1, 2. 1) ¿Kun lurañas awisax jiwasatak wali chʼamäspa? 2) ¿Kuna jisktʼanakarusa jichhax qhanañchtʼañäni?

 MÄ WAWAR jan lurañ munkipan kuns lurayañ muntan ukhaxa, ¿kamachisa? Mayjaw uñnaqi, chuymapan jan lurañ munatapax wali qhanawa. Awkipan kun satasa jankʼakiw lurañapa, uk yatkasasa janiw lurañ munkiti. ¡Ukhaman uñjasiñax wali chʼamawa! Chiqpachansa, awisax taqiniw ukhaman uñjastanxa.

² Khitinakatï pʼiqtʼapki jan ukax apnaqapki ukanakarux janiw taqi kunans istʼañjamapunïkiti. ¿Jumax ukhaman uñjasirïtati? Chiqpachansa, taqiniw awisax ukhaman uñjastanxa. Ukampis pʼiqtʼirinakarux istʼañasapuniwa sasaw Bibliax sum yatichistu. Inas jaqinakax sapürutjam jukʼamp jan istʼasiñ yatxapxchi, ukampis jiwasax istʼasirïñasapuniwa (Proverbios 24:21). Jiwasatï Diosan munasiñapan jakasiñ munstanxa, Biblian utjki uka kamachinakaparux istʼañasapuniwa. Ukhamasti, ¿kunatsa apnaqirinakar jan ukax pʼiqtʼirinakar istʼañax chʼamäpacha? ¿Kunatsa Jehová Diosax istʼasirïñas munpacha? ¿Kunas istʼasirïñasataki yanaptʼistaspa, ukat kunjamatsa pʼiqtʼirinakar istʼsna? Uka jisktʼanakaruw jichhax qhanañchtʼañäni.

3, 4. ¿Kunjamatsa juchanïñas pantjasiñas qalltäna, ukat kunatsa pʼiqtʼirinakar istʼañ tuqit jan wal amuyayistu?

³ ¿Kunatsa apnaqirinakar jan ukax pʼiqtʼirinakar taqi chuym istʼañax chʼamäpacha? Chiqpachansa, taqiniw pantjasirïtanxa ukat khitinakatï apnaqapki jan ukax pʼiqtʼapki  uka chachanakas warminakas pantjasirïpxarakiwa, ukatwa taqi chuym istʼañax taqinitakis chʼamaxa. Adanampi Evampiw qalltanpach Diosar kutkatasipxatayna; ukatwa juchas pantjasiñas qalltatayna. Kunjamtï uñjktanxa, Diosaruw kutkatasipxäna, mä arunxa janiw istʼapkänti, ukatwa juchax utji. Ukat jichhakamas kutkatasir chuymanirakïtanxa, ukhaman yuritätanwa (Génesis 2:15-17; 3:1-7; Salmo 51:5; Romanos 5:12).

⁴ Jucharar jaqjamax kunatsa jankʼakiw saytʼastanxa, jachʼa jachʼas tukuñjamakipuniwa, ukat altʼat chuymanïñax wali chʼamawa. Jehová Diosar walja maranak luqtkasasa jachʼa jachʼa tukuri, jan iyawsiri, amuytʼayatpachas jan amuytʼasiri ukhamaw tuksna. Ukaruw Coré tatax purtʼasitayna. Nayrax Diosan Israel markapamp chikaw uka jaqix jan walinakar saykatirïna. Ukampis munañanïñ katuqañ laykuw jan walir purïna. Jan phinqʼaniw Moisés tuqi jan wal parlañ qalltäna, uka urunakanxa, Moisesax wali llampʼu chuyman jaqïnwa (Números 12:3; 16:1-3). Uzías sat apnaqirix niya ukhamarurakiw purïna, jachʼa jachʼa tukusaw Jehová Diosar yupaychañ utar mantatayna, ukatxa kunatï sacerdotenakaki lurapxañapäkäna uk luratayna (2 Crónicas 26:16-21). Corempi Uziasampix jan istʼasisax sinti jan waliruw puripxäna. Ukampis jupanakat yatiqañasawa: janipuniw jachʼa jachʼa tukuñasäkiti, jachʼa jachʼa tukusax janiw apnaqirinakarus jan ukax pʼiqtʼirinakarus respetxsnati.

