Cuneiforme qillqtampi Bibliampi

BABELAN arunakax mayjtʼayataxäna ukat kunayman arunakat parlañ qalltapxäna ukhaxa, kunaymanitwa qillqañ qalltapxarakïna. Uka kunayman qillqatanakatxa, mayax cuneiforme qillqatanakawa, ukxa sumerionaka, babilonionaka ukat Mesopotamiankir markanakaw ukham qillqapxirïna. Cuneiforme uka aruxa, Latín arut juti “cuñar uñtasita” sañ muni, chiqpachansa, chhuyu ñiqʼir qillqapxäna ukhaxa, cuñar uñtasitapunïnwa.

Arqueologonakaxa, walja cuneiforme qillqatanakwa allsupxatayna, uka qillqatanakanxa Biblian parlki uka jaqinakata ukat kunanakatï paskäna ukanakaw ukan qillqatarakïna. Kunsa uka nayra qillqatanakat yatiqsna ukat uka qillqatanakax kunjamsa Bibliax chiqätap uñachtʼayi uk yatiñax wali wakiskiripunïniwa.

Nayra pachanakan mä qillqata

Yatxattʼat jaqinakan amuyunakaparjamaxa, qalltanxa cuneiforme qillqatanakax dibujonakampiw mä aru jan ukax mä amuytʼäwi qillqañatakix lurapxirïna. Amuytʼañataki, waka uka aru qillqañatakixa, uka uywan pʼiqipar uñtatwa qillqapxirïna. Walja qillqaña wakisitapatxa, cuneiforme qillqatanakaxa, janiw kikpäxänti. NIV Archaeological Study Bible sat libroxa, akham siwa: “Jiskʼa qillqanak mayachtʼataxa, mä aruxänwa”. “Kunjamtï qillqasiñapäki ukat kunjamsa arsusiñapäki uk sum qillqasiñapatakixa”, tiempompix 200 letrar uñtasita qillqanakwa (signos) uñstayapxäna sasa.

Abrahán chachan tiempopatakixa, niya 2000 nayra pacha maranxa, cuneiforme qillqatanakax utxapunïnwa. Uka marat niya patak maranak janïr Jesucristo aka Uraqir jutañapkamaxa, niya tunka phisqan arunakaw ukham cuneiforme qillqanakampix qillqapxäna. Taqi Cuneiforme qillqatanakat jikxatatanakatxa, sapa patakat niya llätunk tunka llätunkaniw ñiqʼit lurat tablillanakan qillqapxatayna. Niya 1858 marat jichhakamax Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Asur, Nínive, Mari, Ebla, Ugarit ukat Amarna uka markanakanxa walja ukham tablillanakwa jikxatasiwayi. Archaeology Odyssey sat revistax siwa: “Niya pä millón tablillanakwa uraqit allsusin jikxatasiwayi sasaw yatxattʼat jaqinakax tantiytʼapxi, ukat sapa marax 25.000 tablillanakax jikxatasiskakiwa” sasa.

Ukampis janiw jikxatañ mayakïkiti, jan ukasti kamsañs muni uk yatiñatakixa, yaqha arurus jaqukipasiñaparakiwa. Ukxa Uraqpachan utjki uka yatxattʼat jaqinakaw uk lurapxaraki. “Taqi cuneiforme qillqat jikxatatanakatxa jukʼakiw liytʼasiwayi” sasaw yatiyasiraki.

Kuntï qillqatäki uk yatiñatakixa, paya jan ukax kimsa yaqha arut qillqat tablillanak jikxatapxatapaw yanaptʼarakïna, uka tablillanakax pachpa qillqatanïpxänwa. Yaqhip sutinakasa, sutiñchanakasa, kuna familiatsa apnaqirinakax jutapxäna ukat qʼuchunakasa sapa kutiw uka qillqatanakanxa uñstäna, ukwa uka yatxattʼat jaqinakax amuyapxäna.

Khaya 1850 maranakanxa, Oriente Medio markanakan comerciantenakax mä aru uñstayapxatayna uka aruxa, acadio jan ukax asiriobabilonio sat sutimpiw uñtʼatäna, uka arwa yatxattʼatanakax amuyapxäna. Encyclopædia Britannica librox akham qhanañchi: “Kunapachatï acadio sat arux sum amuyasxäna, ukaw kunjamsa cuneiforme qillqanakampi qillqatäki uk amuytʼañatakix yanaptʼi” sasa. Ukampisa, ¿kunsa uka qillqatanakax Bibliat uñachtʼayi?

Sarnaqäw tuqitxa kunjamtï Bibliax parlki niya ukhamarakiw uka qillqatanakax parli

Janïra Davitax Jerusalén marka apnaqkäna, niya 1070 nayra pacha maranxa, cananeo reyinakampiw Jerusalén markax apnaqatäna sasaw Bibliax qhanañchi (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9). Yaqhip yatxattʼat jaqinakaxa, ‘janiw ukax chiqäkiti’  sasaw sapxäna. Ukampisa, 1887 maranxa, mä yapuchir warmiw Amarna (Egipto) markan ñiqʼit lurata mä tablilla jikxatatayna. Tiempompix pachpa markanwa 380 tablillanak jikxatapxatayna, cananeo reyinakax cartanak apayasipkäna ukat Egipto markankir reyinakan Amenhotep III ukat Akhenatón cartanakapwa uka qillqatanakan uñstäna. Uka qillqatanak taypinxa, Abdi-Heba sat Jerusalén marka apnaqirin suxta cartanakapaw uñstäna.

