1. Kii i nla lona bés hogbe i ngéda mandutu ma nai bés, tole i ngéda di nôgda wengoñle di gwé ha bé mut? (Tjémbi 118:5-7)

BAA u ma nôgda wengoñle u yé wetama, tole u gwé bé mut a nla hôla we i yémbél mandutu moñ? Ngandak bôt i ma nôgda hala, yak bagwélél ba Yéhôva. (1 Bikiñe 19:14) Ibale yak we u ma nôgda hala, hoñol mbônga Yéhôva a nti, wo unu le: “Me yé mbén i yék we, to tjôô me yé mbén i tjôô we. Kayéle di nla bana ñem ngui i kal le: ‘Yéhôva a yé nhôla wem; m’a kon bé me woñi.’” (Lôk Héber 13:5, 6) Ñôma Paul a tilna lôk kéé yé i Yudéa bibuk bi i nwii 61 N.Y. Bibuk bi bi nhôñlaha bés i yom ntôp tjémbi a kal i kaat Tjémbi 118:5-7.​—Añ.

2. Kii di ga tehe munu yigil ini, inyuki?

² Kiki ntôp tjémbi, Paul a bé yi le Yéhôva a yé Nhôla wé inyule a bi hôla nye ngandak ngélé. Kiki hihéga, jam kiki bo nwii ima ilole a ntila kaat i Lôk Héber, Paul a bi pei béba mbuk mbebi i ngéda a bé ke liké ni sitima. (Minson mi baôma 27:4, 15, 20) I ngéda a bé kôôba liké jé ni mu liké jé jolisôna, Yéhôva a bi hôla nye ikété ngandak manjel. Di ga tehe manjel maa mu. Yéhôva a bi gwélél Yésu ni biañgel inyu hôla nye, a gwélél yak bôt ba ngomin lôñni lôk kéé yé i mbuu. I tehe mam Paul a bi boma i niñ yé i nla lédés hémle yés le Yéhôva a ga hôla bés.

3. Imbe mbadga Paul a bé badba, ni inyuki?

³ Paul a bééna ngôñ ni mahôla. I nwii 56 N.Y., limut li  li bé ñunbak li bi pémés nye i témpel i Yérusalem, li bé yéñ i nol nye. I kel i bé noñ ha, i ngéda ba bé kena Paul i bisu bi bakéés bakeñi, limut li li bé oo nye li bé sômbôl pat nye. (Minson mi baôma 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Ha ngéda i bebek le Paul a bé badba le, ‘Letee ni ngéda mbe m’a nihbe mandutu mana?’

4. Lelaa Yéhôva a bi gwélél Yésu inyu ti Paul mahôla?

⁴ Lelaa Yésu a bi hôla Paul? I ngéda ba bi gwel Paul, i u u bé noñ ha, “Nwet,” Yésu, a bi pémél nye a kal le: “Bana ñem ngui! Inyule kiki u yé i bok mbôgi i nya i yôni inyu jôl jem i Yérusalem, hala nyen u nlama ki bok mbôgi i Rôma.” (Minson mi baôma 23:11) U mbônga u, u bi ti Paul makénd ngandak! Yésu a bi bégés Paul inyu bôlô likalô a bi sal i Yérusalem. A bôn ki nye le a ga pam i Rôma ibabé le jam libe li pémél nye, a añal ki ñañ nlam nyoo. I ngéda Paul a bi kôhna mbônga u, a bi nôgda hogbe kiki man a yé i moo ma isañ.

5. Lelaa Yéhôva a bi gwélél añgel inyu hôla Paul? (Béñge titii i lipep li bisu.)

⁵ Mambe mandutu mape Paul a bi boma? Nwii ima i mbus i mam ma bi bôña i Yérusalem, Paul a bé ikété sitima, a kenek Italia, i ngéda mbôm mbuk mbebi a bi bôdôl. I bôt ba bé mu sitima, ba ba bé ke liké ni nye, ba bôdôl kon woñi le ba ga wo. Ndi Paul a bé kon bé woñi. Inyuki? A bi kal bo le: “I u unu, añgel Nyambe nu me ngwélél, me béghak ki, i ntelep me ipañ, i kal le: ‘U kon bañ woñi, a Paul. U nlama telep i bisu bi Kaisa; nun-ki, Nyambe a mal ti we bôt bobasôna ba yé lôñni we i sitima.’” Yéhôva a bi gwélél añgel inyu tiimba kal Paul i mam Yésu a bi bôk a kal nye. Sôk i nsôk Paul a pam i Rôma kiki Yéhôva a bi bôn.​—Minson mi baôma 27:20-25; 28:16.