5. ¿Nayratpach jichhakamax kuna jan walinaksa jaqinakax lurawayapxi?

⁵ Maysa tuqitxa, khitinakatï pʼiqtʼirïpki ukanakaw jan istʼañjam jan walinak lurapxi. Yaqhipax wali qhuru, qala chuymani ukhamäpxiwa. Nayrat jichhakamas ukham apnaqirinakaw jaqinakar wal tʼaqhisiyapxi (Eclesiastés 8:9). Saúl apnaqirit amuytʼañäni. Jehová Diosax apnaqirit jupar uttʼayäna ukhaxa, wali suma jaqïnwa, altʼat chuymanirakïnwa. Tiempompix jachʼa jachʼaw tukxäna, Davidjamäñ munasaw jupar wal uñisïna, ukatwa jiwayañataki arknaqäna (1 Samuel 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11). Uka qhipatxa, Davitarakiw  Israel markan apnaqiripäxäna ukat jupas apnaqirjamax jan walinakak lurarakïna, Urías sat mä jaqiruw warmip apaqäna, ukat uka jan juchani jaqirux soldadonak nayraqat khitasaw jiwañar puriyäna (2 Samuel 11:1-17). Ukhamasti, jaqinakax juchararjamax janikipuniw munañanïñ katuqasax sum lurapkiti, ukat Jehová Diosar jan istʼapki ukhaxa, jukʼamp jan walinak lurapxi. Tatakuranakax jan walinak jarkʼañatakix kuns lurapxarakiwa, ukampis uka tuqit parlkasax akhamwa mä yatxattʼat jaqix säna: “Maynix munañanïxi ukhaxa, jan walinak luri ukat jukʼamp munañanïki ukhasti jukʼamp jan walinak luri” sasa. Taqi ukanak yatisax akham jisktʼasiñaruw apistaspa: “¿Kunatsa pʼiqtʼirinakar taqi chuyma istʼañasa?” sasa

6, 7. 1) Kunatsa Jehová Diosan jachʼakankañap respettanxa uk qhanañchtʼma. 2) ¿Kunanakansa Jehová Diosar altʼat chuymampi istʼañasaxa, ukat khititsa yatiqasiñasa?

⁶ Pʼiqtʼirinakar istʼañatakix kimsa amtaw utji: 1) Jehová Diosar munasiñasawa, 2) jaqi masisar munasiñasarakiwa ukat 3) jiwas pachas munasiñasarakiwa. Nayraqatxa, taqi kunxaru munañani Jehová Diosaruw munastanxa ukat wal Jupar kusisiyañ muntanxa (Proverbios 27:11; Marcos 12:29, 30). Aka Uraqinxa qalltatpachwa Jehová Diosan jachʼakankañapat payachasiñax utjawayi. Ukat niya taqi jaqinakarakiw Diosampix jan apnaqayasiñ munapkiti, ukat Supay tuqit saytʼasipxi. Ukampis jiwasax taqi chuymaw Dios tuqit saytʼastanxa. Ukatwa Apocalipsis 4:11 jiskʼa tʼaqan qillqatäki uka arunak liytʼasax wal kusistanxa. Jiwasatakix Jehová Diosakipuniw taqi kunxaru munañani jachʼa Diosaxa, ukatxa taqi chuymaw jachʼakankañap tuqitxa saytʼastanxa, ukxa sapürjam sum sarnaqasaw uñachtʼaytanxa.

⁷ Ukampisa, Jehová Diosar respetañatakix janiw aliqaki istʼañasäkiti. Chiqansa, jupar munatas laykuw arunakap phuqtanxa. Kunjamtï qalltan uñjktanxa, awisax Diosan arunakaparjam sarnaqañax chʼamäspawa, kunjamtï mä wawax awk  taykar jan istʼañ munkixa ukhama, ukhamasti altʼat chuymampi istʼasirïñ yatiqañasawa. Amtañäni, Jesusax Awkipan munañaparjamapuniw taqi kunsa luräna, wali chʼamäkipansa phuqapunirïnwa, ukat jupax akham säna: “Jan munañaxa luratäpati, jan ukasti juman munañamak luraspan” sasa (Lucas 22:42).