Biblical Archaeology Review revistax akham siwa: “Chiqpachansa Jerusalenax mä jiskʼa markäpachänwa, kunattix Amarna markan jikxataski uka tablillanakaxa, Jerusalenax mä markäkaspas ukham parli, ukat Abdi-Heba sat chachatxa [...] jachʼa utani ukat Egiptonkir 50 soldadonakamp muyuntat apnaqirit uka qillqatanakax parli” sasa. Ukat saskakiwa: “Kuntï Amarna markan jikxataski uka cartanakarjamaxa, uka pachanakanxa jachʼa markanakax utjapunpachänwa” sasaw qhanañcharaki.

Biblian uñstki uka sutinakaw asirionakana ukat babilonionakan qillqatanakapan uñsti

Asirionakasa ukat tiempompix babilonionakasa, kuntï markapan paskäna ukxa, ñiqʼit lurat tablillanakaruw qillqapxirïtayna ukhamaraki cilindronakaru, prismanakaru ukat monumentonakaruw qillqapxarakirïtayna. Kunapachatï yatxattʼatanakax acadio cuneiforme qillqatanakax kamsañs muni uk amuyapxäna ukhaxa, kuna sutinakatï Biblian uñstki uka pachpa sutinakwa uka qillqatanakan jikxatapxatayna.

The Bible in the British Museum librox siwa: “Kunapachatï Sociedad de Arqueología Bíblica 1870 maran uttʼayaskäna ukhaxa, mä arstʼäwinxa Samuel Birch sat yatxattʼat jaqix akham sänwa: ‘[cuneiforme qillqatanakanxa] Omrí, Acab, Jehú, Azarías [...], Menahem, Péqah, Hosea, Ezequías ukat Manasés hebreo reyinakana, Tiglat-piléser [III] [...], Sargón, Senaquerib, Esar-hadón ukat Asurbanipal asirio reyinakana, ukhamaraki Benhadad, Hazael ukat Rezín sirio reyinakan [sutinakapaw] uka qillqatanakan uñsti’ sasa”.

The Bible and Radiocarbon Dating libroxa, Israel ukat Judá markanakan sarnaqäwinakapat Bibliax parlki ukwa cuneiforme qillqatanakampix igualtʼayi. ¿Ukat kamsisa uka libro qillqirixa? “Yaqha markana ukat yaqha tiempon qillqatanakanxa, 15 jan ukax 16 Judá ukat Israel markanakan reyinakan sutinakapaw uñsti, uka sutinakasa ukat urunakasa, Reyes [libron] uñstki uka kikpakipuniwa. Janiw yaqha reyinakan sutinakapax uñstkiti, ukat yaqha markanakana ukat yaqha tiempon qillqatanakanxa, Biblian parlki uka reyinakatakwa parlapxaraki janiw yaqha reyinakatxa parlkiti”, sasaw uka libropan qhanañchi.

Khaya 1879 maranxa, wali uñtʼata Cilindro de Ciro sat cuneiforme qillqata jikxatapxatayna. Uka qillqatanx siwa: ‘539 nayra pacha maranxa Babilonia marka tukjasinxa, Ciro sat Persia mark apnaqir reyix amtapwa phuqäna, Babiloniar preso apatapkäna ukanakaruw markapar khitxäna, uka taypinxa judionakax utjarakïnwa’ sasa (Esd. 1:1-4). 1800 maranxa, wali yatxattʼat jaqinakax kuntï Bibliax Ciro reyin kamachipat siski ukax janiw chiqäkiti sasaw sapxatayna. Ukampisa, persanakax apnaqapxäna uka pachanakan cuneiforme qillqatanakaxa, kuntï Biblian siski ukxa, chiqätapwa uñachtʼayapxi, uka qillqatanakatxa mayax Cilindro de Ciro sat cuneiforme qillqatawa.

Babilonia jakʼana, Nippur sat markan 1883 maranxa, 700 cuneiforme qillqatanakwa jikxatapxatayna. Uka qillqatanakanxa 2.500 sutinakaw uñsti, uka sutinakatxa, 70 judío sutinakawa. Sarnaqäwinakat qillqiri Edwin Yamauchi sat yatxattʼat jaqix siwa: “Aka sutinakaxa, contrato lurir jaqinakana, agentenakana, testigonakana, impuesto cobrir jaqinakana ukat palacion irnaqir jaqinakan sutinakapänwa” sasa. Kunjamatï qillqatanakax uñachtʼaykixa, yaqhip judionakax Babiloniat mistxapxäna uka qhipatxa, uka jakʼan irnaqasipkakïnwa. Ukaxa, Biblian qillqat profeciax Asiriaru ukat Babiloniaru preso apat israelitanakax ‘mä qawqhanikis’ Judea markar kuttʼanipkchïnxa waljaniw jan kuttʼanxapxaniti siskäna, uka profeciax chiqätapwa uka qillqatanakax uñachtʼayi (Isa. 10:21, 22).

Waranq mara janïr Jesucristo aka Uraqir jutkipanxa, kunapachatï letranakampi qillqañax utjxäna ukhaxa, cuneiforme qillqampi qillqañax utjaskakïnwa. Tiempompixa asirionakasa babilonionakasa janiw cuneiforme qillqanakamp qillqxapxänti, jan ukasti letranakampikiw qillqxapxäna.

Museonakanxa waranq waranq jan liytʼat cuneiforme qillqatanakax utjaskakiwa. Ukampis jichhakam yatxatasiskaki uka qillqatanakaxa Bibliax chiqätapwa uñachtʼayapxi. Bibliax chiqätap uñachtʼayir qillqatanakax uñstaskakpachäniwa, ukham amuyañjamawa.

[21 janan fotopax khitin apsutasa]

Museo Británico ukanwa aka qillqatax jikxatasi