Uraqin wiñay jakañ suytʼäwix wasitatwa qhansti
Uraqin wiñay jakañ suytʼäwix wasitatwa qhansti
‘Daniel, aka arunakxa jan khitirus yatiyamti [...] tukusïw tiempokama. Waljaniw yatxatañatak chʼamachasipxani, ukatsti chiqa yatiñax jukʼampiw jilxattarakini.’ (DAN. 12:4, NM.)
1, 2. ¿Kuna jisktʼanakarus aka yatichäwin qhanañchtʼasiskani?
JICHHÜRUNAKANXA, millón millón jaqinakaw paraisoptayat Uraqin wiñay jakañ suytʼawinïtas sum amuytanxa, Biblianwa uk sum qhanañchasi (Apo. 7:9, 17). Qalltanxa, Diosax kunatakis jaqir luräna uk sum qhanstayäna, janiw mä qhawqha maranakak jakapxañapäkänti, jan ukax wiñayaw jakapxañapäna (Gén. 1:26-28).
2 Kunjamtï Adanax janïr juchar purkasax jakkänxa ukham suma jakäwix wasitampiw utjani sasaw israelitanakax suyapxäna. Ukat kunsa Diosax jaqinakan wiñay jakapxañapatakix lurani ukxa, Griego Arut Qullan Qillqatanakaw qhanañchtʼi. Ukhamasti, ¿uka suytʼäwix wasitatwa qhansti sasax kunats sistanxa? ¿Kunjamsa wasitat qhanstañapäna, ukat millón millón jaqinakar yatiyasiñapäna?
Chiqpach suytʼäwix chʼamaktʼayatänwa
3. ¿Kunatsa aka Uraqin wiñay jakañ suytʼäw tuqit chiqa yatichäwix chʼamaktʼayatäna?
3 Kʼari profetanakaw yatichäwinakampi jaqinakar sallqxapxani sasaw Jesusax säna (Mat. 24:11). Ukat apóstol Pedrox akham sasaw cristianonakarux iwxtʼäna: “Jumanak taypinxa kʼari yatichirinaka[w] utjarakini” sasa (2 Ped. 2:1). Ukatxa, Pablox sarakïnwa: “Niya purininiwa kunapachatix jaqinakax jan aski yatichäwinak katuqañ munapkani uka urunakaxa; ukampis jupanakan munañanakaparjamakiw walja yatichirinak thaqapxani, kunjämtix jupanakax yatichayasiñ munapxi uk istʼañatakiki” sasa (2 Tim. 4:3, 4). Chiqas Supayaw jaqinakar sallqjaski ukat cristianüpxtwa siri kʼari yupaychäwinakampirakiw kuntï Diosax jaqinakatakisa aka Uraqitakis amtki uka chiqa yatichäwinaks chʼamaktʼayaski (2 Corintios 4:3, 4 liytʼasiñapawa).
4. ¿Kuna yatichäwsa kʼari yupaychäwinakan pʼiqtʼirinakapax janiw utjkaniti sasin sapxäna?
4 Diosan Apnaqäwipax alaxpachan uttʼayat mä gobiernowa, ukaw akapachan taqi apnaqäwinakar tukjani, sasaw Bibliax qhanañchi (Dan. 2:44). Ukat Cristox Waranq Maranaka Apnaqxani ukhaxa, Supayax manqhapach chʼamakaruw jaquntatäxani, jiwatanakas jaktanxapxaniwa ukat jaqinakax kunjamäkantï Adanax janïr juchachaskasinxa, ukhamäxapxaniwa sasaw Bibliax qhanañcharaki (Apo. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4). Ukampis kʼari yupaychäwin pʼiqtʼirinakax janiw ukham yatichapkiti, yaqha amuyunakakwa yatichapxi. Amuytʼañataki, Orígenes de Alejandría (Padre de la Iglesia) sat chachaxa, Criston Waranq Maranaka Apnaqäwipar iyaw sirinakarux juchañchänwa, jupax pä patak maranakanwa jakäna. Ukat Agustín de Hipona sat yatxattʼat católico chachaxa, (354-430) “Waranq Maranaka Apnaqäwix janiw utjkaniti sasaw satayna”, siw Enciclopedia Católica sat libroxa. *
5, 6. ¿Orígenes ukat Agustín chachanakax Waranq Maranaka Apnaqäw tuqit yatichäwix janiw ukhamäkiti sasin kunatsa sapxpachäna?
