¿Kunampirak Jehová Tatitur phuqhirista?

Ruth Danner sat kullakan arsutaparjama

Khä 1933 marax jan wali marapunïnwa siriw mamajaxa, kunattix Hitler sat chachaw mark apnaqxäna, ukat iglesia piqtʼiri tatakurax uka marax “qullänawa” sasaw sarakïna ukat nayax uka maraw yurirakitätxa.

LORENE sat markana, Yutz sat chiqanwa awk taykajax qamapxäna, ukasti Alemania jakʼan Francia markankir uraqiwa. Mamajax taqi chuymaw Católica Iglesiar sarirïna tatajasti protestanterakïnwa. Jupanakasti 1921 maranwa jaqichasipxatayna ukat qhipa marasti Helen sat kullakajaw yurïna ukat Católica Iglesianwa juparux bautisapxatayna.

1925 maranwa alemán arut El Arpa de Dios sat libro tatajar churapxäna. Liytʼkäna ukhaxa, akapï chiqa yupaychäwixa sasaw säna, ukatwa uka libro qillqirinakarux qillqäna, ukhamatwa Alemania markankir Jehová Diosan Qhanañchirinakapampix jikisipxäna, uka tiemponsti jupanakarux Bibelforscher sat sutimpiw uñtʼasïna. Ukat jankʼakiw kuntï yatiqkäna ukanak yaqhanakar yatiyañ qalltäna. Mamajax wal colerasïna, ukat akham sasaw säna: “Kunsay luram, ukampisa, ¡janipun Bibelforscher ukanakampix saramti!” sasa. Ukampis tatajax ukar sarañxa amtxataynawa, ukatwa 1927 maran bautisasxäna.

Uk uñjasaxa, mamajan mamapax uka chachamat divorciasim sasaw mamajarux wiytäna. Mä uruxa, iglesiankirinakarux tatakurax akham sänwa: “Danner sat chachax falso profetawa, janipun juparux jakʼachasipxamti” sasa. Misat purinisaxa awichajax altus utar makatasaw panqar ayruñ mä masetampi tatajar jaqxatäna. Ukampis janiw pʼiqit purkänti jan ukasti kallachiparuw purïna. Uk uñjasaxa, “jaqi jiwayañatak tukuyir yupaychäwix janiw chiqpach yupaychäwïkaspati” sasaw mamajax lupʼïna. Jehová Diosan Qhanañchirinakapan Bibliat apstʼat qillqatanakap liyiñ qalltäna, ukat akapï chiqpach yupaychäwixa sänwa, ukatwa 1929 maran bautisasxäna.

Kullakajampi nayampix Jehová Diosar uñjapkiristsa ukham amuyapxañajatakiw mamajampi tatajampix kunaymanit yanaptʼapxitäna. Bibliat apstʼat sarnaqäwinak liytʼarapipxirïtu ukat uka jaqinakax kunatsa ukham lurapxpachäna sasaw jisktʼapxirïtu. Ukat jukʼa qullqinikïxchiñanisa, janiw sinti arumkam irnaqir sarxäti, ukhamatwa tantachäwinakar sarañatakisa yatiyir sarañatakisa ukat jumanakampi Bibliat yatxatañatakisa tiempox utjani, sasaw tatajax sapxitäna.

Jan waltʼäwinakaw qallti

Suiza ukat Francia markanakan tamanak tumptʼiri ukat betelan irnaqtʼir jilat kullakanakaruw utajan qurpachtʼapxirïta, jupanakasti Alemania markankir jilat kullakanakax kuna jan waltʼäwinakansa uñjasipxi ukanak  yatiyapxirïtu, uka markasti janiw jayankkänti. Nazi sat gobiernowa jilat kullakanakar wawanakapat jayarstʼayas campos de concentración satäkis ukar apayaskäna.

Kuna yantʼanakatï utjirjamäkan ukanakatakiw mamajampi tatajampix wakichtʼapxitäna. Yanaptʼayasiñatakix Bibliat jiskʼa tʼaqanak pʼiqir yatsuñatakiw yanaptʼapxitäna. Amuytʼañataki, jan kun lurañsa yatipkäta ukhaxa Proverbios 3:5, 6 qillqatat amtasipxäta, escuelan axsarayasipxäta ukhasti 1 Corintios 10:13 ukat jaljtayistani ukhaxa Proverbios 18:10 qillqatat amtasipxarakïta sasaw sapxirïtu. Ukatxa, Salmos 23 ukat 91 jaljanakwa taqpach pʼiqir yatsuyäta, Jehová Diosar atinisiñsa yatiqarakiyätwa.