6. Umbe mbônga u Yésu u nlédés bés, inyuki?

⁶ Lelaa Yésu a nhôla bés? Yésu a ga hôla bés kiki a bi hôla Paul. Kiki hihéga, Yésu a bi bôn banigil bé le: “Me yé ni bé dilo tjodisôna letee ni mamélél ma nkoñ ’isi.” (Matéô 28:20) Bibuk bi Yésu bi, bi nlédés bés. Inyuki? Inyule di nlama nihbe mandutu ngim mangéda. Kiki hihéga, i ngéda di nimis mut wés lihaa, ndutu nyemb yé i ga ba ndik bé ndék dilo, ndi ngandak nwii. Bôt bape ba nlama nihbe mandutu ma nlôl ni biuni. Bape ki ba nlama  hônba ndutu i nlôl ni kon mahoñol. Ndi to hala, di gwé ngui inyule Yésu a yé ni bés “dilo tjodisôna,” yak i ngéda di ntégbaha dilo dibe i niñ yés.​—Matéô 11:28-30.

7. Inoñnaga ni kaat Masoola 14:6, lelaa Yéhôva a nhôla bés i len ini?

⁷ Bañga i Djob i nkal bés le Yéhôva a ngwélél biañgel inyu hôla bés. (Lôk Héber 1:7, 14) Kii hihéga, biañgel bi nit bés, bi hôlga bés i ngéda di ñañle bôt ba “hiki loñ, ni hiki litén, ni hiki hilémb,” “ñañ nlam u Ane.”​—Matéô 24:13, 14; añ Masoola 14:6.

8. Lelaa Yéhôva a bi gwélél ñane mbôgôl bisônda inyu hôla Paul?

⁸ Lelaa bôt ba ngomin ba bi hôla Paul? I nwii 56 N.Y, Yésu a bi bôn Paul le a ga pam i Rôma. Ndi ngim bon ba Lôk Yuda nyoo i Yérusalem i bi amb hiandi le i gwel Paul i nol nye. I ngéda ñane mbôgôl bisônda wada le Klaudiô Lisia, man Lôk Rôma a bi nok i jam li, a hôla Paul. Klaudiô Lisia a bi pala ep bisônda le bi tat Paul, bi yéga ki nye i Kaisaréa, tison i i yé 105 kilôméta ni Yérusalem. I Kaisaréa, ngomin Félix a bi ti oda le “ba tééda nye i ndap Hérôdé.” I bon ba Lôk Yuda ba bé sômbôl nol Paul, ba bé ha bé le ba boñ nye béba nyoo.​—Minson mi baôma 23:12-35.

9. Lelaa ngomin Festô a bi hôla Paul?

⁹ I mbus nwii ima, Paul a bé a ngi yii i mok i Kaisaréa. Festô nyen a bé ngomin nano, a ma yoñ tel i Félix. Bon ba Lôk Yuda ba soohe Festô le a ep Paul bikééhene i Yérusalem, ndi Festô a bi tjél. Bebek ngomin a bi yi le bon ba Lôk Yuda “ba bé kôôba le ba ñamb Paul mu njel inyu boñ le ba nol nye.”​—Minson mi baôma 24:27–25:5.

10. Lelaa ngomin Festô a bi boñ i ngéda Paul a bi bat le a nke minkaa yak Kaisa?

¹⁰ I mbus ngéda bikééhene bi Paul bi bi tagbe i Kaisaréa. Kiki Festô “a bé yéñ i lémél Lôk Yuda,” a bat Paul le: “Baa u nyéñ bet i Yérusalem le ndi ba kéés we nyoo inyu mam mana i bisu gwem?” Paul a bé yi le ibale a nke i Yérusalem, Lôk Yuda i nol nye, a bé yi ki i jam a nlama boñ inyu sôñ niñ yé, inyu ke i Rôma, ni inyu kena likalô jé ni bisu. Ha nyen Paul a bi kal le: “Me mbat le hop wem u ke yak Kaisa.” Kiki a nkwel ni batipék bé, Festô a kal Paul le: “U mbat le hop woñ u ke yak Kaisa; w’a ke yak Kaisa.” I makidik Festô a bi yoñ ma bi sôñ Paul. I mbus ngéda Paul a bi pam i Rôma, haa ni Lôk Yuda i i bé yéñ nol nye.​—Minson mi baôma 25:6-12.