5 Orígenes ukat Agustín sat jaqinakax Waranqa Maranak Apnaqäwix janiw utjkaniti sasaxa, ¿kunatsa sapxpachäna? Kunattix jan jiwir almanïtanwa sasin griegonakax yatichapkänxa, uka pachparakwa Orígenes chachax amuyarakïna. Bibliat yatxattʼat Werner Jaeger chachax akham sasaw jupat qillqatayna: “Alma tuqit yatichäwinakatx chiqäskapuniw janiw pächasiñax utjañapäkiti sasaw yatichäna, ukxa Platón chachat yatiqasisaw ukham yatichäna” sasa. Platón chachan yatichäwinakapampi wiytatäsaxa, kuna bendicionanaktï Waranq Maranaka Apnaqäwin utjkani ukanakax janiw aka Uraqxarükaniti, jan ukasti alaxpachankaniw sasaw amuyxäna.
6 Maysa tuqitxa, “cristianor” janïr tukkäna, 33 maranïkasaxa, Agustín chachax neoplatonismo yatichäwinak tuqit saytʼasïna, uka yatichäwxa Plotino sat jaqiw wasitat Platón chachan yatichäwiparjam pä patak uka maranakan uñstayäna. Ukat Agustín chachax cristianüptxäna ukhaxa, pachpa amuyunikiskänwa. “Jupaw Nuevo Testamenton yatichäwinakapampi Platonan yatichäwinakapampix mayachthapïna.” (The New Encyclopædia Britannica.) Ukat Enciclopedia Católica sat librox akham sarakiwa: Agustín chachax Apocalipsis 20 jaljan Waranqa Maranak Apnaqäwit parlki ukxa, “mä uñachtʼäwikïkaspas” ukham qhanañchtʼäna. Ukat saskakiwa: “Uka qhanañchtʼäwipxa, [...] Inti jalant tuqinkir Bibliat yatxattʼatanakax jupa qhipat uñstapkäna ukanakaw pachpa yatichäwip yatichäpxäna, [ukhamasti] Waranq Maranaka Apnaqäwit chiqa yatichäwxa janiw yäqxapxänti” sasa.
7. ¿Kuna kʼari yatichäwinakas aka Uraqin wiñay jakañ suytʼäwi chʼamaktʼayi, ukat kunjamsa?
7 Jan jiwir almanïtanwa ukat uka almax mä qhawqha tiempotakikiw jaqin cuerpopanki sas yatichäwimpiw Uraqin wiñay jakañ suytʼäw tuqit yatichäwix chʼamaktʼayatäna. Uka yatichäwix nayra Babilonianwa uñstäna ukat Uraqpachanwa yatichasxarakïna. Ukat cristianüpxtwa sirinakax uka yatichäwir iyaw sapxäna ukhaxa, Bibliat yatxattʼat yatichirinakapax alaxpachar sarañ suytʼäw tuqit Bibliax parlki uka jiskʼa tʼaqanakap mayjtʼayapxänwa, aski jaqinakaw alaxpachar sarapxani sasa. Ukatxa, alaxpachar sarañatak wakichtʼatätanti janich uk yantʼatäñatakikiw mä qhawqha tiempo aka Uraqinktanxa, sasaw yatichxapxäna. Niya ukhamarakiw judionakan aka Uraqin wiñay jakañ suytʼäwipax chʼamaktʼayatäna. Ukat jupanakax jukʼat jukʼat griegonakan yatichäwinakapar iyaw sisxapxäna ukhaxa, Uraqin wiñay jakañ suytʼäwix chʼamaktayatäxänwa. Ukampis Diosan Arupax janiw ukham yatichkiti. Jaqix Uraqin jakañatak luratawa janiw alaxpachan jakañatak luratäkiti sasaw Bibliax qhanañchi. Ukatwa Diosax Adanar akham säna: “Laqʼätawa” sasa (Gén. 3:19). Ukhamawa: jaqin wiñay qamäwipax Uraqiwa, janiw alaxpachäkiti (Salmo 104:5; 115:16 liytʼasiñapawa).