1940 maranxa, Alemania markax Alsacia-Lorena sat chiqampix mayachthapisxänwa, machaq apnaqiristi taqiniw nazi partidorux mayachasipxañapa sasaw säna. Tatajan jan munatapatxa, nazi sat partidon saldadonakapax carcelaruw llawintapxäma sasaw axsarayapxäna. Mamajasti soldadonakan isip chʼukuñxa janiw munkänti ukat llawintapxamaw sasaw sapxarakïna.

Escuelar sarañax wali axsarkañapunïnwa. Sapa alwaw Hitleratak orapxañajäna ukat “Heil Hitler” sasaw aruntapxañajäna, ukat uka markan qʼuchupa kupi amparas aytasita qʼuchupxañaxäna. Janiw ukham lurätati sañat sipansa, utajanxa kunjam chuymanïñajasa ukwa yatichapxitu, ukat naya pachpaw ukanak jan lurañxa amtawayta. Yatichirinakax nuwapxitänwa ukat escuelat jaqsupxäma sasaw sapxirïtu. Paqallq maraniyät ukhax tunka payan yatichirinak nayraqatanwa Hitlerar aruntam sapxitäna, ukampis Jehová Diosan yanaptʼataw jupanakar jan istʼkayätti.

Mä yatichirix sallqa arunakampiw akham sitäna: “Jumax wali sum yatiqasktaxa, nayax munassmawa, escuelat jaqsuyasismaxa, wal llakisirista. Janiw ampar aytañamäkiti jan ukasti mä jukʼitaki aytañamawa, janirakiw ‘Heil Hitler’ sañamäkisa jan ukasti siskasmas ukhamak lakam unuqtʼayam” sasa.

Ukanak mamajar yatiyta ukhaxa, kimsa hebreo waynanakat amtayitu, jupanakax Babilonia marka apnaqirin lurata mä uñtasitar yupaychañatakiw yantʼata uñjasipxäna sasa. “¿Kun lurapxañapsa mayipxäna?” sasaw jisktʼitu. “Altʼasipxañapa”, sasaw sarakta. “¿Altʼasiñäki ukhax wiskhu askichtʼasiñatakjam altʼasipxasapäna ukhax walikïskasapänti? Kuns luräta ukxa, juma pachpaw chuymamarjam amtxañama” sasaw sarakitu. Ukatwa nayax Sadrac, Mesac ukat Abednego sat waynanakjam Jehová Diosarukipuni yupaychañ amtarakiyäta (Dan. 3:1, 13-18).

Walja kutiw escuelat jaqsupxitäna, awk taykamar janiw uñjxätati sas axsarayapxirïtu ukat wal llakisirïta, ukampis awk taykajax walpun chuymachtʼapxitäna. Escuelar sarañatakix nayamp chikaw mamajax Jehová Diosar maytʼasiri. Diosarukipuni yupaychañatakix Jupan yanaptʼaparuw atinisiyäta (2 Cor. 4:7). Jan aguantañjamäxanixa utaruw kutʼanxäta sasaw tatajax sitäna. “Nänakax walpun munasipxsma, ukat wali munat wawajapuniyätawa, ukampis kunjamsa Jehová Diosampix apasïta ukax jumatäxiwa” sasaw sarakitäna. Ukham arunakapax Jehová Diosat jan jithiqtañatakiw wal chʼamañchtʼitäna (Job 27:5).

Gestapox Jehová Diosan Qhanañchirinakapan qillqatanakap thaqhañatakiw utar jutapxiri ukat awk taykajar jiskhiñatakisa. Mamajar utat irpsuwayasa ukat tatajampir kullakajampir irnaqäwipat irpsuwayasas walja horanakaw chhaqasipxiri. Escuelat kuttʼanxayat ukhax mamajax utankaskpachati janicha ukax janiw yatiñjamakänti. Uta jakʼan jakasiri mä warmix akham sitänwa: “añchhitakiw mamamar irpawayapxi” sasa. Uta manqhanwa imantasxirïta. Mamajar tʼaqhisiyasipkpachawa, janich kuttʼanxani sasaw wal llakisirïta.