11. Bimbe bibuk bi mpôdôl Yésaya bi ntina makénd, Paul a bi lama hoñol?

¹¹ Kiki Paul a bé kôôba liké jé i Italia, bebek le a bi hoñol mabéhna mpôdôl Yésaya a bi ti i bôt ba nkolba Yéhôva le: “Tôômana pék, ndi y’a tuga; poda, ndi lipôdôl linan l’a siñip bé; inyule Nyambe a yé ni bés!” (Yésaya 8:10) Paul a bé yi le Djob a ga hôla nye, hala a bé ti nye ngui i hônba mandutu ma ma bé nye bisu.

12. Lelaa Yuliô a bi sôñ Paul, kii Paul a bi sôk nok?

¹² I nwii 58 N.Y., Paul a bi jôp i njel i ke Italia. Kiki a bé mut mok, ba bi ha nye isi kunde i Yuliô mut Lôk Rôma nu a bé ane mbôgôl bisônda. Ha ngéda i, Yuliô a bééna kunde i tééñga  tole i bôñôl Paul loñge. Ndi lelaa a bi gwélél kunde yé? I kel i bé noñ, ba telep i homa wap nu bisu, “Yuliô a unda Paul loñgeñem, a ti nye kunde le a kee i tehe mawanda mé.” I mbus ngéda, Yuliô a bi boñ le Paul a pei nyemb. Lelaa? Bisônda bi bi kit le bi nol bôt ba mok bobasôna ba bé i sitima, ndi Yuliô a bi kéñ bo njel. Inyuki? Inyule “a bi yoñ makidik le a mpéyés Paul.” Bebek le Paul a bi sôk a nok le Yéhôva nyen a bé gwélél nye inyu hôla nye.​—Minson mi baôma 27:1-3, 42-44.

13. Lelaa Yéhôva a ngwélél bôt ba ngomin?

¹³ Lelaa bôt ba ngomin ba nhôla bés? I ngéda hala a nkiha ni sômbôl yé, Yéhôva a nla gwélél mbuu mpubi wé inyu tinde bôt ba ngomin i boñ sômbôl yé. Inyu hala nyen Kiñe Salômô a bi tila le: “Ñem kiñe u yé i woo Yéhôva kiki hiléléba. A nhiel wo to hee a ngwés.” (Bingéngén 21:1) Kii i ngén i i nkobla? Bôt ba nla tém ngim mbôga inyu boñ le malép ma noñ njel ba nsômbôl. Hala ki nyen Yéhôva a nla gwélél mbuu mpubi wé inyu héñha mahoñol ma bôt ba ngomin inyu boñ le ma kiha ni sômbôl yé. I ngéda mam ma mbôña hala, ñem u ntinde bôt ba ngomin i yoñ makidik ma ma yé loñge inyu bagwélél ba Djob.​—Béñge yak Ésra 7:21, 25, 26.

14. Inoñnaga ni kaat Minson mi baôma 12:5, inyu mambe mam di nla soohe?

¹⁴ Kii di nla boñ? Di nla soohe “inyu bikiñe ni ba bobasôna ba gwé bitel bikeñi,” i ngéda ba nyoñ makidik ma ma mbéñge niñ yés ni nson wés u likalô. (1 Timôtéô 2:1, 2; Néhémia 1:11) Kiki bikristen bi hiai bisu bi bé boñ yak bés di nlama soohe Djob ni ngui inyu lôk kéé yés i bôlôm ni i bôda i i yé i mok. (Añ Minson mi baôma 12:5; Lôk Héber 13:3) Di nlama yak soohe inyu bisônda bi bi ntééda lôk kéé yés i bôlôm ni i bôda i mok. Di nlama yemhe Yéhôva le a tihba mahoñol map, le ba boñ kiki Yuliô, ba tééda ki lôk kéé yés ni “loñgeñem.”​—Béñge Minson mi baôma 27:3, matila isi lipep.

15-16. Lelaa Yéhôva a bi gwélél Aristarkô bo Lukas inyu hôla Paul?

¹⁵ Lelaa bilôk bikéé bi bi hôla Paul? I ngéda Paul a bé ke i Rôma, Yéhôva a bi gwélél ngandak bilôk bikéé bi bôlôm ni  bi bôda inyu hôla nye. Di yoñ dihéga di ngim bilôk bikéé.