8. 1) ¿Kunjamatsa Jehová Diosar jichhürunakansa istʼtanxa, ukat jupax kunjamsa amuyasi uka tuqitxa kuna uñachtʼäwis utji? 2) ¿Kunas iwxanak istʼañsa chiqañchäw istʼañsa yanaptʼistani? (“ Istʼam suma iwxa arunakaru, chiqachäwi arunaksa katuqasirakim” sat recuadro uñxattʼäta.)

⁸ Jehová Diosax janiw sapaqat luqtirinakapampix nayrjam parlxiti. Jan ukasti, Arup tuqi ukat Jupan uttʼayat jaqinak tuqiw yatichistu. Ukhamasti, khitinakatï jupan uttʼayatäpki mä arunxa khitinakatï Jupan arunakap yatichkistu ukanakar istʼañasawa. Ukampisa, jupanakar saykatasax janis arunakapsa iwxanakapsa istʼañ munksna ukhamäspawa, ukax janipuniw Jehová Diosatakix walïkiti. Uka jan waliruw israelitanakax puripxäna. Moisés tuqi parlapkäna, jan ukax saytʼapkäna ukhaxa, jupatakis saytʼasipkaspa ukhamwa Jehová Diosax amuyäna (Números 14:26, 27).

9. ¿Kunatsa jaqi masir munasitas laykuw pʼiqtʼirinakar istʼañasa sistanxa? Mä uñachtʼäwimpiw qhanañchtʼäta.

⁹ Jaqi masisar munatas laykurakiw khititï pʼiqtʼki ukar istʼtanxa, ukäspawa payïr amtäwixa. Uk sum amuytʼañatakix mä soldadokasmas ukham amuytʼañäni. Nuwasir sarañatakis ukat jan atipayasiñatakis walja kamachinakar istʼañamawa, ukat kuntï pʼiqtʼirix siski ukarjamaw kuns lurañamaraki. Maynik jan istʼañ munxaspa jan ukax saytʼasxaspa ukhaxa, niya taqiniruw jan walin uñjasiyaspa ukat inas atipayasipxchispa. Chiqpachansa, soldadonakat parlasaxa inas chʼaxwäwinakat jan ukax llakisiñanakat amuysna. Ukampis Jehová Diosax ejercitonakanïkaspas ukhamarakiwa, askinak lurapxañapatakiw pʼiqtʼi. Chʼaman angelanakapax mä ejercitükaspas ukhamawa. Ukat Supay tuqi nuwasir walja cristianonakaw utjaraki, mä ejercitükaspas ukhama (Ezequiel 37:1-10). Mä qhawqha jaqinakampiw aka Uraqinkir ejercitoparux pʼiqtʼayi. Ukat jupanakar jan istʼasax masinakasaruw  jan waltʼaysna. Mä cristianox irpir chuymaninakar kutkati ukhaxa, jilat kullakanakaruw jan waltʼayi (1 Corintios 12:14, 25, 26). Ukat mä wawax awk taykar jan istʼxi ukhaxa, taqpach familiarurakiw jan waltʼayi. Ukhamasti, respetompi istʼasir chuymanïñas ukat yanaptʼasirïñas wali askiwa, ukhamatwa yaqhanakar munatas uñachtʼaytanxa.

10, 11. Pʼiqtʼirinakarutï istʼañänixa askinakwa jikxatañäni, ¿uk yatiñax kunatsa wali askixa? Qhanañchtʼma.

¹⁰ Maysa tuqitxa, pʼiqtʼirinakar istʼañax jiwasan askisatakiwa. Jehová Diosax pʼiqtʼirinakar istʼapxam siskistu ukhaxa, kunatsa askixa ukxa qhanañchapunistuwa. Amtañäni, ¿awk taykar istʼasax kun jikxatapxäta sistusa? Wali kusisitawa jaya tiempo jakasipxäta sistuwa (Deuteronomio 5:16; Efesios 6:2, 3). Ukat irpir chuymaninakar istʼañäni ukhaxa, ¿kuna jan walinakat jarkʼaqatäñänisa? Diosampi sum apasiñasatakiw jan walinakat jarkʼaqatäñäni (Hebreos 13:7, 17). Ukat marka apnaqirinakar istʼasax yaqha jan walinakat jarkʼaqatarakïñäniwa (Romanos 13:4).