Yaqha chiqaruw apapxitu

1943 maran enero 28 urunwa Nazi partidon soldadonakapax chika arum pasatar ikit sartayapxitäna. Ukat nänak tuqit jan saytʼasipkäta ukhaxa, yaqha chiqaruw apayapxäma sasaw awk taykajar ukat kullakajämpir sapxäna. Jan munapxatapatxa, kimsa horanikïpxtaw wakichtʼasiñatakix sapxitänwa. Ukhamäñap yatisaxa  mamajax isinak waktʼayxataynawa, mochilanakajarus mä Biblia uskxatayna, ukhamatwa uka kimsa horanakax Diosat mayisiñataki ukat nänakkam chʼamañchtʼasiñatakis tiempox utjäna. “[Janipuniw kunas] Diosan munañapatxa apaqkistaspati” sasaw tatajax säna (Rom. 8:35-39).

Soldadonakax kuttʼanxapxänwa. Anglade sat chuymankipstat kullakax jachtʼasisaw qhiparxäna ukxa janipuniw armaskäti. Metz sat chiqar trenanak sayapki ukaruw apapxitu, ukhatwa kimsa uru trenat Kochlowice chiqar apapxarakitu, mä arunxa, Auschwitz siski ukaruw Polonia markan apapxitu. Pä phaxsitxa Gliwice sat chiqarurakiw apayapxitu, ukansti kawkhanakantï monjanakax tantachasipkän uka utxa jaqinakar irnaqayañatakiw tukuyapxatayna. Jumanakatï Diosamar jan luqtxañataki mä documentor firmapxätaxa, utamar kutʼxapxasmawa, yänakamsa kuttʼayxapxämawa sasaw sapxitäna. Awk taykajax janiw munapkänti, ukham uñjasaxa akham sasaw soldadonakax sapxäna: “Ukhamax janipuniw utamar kuttʼapkätati” sasa.

Junio phaxsinsti Swietochlowice sat chiqarurakiw taqpachanir apayapxitäna, ukanwa migraña sat usumpi usuntta ukat jichhakamaw uka usump tʼaqhista. Lukʼananakajax jinqʼichrantitänwa ukat mä doctorax jan anestesiampikiw sillunakax wayuritu. Ukampis irnaqäwijax janiw chʼamäkänti, guardianakan khitapjamaw irnaqayäta. Tʼantʼa lurapki ukaruw sapakut sarañayäta, ukanxa mä warmiw manqtʼañatak kuns waxtʼirïtu.

Uka tiempokamaxa familiajax janiw mayni prisioneronakampi chikäpkänti, ukampis 1943 maran octubre phaxsinxa Ząbkowice sat chiqaruw apapxitu, ukanxa juyra imañ mä kʼuchunwa 60 jaqinakampix ikipxirïta, ukanxa, chachanaka warminaka wawanak kunaw utjäna. Ukat SS satäpkis ukanakax jan manqʼantkay manqʼa amanut apanipxirïna.

Walja jan waltʼäwinakankkasasa iyawsäwinikïsipkayätwa. Uka chʼaxwäwi tukuyatarux taqiniw Diosat yatiyir sarañäni sasaw La Atalaya revistan liytʼapxayäta. Uk liytʼasaxa, kunatsa tʼaqhisisipkayäta ukat niya tukusiñampïtapsa amuyxapxayätwa.

Alemania markan uñisirinakapax niyaw jakʼachasinipxäna, ukhamasti niyaw nazinakax aynachtʼasipkarakïna. Ukat 1945 mara qalltanxa, SS satäpki ukanakax katuntatapkän ukanakar yanaptʼañwa amtapxäna. Febrerot 19 urunak saraqataruxa, niya 240 kilometronak sarapxañayäta. Pusi semanatwa Alemaniar Steinfels sat chiqar puripxta, ukanxa saldadonakax uywarjamaw mä minar anantapxitu. Akanwa  jiwarañäni sapxänwa, ukampis ukürpachaw Alemaniar aynachtʼayirinakax purinipxäna, SS satäpkis ukanakax jaltxapxänwa. Ukhaw taqi jan walinakax tukusxäna.

Kuntï amtkayät uk phuqta

Pä mar chikatanitwa Yutz sat chiqar 1945 maran mayo phaxsin 5 urunak saraqataruxa, utarux wali qʼañu ukat lapʼantata ukhamaw purxapxayäta, kunattix febrero phaxsitpachaw pachpa isinikïpxayäta ukatwa taqi uka isinak phichhantapxta. Mamajax akham sapxitänwa: “Janipun aka suma urut armasipxamti. Janiw kunanïktansa. Kuna isimpitï purinktan ukas janiw jiwasankkiti. Ukampis pusinpachaw kuttʼantanxa, Diosatsa janirakiw jithiqtkaraktanti, ukaw wali khusaxa” sasa, ukxa janipuniw armaskäti.

