche reke felefuy (La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús). Feymu Jesus feypifi tañi pu disipulu: “Kuñiwtuwmün tati pu farisew ñi lefawra mew ka Erode ñi lefawra mew” (Marku 8:15). Jesus feypilu “Erode”, küpa nütramkapelay pu kelluntukufilu ta Erode. Ti kangelu trokiñche, pu farisew, ayükefuyngün pu judiu ñi ngüneniewenoaetew pu romache. Matew ñi feypin mu, Jesus ka feypifi pu disipulu ñi kuñiwtukuwal pu sadusew mew. Tüfa engün ayükefuy Roma ñi ngünenieal pu judiu, femngechi ñi nieal engün fentren awtoridad. Feymu Jesus feypifi tañi pu disipulu ñi famentual tüfachi küla trokiñche ñi kimeltukeel, “lefawra” reke felelu (Matew 16:6, 12). Ngüneduamfali Jesus ñi feypin tüfa pichi rupalu ñi küpa longkokünungen mu.
13, 14. 1) ¿Chumngelu mülekey kewan dungu reyükonkülen mu pu politiko ka pu religioso? 2) Norngenochi dungu femngeliyiñ rume, ¿chumngelu ngelay taiñ koneltunoal kewan dungu mu? (Inaduamnge ti adentun 3 ellaka mu mülelu).
13 Reyükonkülen mu pu politiko ka pu religioso, mülekey kewan dungu. Tüfa rupay Jesus ñi antü mu. Kidu kimeltufi tañi pu inanieetew ñi turpu kon-noal politiko dungu mu. Feymu pu longkolelu tati pu saserdote mew ka pu farisew küpa langümfingün ta Jesus. Llükakefuyngün pu che ñi allkütuafiel ta Jesus, fey ñi inawenoaetew engün, feymu ñamümafuyngün ñi nieelchi awtoridad religion ka politika mew. Feypikefuyngün: “Elukünufiliyiñ [ta Jesus] ñi femmekeael ti afmatufal dungu itrokom che feyentuay kisu mew, fey ti pu romache ñi awtoridad küpayay engün ka teyfükayafingün taiñ ngillatuwe ruka ka langümafi kom che mülelu taiñ trokiñ mapu mew” (Juan 11:48). Feymu Kayfas, tati wünen longkolelu pu saserdote mew, trürümkadunguy ñi langümafiel ta Jesus (Juan 11:49-53; 18:14).
14 Jesus kimniefuy ñi küpa langümngen, feymu rupan ikünulu tañi pu disipulu engün ella pun mu, feypifi engün ñi yemeafiel kiñeke wayki. Fey epu wayki mew müten Jesus kimeltufi engün kiñe falin dungu (Luka 22:36-38). Punlu wüla, Kayfas werküfi pu soltaw ñi nüafiel ta Jesus. Pedro illkunagi ñi pefiel tüfachi norngenochi dungu, feymu entuy ñi wayki, ka katrünentuñmafi ñi pilun ta kiñe wentru (Juan 18:10). Welu Jesus feypifi ta Pedro: “Üchaftukutunge tami wayki chew tami niekefimum. Kom tati langümchekelu ta wayki mew, ka femngechi langümngeay ta wayki mew” (Matew 26:52, 53). ¿Chem falin dungu küpa kimeltulelfi Jesus tañi pu disipulu? Ñi koneltunoal engün tüfachi Mapu tuwün pu che mew. Feychi dungu mu Jesus dew ngillatukünufuy. Biblia feypi: “Chumngechi ta iñche koneltukelan tüfachi Mapu tuwün pu che mew, kidu engün ka femngechi koneltukelay tüfachi Mapu tuwün pu che mew” (Juan 17:16, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]). Jewba müten koneltuley ñi apümafiel ti norngenochi dungu ñi femngeken.
15. Ngünechen ñi Dungu, ¿chumngechi kellufi pu kristiano ñi küme elkünutual tañi mongen?
15 Taiñ lamngen Europa mu tuwlu taiñ nütramkapeel ellaka mu, kimürpuy Jewba müten ñi koneltulen tañi apümafiel ti norngenochi dungu. Kidu feypi: “Ngüneduamün ti kewan dungu ñi kellukenon tañi femngewenoal norngenochi dungu. Pu konkelu kewan dungu mu weda duamkeyngün ka lakeyngün. Welu Biblia mu kimürpun Chaw Dios müten ñi apümafiel ti norngenochi dungu, müna ayüwülkeenew tüfa. Yenien 25 tripantu ñi amuldunguken tüfachi küme dungu”. Kafey taiñ peñi Africa mu mülelu elkünuy ñi wayki tañi adümafiel ti Biblia, “wayki reke” felelu (Efesio 6:17). Fewla amuldungukefi itrofill che, chem tuwün-ngele rume, ka kimeltulelfi ñi müleal küme felen. Ka ti kangelu lamngen Europa mu mülelu, dew fawtisawlu niewi kiñe peñi engu tuwlu kiñe trokiñche taiñ lamngen ñi üdekefel. Tüfachi küla che küme elkünutuy ñi mongen tañi inayentuafiel ta Jesus.
16. Jewba, ¿chem ngüneduamkey ñi pefiel tati pu che?
16 Müna falin-ngey taiñ femngechi küme elkünutual taiñ mongen. Biblia feypi tati pu che ñi felen kiñe illkulechi lafken reke, turpu tüngnagkelay (Isaías 17:12; 57:20, 21; Apokalipsi 13:1). Ti politiko dungu mu, pu che wüdawküley ka konkey kewan dungu mu. Welu Jewba ñi pu chengen kewakelaiñ, welu may kiñewküleiñ. Feymu Jewba ngüneduamlu iñchiñ taiñ kiñewkülen pu che wüdawkülelu rume, ¡müna ayüwkülepelay! Biblia feypi: “Tami Chaw Ngünechen Jewba eymi mew müley. Kiñe Newen-ngelu reke montulaeymu. Rumeñma ayüwmapiwkeleay eymi mew. Ñüküfküleay ñi piwkeyen mu. Wirarpüramay fente ñi ayüwün eymi mu” (Sofonías 3:17).
17. 1) ¿Chumafuiñ taiñ kiñewküleal? 2) ¿Chem inaduamaiñ küpalechi chillkatun mu?
17 Chumngechi taiñ ngüneduampeel, küla dungu femafuiñ taiñ kiñewküleal Jewba ñi pu chengen: 1) maneluwaiñ Ngünechen ñi Ngünenien tañi apümafiel ti norngenochi dungu, 2) konlayaiñ politiko dungu mu, ka 3) konlayaiñ kewan dungu mu. Welu illamkacheliyiñ ka doyümfiliyiñ kiñeke che ta kakelu mew, kiñewkülewelayafuiñ. Feymu ti küpalechi chillkatun mu inaduamaiñ chumngechi femnoal tüfa, pu wünenke kristiano reke.