 ¹¹ Chiqpachansa, kunatsa Jehová Diosax pʼiqtʼirinakar istʼañas muni uk yatisax istʼasirïñas jan ukax respetañas janiw sinti chʼamäkaniti. Ukhamasti khitinakarus respetañasa uk jichhax kimsa tuqit uñjañäni.

12. ¿Chachax familian kuna lurañanisa, ukat kunjamsa ukampi phuqañapa?

¹² Familianakax Jehová Diosan uttʼayatawa. Ukat taqi kunas sumäspa ukwa jupax muni, ukatakiw kamachinak jaytawayi, ukhamatwa familianakax sum sarnaqapxaspa (1 Corintios 14:33). Pʼiqtʼañapatakix chacharuw uttʼayatayna. Ukat chachasti khititix pʼiqipäki ukar istʼañaparakiwa, mä arunxa Jesucristot yatiqasiñapawa. Kamisatï Jesusax tama uñjkixa ukhamwa chachax wawanakapar uñjañaparaki (Efesios 5:23). Mä suma chachax janiw lurañanakapxa armkiti ni apanukkisa, jan ukasti chachjamaw sum phuqi. Ukat janirakiw taqi kunsa munañapar apnaqkarakiti. Jan ukasti: amuytʼasiri, munasiri, ukham suma jaqiwa. Maysa tuqitxa, janirakiw taqi kunxaru munañanïñapäkiti, jan ukasti, Jehová Diosar istʼañapawa, janiw ukxa armañapäkarakiti.

13. ¿Kunjamsa mä warmix Jehová Diosatakjam lurañanakapxa sum phuqaspa?

¹³ Warmisti chachan yanaptʼiripawa. Ukat wawanakax jupar istʼapxañaparakiwa, ukatwa Biblianxa akham yatichi: “Janikiy taykaman yatichäwinakapxa jiskʼachamti” sasa (Proverbios 1:8). Ukampis chachaw warmin pʼiqipaxa, janiw warmix  chachan pʼiqipäkiti, uk cristiano warminakax yatipxi. Ukatwa familia sum apnaqañatakix chachar yanaptʼapxi. Janipuniw jiskʼachapkisa ni chachjamas familia apnaqañ munapkiti, jan ukasti wali sum kun lurañsa chachar yanaptʼapxi. Ukat chachamp jan mä amtanïpki ukhaxa, respetompiw amuyunakapsa arsupxaraki. Janipuniw chachar kutkatapkiti. Maysa tuqitsti, chachatï yaqha yupaychäwir sarchi ukhaxa, ¿kamachanisa? Inas cristian warminakax jan walinakan uñjasipxchispa; ukampisa, chacharux istʼasipkañapakiwa, inas uk uñjasax chachax Jehová Diosar yupaychañ munxchispa (1 Pedro 3:1).

14. ¿Wawanakax kunjamatsa awk taykar ukat Jehová Diosar kusisiyapxaspa?

¹⁴ Wawanakax istʼasisarakiw awk taykar jachʼañchapxi ukat kusisiyapxi (Proverbios 10:1). Ukatxa, Jehová Diosaruw jukʼamp kusisiyapxi. Ukat awki sapampi jan ukax tayka sapampi jakxasasa, istʼasipkañapakiwa; chiqpachansa, ukhaman uñjasisaxa jukʼampwa yanaptʼapxañapa. Kunapachatï Diosan munañaparjam sapa maynis familian sum sarnaqtan  ukhaxa, wali sumaw jakastanxa, kusisitarakiw jakastanxa. Ukatxa, khititï familia uttʼayki uka Jehová Diosaruw jachʼañcharaktanxa (Efesios 3:14, 15, MT).