Suiza markanwa kimsa phaxsit sum jikxatasxayäta, ukat escuelar kuttʼasax janiw jaqsupkitanicha sasax axsarxayätti. Ukatsti, jan khitins jarkʼataw tantachasxapxayäta yatiyiris sarxapxarakiyäta. Tunka kimsani maraniruwa, 1947 maran agosto phaxsin 28 urunak saraqataruxa, Mosela sat jawiranwa tatajax bautisitäna, ukhamatwa kuntï Jehová Diosar arskayäta uk phuqayäta. Jankʼakiw precursorjam irnaqañ munayäta, ukampisa nayraqat kun lurañsa yatiqañamawa sasaw tatajax sitäna, ukatwa isi chʼukhuñ yatiqta. Ukat 1951 maranxa, 17 maranïkayat ukhaw Thionville sat markan precursorat irnaqañ qalltwayta.

Uka maraw mä jachʼa tantachäwir París markar sarta, ukanwa yaqha markar misionerjam sarañataki mä formulario phuqantawayta. Sullkäskataj laykuw Nathan Knorr sat jilatax aka qillqat “qhipatakiw” imarapïma sas sitäna. Escuela Bíblica de Galaad de la Watchtower clase 21 ukar sarañatakix 1952 maran junio phaxsinwa mä invitación katuqta, South Lansing (Nueva York) markataki.

Galaad escuelar sarasaw misionerot irnaqta

Jaqinak nayraqatan parlañ wal axsarayasirïta, jichhasti inglés arut parlañatakix jukʼamp chʼamachasiñajänwa. Yatichirinakax walpun yanaptʼapxitäna. Phinqʼasiñat lartʼasir uñjasax yaqha sutimpiw mä yatichirix sutichitäna.

1953 maran julio phaxsin 19 urunxa Nueva York markana Estadio Yankee ukanwa tantachasipxayäta, ukhamatwa escuelax tukuyxäna. Ukat Ida Candusso kullakampiw París sat markarux khitapxitäna. París markan qamir jaqinakar yatiyañax chʼamakïnwa, ukampis Diosar uñtʼañ munirinakarux waljaniruw Bibliat yatichawayta. Ida kullakax 1956 maran casarasxasax África markaruw sarxäna; nayasti París markanwa qhipararakta.

1960 maranxa Betelan irnaqir mä jilatampiw casarasta, Chaumont ukat Vichy sat markanakanwa precursor especialjamax irnaqtʼapxayäta. Phisqa maratsti tuberculosis usumpiw usuntta ukat precursorjamax janiw irnaqxayätti. Walpun llakisiyäta, jiskʼatpachxay Diosarukipuniw luqtäxa sas amtchiyätxa. Qhipatxa chachajax yaqha warmi laykuw jaytawayxitu, ukampis uka jan waltʼäwir saykatañatakix Jehová Diosampi jilat kullakanakampiw wal yanaptʼawayapxitu (Sal. 68:19).

Jichhaxa Normandía markan Louviers sat chiqanwa qamaskta, ukax Francia markankir sucursal jakʼankiwa. Janis kʼumarakstxa, Jehová Diosaw yanptʼutu ukax wali askipuniwa. Kunanaktï awk taykajax yatichawayapkitu ukanakax jan aynachtʼas nayrar sarantaskakiñatakiw jichhakamax yanaptʼitu. Jehová Diosar uñjkiristsa ukham munasiñataki ukat Jupampi parltʼasiñatakiw awk taykajax yatichawayapxitu. Ukat jupax mayisitajar istʼarakiwa. Ukhamasti, “¿kunampirak Tatitur phuqhirista, nayatak askinak luratapatsti?” (Sal. 116:12).

[6 janan qhanañchäwipa]

“Jehová Diosan yanaptʼap uñjawayta ukax wali kusiskañapuniwa”

[5 janan fotopa]

Qʼañu samanampi jan axchkatañataki mascarani, suxta maranïkkayäta ukha

[5 janan fotopa]

Luxemburgo sat markan, mä qhawqha misioneronakampi ukat precursoranakampi taqinir yatiyañatak wakichäwina, 16 maraniru

[5 janan fotopa]

Awk taykajampi mä jachʼa tantachäwina (1953)