Chiqa yatichäwix mä jukʼa qhanstxiwa
8. Khaya 1600 maranakanxa, ¿yaqhip yatxattʼat jaqinakax kunsa jaqinakan suytʼäwipat sapxäna?
8 Cristianüpxtwa siri yupaychäwinakax Uraqin wiñay jakañ suytʼäw tuqit janiw ukhamäkiti sapxchisa, Supayax janiw chiqa yatichäwi chʼamaktʼaykapuniti. Walja maranakaw taqi chuyma Bibliat yaqhip yatxatirinakaxa, kunatï chiqäki uk amuyapxäna. Jaqinakar juchat qhispiyañatakix kunsa Diosax luräni uk mä jukʼa amuyxapxänwa (Sal. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39). Khaya 1600 maranakanxa, walja arunakaruw Biblia jaqukipasïna ukat lurasirakïna, ukhamatwa waljanix Biblianïxapxäna. 1651 maranxa, yatxattʼat mä jaqix akham sasaw qillqäna: “Adanantï taqin jiwapxchixa, ukat aka Uraqin wiñay jakaña ukat paraíso aptʼasiwayapxchixa, Cristompix [...] taqi jaqinakarakiw aka Uraqin jakapxani, janitï ukhamäspaxa ukham sañax janiw chiqäkaspati” (1 Corintios 15:21, 22 liytʼasiñapawa). John Milton (1608-1674), poesianak qillqir wali uñtʼat jaqixa, El Paraíso perdido ukat El Paraíso recobrado sat libronakwa qillqatayna, uka libronakanxa, Diosat jan jithiqtas luqtirinakax kunsa paraisoptayat Uraqin katuqapxani uka tuqitwa parläna. Ukat walja maranaksay Bibliat yatxatkchïnxa, jupa pachpaw akham säna: ‘Cristox Apnaqäwipankxasin jiwasampïxäni ukhaw kunatï chiqäki uk sum amuyasini’ sasa.
9, 10. 1) ¿Jaqinakan suytʼäwipatxa kunsa Newton chachax qillqatayna? 2) ¿Kunatsa Newton chachax Cristox Apnaqäwipankxasin jiwasampïxañatakix walja maranakaw faltaski sas amuypachäna?
9 Ukat matemática tuqit yatxattʼat Isaac Newton (1642-1727) chachaw taqi chuym Bibliat yatxattʼarakïna. Jan juchaninakaw alaxpachar sarañatak jaktapxani ukat Cristo chikaw apnaqapxarakini sasaw amuyäna (Apo. 5:9, 10). Ukat khitinakas aka Uraqin uka Apnaqäwin apnaqata jakasipxani, uka tuqit akham sasaw qillqäna: “Aka Uraqinxa, taripäwi uru qhipatx [jaqinakax] utjaskakiniwa, janiw waranqa maranakatakiki, jan ukasti wiñayatakiw utjani” sasa.