15. 1) ¿Tamanxa kunjamsa Jehová Diosar istʼatas uñachtʼaytanxa? 2) ¿Irpir chuymaninakar istʼañxa kuna yatichäwinakas yanaptʼistaspa? (“ Tama irpirinakar istʼapxañäni” sat recuadro uñxattʼäta)

¹⁵ Jehová Diosax Yuqapampiw cristian tamxa apnaqayi (Colosenses 1:13). Ukat Jesusasti “Amuyasiri Chiqapa Uywatampiw” Diosan markapar yatichayaraki (Mateo 24:45-47). Ukatxa, Uraqpachan uñjiri Jilïr Irpirinakapaw utjaraki, jupanakax “Amuyasiri Chiqapa Uywata” jilat kullakanak taypit Jehová Diosan Qhanañchirinakapar pʼiqtʼañataki ajllitäpxiwa. Nayra patak maranakanjamaw uka Jilïr Irpir jilatanakax tama irpir chuymaninakar yatichapxi ukat iwxapxaraki. Jupanakan uttʼayata yaqha jilatanak tuqiw irpir chuymaninakar yatiyapxi, mayax tamanak tumptʼir jilatanakawa. Ukhamasti, mä irpir chuymanir istʼasaxa Jehová Diosaruw istʼasktanxa (Hebreos 13:17).

16. Irpir chuymaninakax qullan ajayun uttʼayatawa, ¿kunatsa Bibliax ukham yatichi?

¹⁶ Maysa tuqitxa, irpir chuymaninakas yanapirinakapas jiwasjam pantjasirïpxarakiwa. Ukampisa, irpir chuymaninakax Jehová Diosan aski ‘churäwinakapawaʼ, jupanak tuqiw Diosax arunakapat yatichistu (Efesios 4:8). Jupanakax qullan ajayun uttʼayatäpxiw sasaw Bibliax qhanañchi (Hechos 20:28). ¿Kunatsa ukham sispacha? Mä jilatar janïr uttʼaykasax irpir chuymaninakaw amuykipapxi, qullan ajayun amuytʼayat Qullan Qillqatanakax kuntï mayki ukanak phuqit janicha uk amuytʼapxi (1 Timoteo 3:1-7, 12, NM; Tito 1:5-9, NM). Ukat mä jilatar ajlliñ munasax Jehová Diosaruw qullan ajayup mayipxi, ukhamat sum amuytʼañataki.

17. ¿Kuntï mä chachax tama taypi lurañapäki uk mä warmix lurani ukhaxa, kunatsa pʼiqip chʼuqtʼasiñapa?

¹⁷ Tamanxa walja lurañanakaw utji, ukampis irpir chuymaninakampi ukat yanapirinakapampiw jil lurapxi, jupanakaw  tantachäwinaksa sarayapxi, ukat yatiyir sarañatakis jilat kullakanakar pʼiqtʼapxi. Ukampis ¿jan maynis utjkaspa ukax kun lurañas wakisispa? Bautisat mä jilataw jupanak lantix sarayaspa. Ukat ¿janirak mä chachas utjkaspa ukhax kamachañäspasa? Ukhamäspa ukhaxa, wali yatxattʼat mä kullakaw sarayaspa. Ukampisa, kuntï chachanakax lurapxañapäki familiansa ukhamaraki tamansa ukanak mä warmix lurani ukhaxa, pʼiqip chʼuqtʼasiñapawa (1 Corintios 11:3-10). a Uk lurañaxa janiw kunjamatsa warminakar jiskʼachkiti. Jan ukasti, kuntï Jehová Diosax uttʼayki ukar respetatapwa uñachtʼayapxi.

18, 19. 1) ¿Kunatï Romanos 13:1-7 jiskʼa tʼaqanakan qillqatäki ukxa kunjamsa qhanañchasma? 2) ¿Kunjamanakatsa marka apnaqirnakar respetatas uñachtʼaytanxa?