¹⁶ Mawanda ma Paul ima, Aristarkô bo Lukas, ba bi yoñ bitelbene le ba nke i yéga nye i Rôma. * Ba bé bebee i nimis niñ yap mu béba liké i, inyule Bibel i nkal bé le Yésu a bi bôn bo le b’a ga pam i Rôma, ndi to hala ba bi neebe i hôla Paul. I mbus ngéda ndik nyen ba bi yi le ba ga wo bé. Jon i ngéda Aristarkô bo Lukas ba bi bet i sitima i Kaisaréa, Paul a bi lama soohe Yéhôva inyu ti nye mayéga inyu bilôk bikéé biba bini a bi ômle nye inyu hôla nye.​—Minson mi baôma 27:1, 2, 20-25.

17. Lelaa Yéhôva a bi gwélél bilôk bikéé bi likoda inyu hôla Paul?

¹⁷ Bilôk bikéé bi likoda bi bi hôla Paul ngandak ngélé mu liké jé. Kiki hihéga, i ngéda ba bi pam i tison i Sidôn, Yuliô a bi ti Paul kunde le “a ke i tehe mawanda mé, a kon ki maséé ni maleege map.” I mbus ngéda i tison i Putéôli, Paul ni mawanda mé ba bi ‘koba lôk kéé ha, i soohe bo le ba yén lôñni bo dilo disaambok.’ I ngéda bilôk bikéé bi bi bé bahoma ba ba bé leege Paul ni mawanda mé, i nene le Paul a bi kônha bo maséé mu kii a bé añle bo miñañ mi mi ntina makénd. (Hégha ni Minson mi baôma 15:2, 3.) I mbus ha, kiki Paul ni mawanda mé ba bi kôhna makénd, ba témb ba yoñ njel.​—Minson mi baôma 27:3; 28:13, 14.

18. Kii i bi tinde Paul i ti Djob mayéga, ni i bana makénd?

¹⁸ I ngéda Paul a bé bebee ni Rôma, bebek le a bi hoñol i yom a bi tilna lôk kéé yé i likoda li Rôma nwii maa i bisu bi ngéda le: “Hala a yé ngandak nwii le me nsômbôl lo i bééni.” (Rôma 15:23) Ndi a bi hégda bé le a ga lo nyoo a bak mut mok. Kinje makénd a bi lama kôhna i ngéda a bi tehe lôk kéé i Rôma i nlo i leege nye i njel! “Kiki a ntehe bo,  Paul a ti Nyambe mayéga, hala a lédés nye ñem.” (Minson mi baôma 28:15) Yimbe le Paul a bi ti Nyambe mayéga inyule bilôk bikéé bi bé ha. Inyuki? Inyule Paul a bé yi le Yéhôva nyen a bé gwélél bilôk bikéé bi inyu hôla nye.

19. Inoñnaga ni kaat 1 Pétrô 4:10, lelaa Yéhôva a nla gwélél bés inyu hôla i bet ba gwé ngôñ ni mahôla?

¹⁹ Kii di nla boñ? Baa u nyi bilôk bikéé bi bôda ni bi bôlôm i likoda joñ bi bi nkon tole bi bi gwé mandutu mape? Tole bilôk bikéé bi bi nkôs maéa? Ibale u nyi mut nu a gwé ngôñ ni mahôla, soohe Yéhôva le a hôla we le u pot tole u boñ jam li ñunda gwéha yoñ inyu mut nu. I mam di mpot tole di mboñ, ma nla ba i yom bilôk bikéé bi bôlôm tole bi bôda bi gwé ngôñ inyu kôhna makénd. (Añ 1 Pétrô 4:10.) * I bôt di nhôla ba nla kwo nkaa le i mbônga Yéhôva a nti le: “Me yé mbén i yék we, to tjôô me yé mbén i tjôô we,” u nyon i niñ yap. Kinje maséé u ga kôhna ibale u mboñ hala!

20. Inyuki di nla kal ibabé pééna le: “Yéhôva a yé nhôla wem”?

²⁰ Kiki Paul ni mawanda mé, yak bés di mboma ngandak mandutu i niñ yés. Ndi di nyi le di nla bana makénd inyule Yéhôva a yé ni bés. A ngwélél Yésu ni biañgel inyu hôla bés. Ibale hala a nkiha ni sômbôl yé, a nla yak gwélél bôt ba ngomin inyu hôla bés. Yéhôva a ngwélél yak mbuu mpubi wé inyu tinde lôk kéé i bôlôm ni i bôda i hôla bés. Hiki wada wés a ma kôhna i nya mahôla i. Jon kiki Paul di gwé manjom malam i kal ni botñem le: “Yéhôva a yé nhôla wem; m’a kon bé me woñi. Mut binam a nla boñ me kii?”​—Lôk Héber 13:6.