10 Cristox Apnaqäwipankxasin jiwasampïxañatakix patak patak maranakaw faltaski sasaw Newton chachax amuyäna. Ukat kunatsa ukham sispacha ukxa, sarnaqäw tuqit yatxattʼat Stephen Snobelen sat chachax akham siwa: “Trinidad sas yatichäwir iyaw siri jaqinakan taypinxa wali aynachtʼataw Newton chachax jikxatasïna, ukatwa Diosan Apnaqäwip puriniñapatakix walja tiempow faltaski sasin amuyäna” sasa. Diosan Apnaqäwipat suma yatiyäwinakax imantatäskakïnwa, ukat urunakapanx Newtonax cristianüpxtwa sirinakatx janiw khitirus uk qhanañchir uñjkänti. Jupax akham sasaw qillqatayna: “Danielan profecianakapasa Juanan profecianakapas tukusïw tiemponakanwa sum amuyasini” sasa, Juanan profecianakapax Apocalipsis libron jikxatasi. Ukat akham saskakiwa: “Danielax akham siwa: ‘Walja jaqinakaw uksa aksa sarapxani, ukatsti chiqa yatiñax jukʼampiw jilxattarakini’. Ukhamax Evangeliox janïr jachʼa tʼaqhisïwi ukat akapachan tukuy urup jutkipänwa yatiyasiñapa. Jan yatiyaskaspaxa, amparanakapar palmanakas aytʼat ukat jachʼa tʼaqhisïwit misturinakax janiw jan jaktʼañjamäkaspati janirakiw taqi markanakatäkaspati” sasa (Dan. 12:4, NM; Mat. 24:14; Apo. 7:9, 10).
11. Milton ukat Newton chachanakan urunakapanxa, ¿kunatsa walja jaqinakatakix chiqpach suytʼäwix imantatäskakïna?
11 Milton ukat Newton chachanakan urunakapanxa, Iglesia Catolican yatichäwinakap contra parlañax wali axsarkañänwa. Ukatwa, Bibliat yatxatasin qillqawayapkäna ukxa, jiwatäxapxäna uka qhipat uñstayxapxäna. Ukat 1500 maranakanxa, yaqhipax Iglesia Catolicatsa yatichäwinakapats jithiqtxapxänwa. Jithiqtirinakax protestantes satäpxänwa. Ukampisa, jan jiwir almanïtanwa sas yatichäwinakapxa janiw mayjtʼayapkänti, ukat uka protestante Iglesianakax Agustín chachan amuyunakapxa yatichasipkakïnwa, Waranq Maranaka Apnaqäwix janiw jutirïnkkaniti jan ukasti pasxiwa sasa. ¿Tukusïw tiemponx chiqa yatiñax jilxattpachäniti?
Chiqa yatiñax jukʼampiw jilxattani
12. ¿Kunapachas chiqa yatiñax jilxattañapäna?
12 ‘Tukusïw tiemponxa’, wali askiw pasani sasaw Danielax säna (Daniel 12:3, 9, 10 liytʼasiñapawa). * Ukat Jesusax niya ukhamarakwa arsutayna: “Ukampis Diosan munañap phuqhirinakasti, intjamawa qhanapxarakini” sasa (Mat. 13:43). ¿Kunjamsa tukusïw tiemponx chiqa yatiñax jilxattaspäna? Aka jisktʼa qhanañchtʼañatakixa, kunanakas 1870 marat 1914 marakamax pasatayna uk yatxatañäni.
13. Adanax kuntï aptʼasiwaykäna uk kunjamsa jaqinakax wasitat jikxatapxaspa uka tuqit yatxatasaxa, ¿kunsa Russell jilatax qillqäna?
13 Khaya 1800 maranak tukuyaruxa, chiqa chuymani walja jaqinakaw ‘suma yatichäwi’, mä arunxa, Biblian chiqa yatichäwinakap amuyañ munapxäna (2 Tim. 1:13). Ukanakatxa maynïrix Charles Taze Russell jilatawa, jupaw masinakapampi 1870 maran Bibliat yatxatañatak mä grupo uttʼayäna. Adanax kuntï aptʼasiwaykäna uk kunjamsa jaqinakax wasitat jikxatapxaspa uka tuqitwa 1872 maran yatxatapxäna. Walja maranak qhipatxa, Russell jilatax akham sasaw qillqatayna: “Ukürkamaxa, kunsa alaxpachar sarir cristianonakaxa, jichhakamas jan walinakamp yantʼatäpki ukanakaxa, katuqapxani ukat kunsa Uraqpachan iyawsirinakax katuqapxani uk janiw sum amuyapkayätti” sasa. Iyawsirinakaxa, “Edenan kunjamäkäntï Adanax janïr juchachaskäna ukaruw kuttʼapxani, jupax jaqinakan awkipa ukat pʼiqtʼiripänwa”. Biblian uka chiqa yatichäwip sum amuyañatakixa, yaqhanakaw yanaptʼapxitu sasaw Russell jilatax säna. ¿Khitinakas yanaptʼapxpachäna?