¹⁸ Kuntï Romanos 13:1-7 jiskʼa tʼaqanakax siski ukarjamaw cristianonakax taqi chuyma sarnaqañ muntanxa. Ukanxa ‘autoridadanakat’ parli, mä arunxa marka apnaqirinakat parli. Jehová Diosax mä qhawqha askinak lurapxañapatakiw uka apnaqirinakar utjayi, jupanakaw walja jan walinakat jarkʼaqapxi ukat kunaymaninak lurapxaraki. ¿Kunjamatsa uka apnaqirinakar respetatas uñachtʼaytanxa? Kuna kamachinaktï apsupki ukanakar istʼañasawa. Ukhamasti, impuesto qullqxa churapuntanwa ukat kuna papelanaktï phuqantañasäki uksa chiqaparjamaw phuqantaraktanxa, kuna kamachinaktï familia tuqitsa irnaqäw tuqitsa jan ukax uraq tuqitsa uta tuqitsa phuqañasäki uka kamachinakxa phuqapuntanwa. Ukampis jan Diosar istʼayañ munapkistu ukhaxa, janiw jupanakar istʼxaraktanti. Kunjamtï apostolanakax sapkänxa ukhamarakiw sistanxa: “Nanakanxa Diosar nayraqat istʼapxañaxaw wakisi, jaqinakar sipansa” sasa (Hechos 5:28, 29; “ ¿Khitirus istʼañajaxa?” sat recuadro uñxattʼäta).

¹⁹ Khitinakatï marka apnaqirinakamp chika irnaqapki  ukanakar sum uñjañasarakiwa, ukat jupanakamp parlkasax yäqañasawa, ukhamatwa marka apnaqirinakarux respeto uñachtʼayaraktanxa. Mä kutix Herodes Agripa ukat Festo sat apnaqirinakampiw Pablox uñkatasïna. Uka apnaqirinakax wali juchanïpkchïnsa, wali respetompiw jupanakar arxayäna (Hechos 26:2, 25). Jupat yatiqasiñasawa, mä apnaqirimpi parlkasasa jan ukax mä policiampi parlkasasa wali respetompi parlañasawa. Wayn tawaqunakax ukhamwa yatichirinakaparus jan ukax yaqha pʼiqtʼirinakarus yatiqañ utansa uñjapxañapa. Chiqpachansa taqiniruw sum uñjañasa, janiw yupaychäwis sum uñjirinakarukix sum uñjañasäkiti, jan ukasti khitinakatï Jehová Diosan Qhanañchirinakapar uñisipki ukanakarus respetañasarakiwa. Jilat kullakanakas ukat yaqhanakasa, mä arunxa taqinis respetompi sarnaqirïtaswa yatipxañapa (Romanos 12:17, 18; 1 Pedro 3:15).

20, 21. ¿Pʼiqtʼirinakar istʼasax kuna askinaksa katuqañäni?

²⁰ Respeto uñachtʼayañatakix janiw michʼäñasäkiti. Mä qhawqhanir sum uñjañat sipansa, kuntï Diosan Arupax siski uk lurañasawa, ukanxa akham siwa: “Taqinirus suman uñjapxam” sasa (1 Pedro 2:17). Jichhürunakanxa janiw jaqinakax sum uñjasxapxiti, ukampis jiwasax taqinir sum uñjañäni ukhaxa, wal muspharapxani. Uk lurasax Jesusaruw istʼasktanxa, jupax akham sänwa: “Jumanakan qhanamax jaqinakatakix qhantʼarakpan. Ukham suma wali luräwinakam uñjasa jumanakan Dios Awkimaru yupaychapxañapataki” sasa (Mateo 5:16).

²¹ Niyakixay akapachax jan walinakampi chʼamaktʼayatächixa, ukhamax suma chuyman jaqinakax Jehová Diosan qhanaparuw jutapxaspa. Ukhamasti, familiansa, tamansa respet uñachtʼayapxañäni ukat marka apnaqirinakarus respetarakiñäni ukhaxa, inas yaqhipax uk uñjasin jiwasamp chik Jehová Diosan qhanapan sarnaqañ munapxchispa. Ukax wali askipunïspawa. Ukampis jan ukhamäkanixa, kunatï wali askïki ukaw jiwasan wiñay utjistani: ukaxa Jehová Diosar kusisiyañawa ukaw jupan munasiñapan jakasiñ yanaptʼistani.