14. 1) ¿Kunjamsa Henry Dunn chachax Hechos 3:21 qillqatan siski uk amuyatayna? 2) ¿Dunn chachax khitinakas aka Uraqin wiñayatak jakapxani sataynasa?
14 Mä yanaptʼiripax Henry Dunn satänwa, “Diosax taqi kun [wasitat] wakichkani ukür[unakata]. Ukasti kunjämtix Diosax nayra aski profetanakap tuqi arsuwaykäna” uka tuqitwa jupax qillqawayatayna (Hech. 3:21). Jupax ak sum yatïna. Kunapachatï Diosax wasitat wakichkäni ukhawa, Criston Waranq Maranaka Apnaqäwipan Diosax jaqinakar jan juchanir tukuyani. Ukatxa, ¿khitinakasa wiñayatak aka Uraqin jakapxani?, uka tuqitsa yatxatarakïnwa, ukxa waljaniw jan qhan amuyapkänti. Walja jiwatanakaw jaktanipxani, chiqa yatichäwinak yatiqapxani ukat Cristor iyawsapxañapatakix tiempow churasini, sasaw qhanañchtʼäna.
15. ¿Jiwatanak jaktanïñ tuqitxa George Storrs chachax kamsänsa?
15 Ukatxa, George Storrs, khititï Brooklyn (Nueva York) markan jakäna ukat Bible Examiner sat revista luräna uka chachaxa, akhamwa 1870 maran amuyatayna: jan aski jaqinakasa jaktanipxaniwa ukat wiñay jakañ suytʼäw katuqapxani, sasa. Khitinakatï wiñay jakañ suytʼäwir jan iyaw sapkani ukanakax ‘patak maranïsipkchinis’ jiwapxaniwa. Ukham amuyañatakix Bibliat sum yatxatañaw yanaptʼatayna (Isa. 65:20).
16. ¿Kunatsa cristianüpxtwa sirinakatxa Bibliat Yatiqirinakax mayjäpxäna?
16 Russell jilatax Bibliat yatxatatapatwa suma yatiyäwinak yatiyañ tiempo purinitapxa amuyäna. Ukhamasti 1879 maranwa Zion’s Watch Tower and Herald of Christʼs Presence (La Torre del Vigía de Sión y Heraldo de la Presencia de Cristo) sat revista apsutayna, jichhaxa Yatiyañataki. Jehová Diosan Apnaqäwipat yatiyaski sat revistjam uñtʼatäxarakiwa. Uka maranakatakix jukʼanikiw jaqinakatak chiqpach suytʼäwit yatipxäna, ukampis janiw ukhamäxañapäkänti, kunattix Bibliat Yatiqirinakaxa, walja markanakanwa Yatiyañataki sat revista katuqasax yatxatapxaspäna. Mä qhawqhanikiw alaxpachar sarapxani ukat waranqa waranq jaqinakaw aka Uraqin wiñayatak jakasipxani sas yatichäwir iyaw sapxatapatwa, cristianüpxtwa siri yupaychäwinakatxa mayjäpxäna.
17. ¿Kunjamsa chiqa yatiñax jilxattawayi?
17 ‘Tukusïw tiempot’ parlapkäna ukaxa, 1914 maranwa qalltawayi. ¿Uka tiemponx jaqinakataki chiqpach suytʼäwit yatiñax jilxatpachänti? (Dan. 12:4, NM.) 1913 maranxa, Russell jilatan arstʼäwinakapax 2.000 periodiconakanwa yatiyasïna, ukatxa 15.000.000 jaqinakarakiw liytʼapxäna. Ukat 1914 mara tukuyxaruxa, 9.000.000 jila jaqinakaw “Foto-Drama de la Creación” siski ukxa, Uraqpachan walja chiqanakan uñjapxäna. Uka Foto Dramanxa, peliculanaka ukat fotonakarakiw uñstäna, ukax Criston Waranq Maranaka Apnaqäwipatwa parläna. 1918 marat 1925 marakamaxa, Jehová Diosan luqtirinakapax Uraqpachan kimsa tunka jila arunakatwa aka arstʼäwi arstʼapxatayna: “Jichhürunakan jakapki ukanakatxa millón millón jaqinakaw jan jiwapkaniti”. Uka arstʼäwinxa, aka Uraqin wiñay jakañax kamsañs muni ukwa qhanañchtʼasïna. Ukat 1934 maranxa, Uraqin wiñayatak jakañ munirinakax Bautisasipxañapawa sasaw amuyxapxäna, ukaw Diosan Apnaqäwipat taqi chuyma yatiyaskakiñatakix yanaptʼäna. Jichhürunakanxa millón millón jaqinakaw ukham suma suytʼäwi utjatapatxa, Jehová Diosar wal yuspärapxi.
Niyaw ‘aka Uraqix librëxani’
18, 19. ¿Kuna kasta jakäwitsa Isaías 65:21-25 qillqatan parli?
18 Kunjamsa luqtirinakapax aka Uraqin jakasipxani uk qillqañapatakiw Isaías profetar Diosax amuytʼayäna (Isaías 65:21-25 liytʼasiñapawa). Isaías profetax uka arunak qillqatapat jichhakamax 2.700 maranakaw pasxi, ukat uka tiempon utjkäna uka quqanakatxa yaqhipax jakaskakiwa. Kunja sumakïkaspa ukham walja maranaka wali chʼamani ukat kʼumara jakasiñaxa, ¿uk jumax amuyasmati?
19 Jaqin jakäwipax janiw jichhürunakjam mä jukʼa tiempotakikïkaniti. Jan ukasti, kunjamtï Isaías profetax siskänxa, walja maranakaw yatiqañataki, yapuchañataki ukat utachañatak utjistani. Ukat kuna amigonaktï jikxatkañäni ukanakas wiñayatakïniwa. ¡‘Aka Uraqix librëxani’ ukhax kunja kusisitakis ‘Diosan wawanakapax’ jakasipxani! (Rom. 8:21.)
[Qhanañchäwinaka]
^ Diosan Waranq Maranaka Apnaqäwipax janiw jutïrin qalltkaniti, jan ukasti Iglesia Catolicax uttʼayaskäna ukhaw qalltawayi sasaw Agustín chachax satayna.
^ Daniel 12:4, (NM): ‘Ukampis jumax Daniel, aka arunakxa jan khitirus yatiyamti ukat librxa sellantam tukusïw tiempokama. Waljaniw yatxatañatak chʼamachasipxani, ukatsti chiqa yatiñax jukʼampiw jilxattarakini’.
¿Qhanañchtʼasmati?
• ¿Kunjamsa jaqinakatak chiqpach suytʼäwix chʼamaktʼayasïna?
• 1600 maranakanxa, ¿kunsa Bibliat yaqhip yatxatirinakax amuyapxäna?
• 1870 marat 1914 marakamaxa, ¿kunjamsa jaqinakatak chiqa suytʼäwix qhanstäna?
• Aka Uraqin wiñay jakañ suytʼäwit yatiñaxa, ¿kunjamsa jilxattawayi?
[Jisktʼanaka]
[13 janan fotonakapa]
Poesianak qillqir John Milton (chʼiqäxana) ukat matemática tuqit yatxattʼat Isaac Newton (kupïxana) tatanakax aka Uraqin wiñay jakañ suytʼäwit yatipxänwa
[15 janan fotonakapa]
Bibliat Yatiqirinakax Qullan Qillqatanakat yatxatasaw jaqinakataki chiqa suytʼäwit yaqhanakar yatiyañ amuyapxäna