1, 2. (a) ?Sa benin yɛ be fa yoli Nabɔtu nin i mma mun-ɔn? (b) ?Ngue yɛ é yó naan y’a kle kɛ e klo sa’n i nuan su yolɛ kɛ Zoova sa-ɔ?

SRAN finfinfuɛ nɲɔn be tɔnnin bian kun i suɛn kɛ ɔ yoli sa tɛ. Sran’m be fali be ndɛ’n su. Ɔ maan, be seli kɛ maan be kun i. Yɛ bé fínfín bian’n nin i mma’m be yɛbuɛ bé kún be-ɔ. Kɛ be nga be klo sa’n i nuan su yolɛ’n be wunnin kɛ be tɔnnin bian sɔ’n i suɛn’n, ɔ yoli be ya dan. Sa sɔ’n timan ngua dilɛ. Ɔ yoli sɔ sakpa. Sran nga be kunnin i’n, ɔ ti Zoova i sufuɛ nanwlɛfuɛ. Be flɛ i kɛ Nabɔtu. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn Akabu yɛ ɔ ti Izraɛli Famiɛn’n niɔn.—1 Famiɛn Mun 21:11-13; 2 Famiɛn Mun 9:26.

² Like suanlɛ nga wá kán sa sɔ mɔ be fa yoli Nabɔtu’n i ndɛ. Yɛ ɔ́ kán sa tɛ kun mɔ Klistfuɛ klikli’m be blɛ su asɔnun kpɛnngbɛn kun yoli’n i ndɛ wie. Ɔ maan, é wún kɛ ɔ fata kɛ e yo wun ase kanfuɛ, yɛ e yaci sa e cɛ. I liɛ’n, é klé kɛ e klo sa’n i nuan su yolɛ kɛ Zoova sa.

3, 4. (a) ?Wafa sɛ yɛ Nabɔtu nin Zoova be nanti-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ w’a yomɛn i fie’n i atɛ-ɔ?

³ Nabɔtu i blɛ su’n, Izraɛlifuɛ sunman be niannin Famiɛn Akabu nin i yi Zezabɛli klunwifuɛ’n be ayeliɛ’n su. Yɛle kɛ be sɔ Baali. Yɛ be ɲin yiman Zoova. Nabɔtu liɛ’n, ɔ nin Zoova be nanti klanman. I sɔ’n ti, ɔ wun kɛ sɛ be kun i’n, ɔ flunman tra kɛ ɔ nin Zoova be afiɛn’n saci’n.

⁴ An kanngan 1 Famiɛn Mun 21:1-3 nun. Cɛn kun’n, Akabu seli Nabɔtu kɛ ɔ́ tó i viɲin fie’n, annzɛ ɔ́ fá viɲin fie uflɛ m’ɔ ti kpa trɛ i liɛ’n síe i osu. Sanngɛ, Nabɔtu seli Akabu aɲinyiɛ su kɛ: “Sɛ m bu akunndan bɔbɔ kɛ ń fá min nannan’m be aja’n ḿ mán wɔ’n, Anannganman maan nán maan ɔ yo ye.” Nabɔtu w’a yomɛn i fie’n i atɛ. Afin, Zoova i mmla’n se kɛ nán be yo be nannan’m be asiɛ’n i atɛ sran kun sa nun mlɔnmlɔn. (Saun Yolɛ 25:23; Kalɛ 36:7) I lɛ nun’n, Nabɔtu ɲin yili Zoova.

5. ?Ngue yɛ Zezabɛli yoli naan ɔ nin i wun’n b’a kwla fa Nabɔtu i fie’n niɔn?

⁵ Kɛ Nabɔtu seli kɛ ɔ yomɛn i fie’n i atɛ’n, Famiɛn Akabu nin i yi Zezabɛli be yoli sa tɛ dan kpa kun. Zezabɛli yoli maan sran nɲɔn be tɔnnin Nabɔtu i suɛn, yɛ be kunnin i nin i mma mun. Zezabɛli yoli sɔ naan ɔ nin i wun’n b’a kwla fa Nabɔtu i fie’n. ?Kɛ sa sɔ’n juli’n, ngue yɛ Zoova yoli-ɔ?

6, 7. (a) ?Wafa sɛ yɛ Zoova kleli kɛ ɔ klo sa’n i nuan su yolɛ-ɔ? (b) ?Kɛ Zoova buli Akabu i fɔ’n, wafa sɛ yɛ ɔ yoli Nabɔtu i osufuɛ nin i janvuɛ mun-ɔn?

⁶ Kɛ be kunnin Nabɔtu’n, ndɛndɛ kpa, Zoova seli i nuan ijɔfuɛ Eli kɛ ɔ ko wun Akabu wun. Eli ko seli Akabu kɛ ɔ ti sran kunfuɛ nin awiefuɛ. Yɛ sa ng’ɔ fa yoli Nabɔtu nin i mma yasua mun’n, Zoova seli kɛ ɔ́ fá yó i wie. Yɛle kɛ, ɔ́ kún Akabu nin i yi’n, nin i mma mun.—1 Famiɛn Mun 21:17-25.

⁷ Sa nga Akabu yoli’n, ɔ boli Nabɔtu i osufuɛ nin i janvuɛ’m be wla dan. Zoova kusu wunnin kɛ Akabu w’a yoman sa’n i nuan su. I sɔ’n ti, ɔ buli i fɔ ndɛndɛ kpa. Kɛ Zoova yoli sɔ’n, Nabɔtu i osufuɛ nin i janvuɛ’m be wla guali ase. Sanngɛ, sa ng’ɔ wa juli kasiɛn su’n, w’a yoman pɔpɔ w’a manman be. Ɔ maan, ɔ fata kɛ be kle kɛ be ti wun ase kanfuɛ naan be lafi Zoova su.

8. (a) ?Kɛ Akabu tili sa nga Zoova seli kɛ ɔ́ fá yó i’n, ngue yɛ ɔ yoli-ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ i bo guali-ɔ?

⁸ Kɛ Akabu tili sa nga Zoova seli kɛ ɔ́ fá yó i’n, “ɔ titili i wun tralɛ’m be nun. Ɔ wlali bajɛ tralɛ, kpɛkun ɔ kpɛli srɛ nun. Ɔ fa bajɛ’n yɛ ɔ la ɔ. Ɔ nanti sa blɛblɛblɛ.” Akabu kɛnnin i wun ase. Kɛ Zoova wunnin i sɔ’n, ɔ seli Eli kɛ:  “Kɛ b’ɔ kɛnnin i wun ase min bo’n ti’n, n su faman nyrɛnnɛn n yimɛn i awlo’n su i nyin su. I wa’n i blɛ su yɛ ɲrɛnnɛn sɔ’n wá tɔ́ i awlo’n su-ɔ.” (1 Famiɛn Mun 21:27-29; 2 Famiɛn Mun 10:10, 11, 17) Zoova m’ɔ “sa sran i klun lɔ akunndan’n nian’n,” ɔ sili Akabu i aunvuɛ.—Nyanndra Mun 17:3.

9. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ Nabɔtu i osufuɛ nin i janvuɛ’m be yo wun ase kanfuɛ-ɔ?

⁹ Kɛ Nabɔtu i osufuɛ’m be tili i kɛ Ɲanmiɛn su faman ɲrɛnnɛn yiman Akabu i awlo’n su i ɲin su’n, atrɛkpa’n, ɔ yoli be ya dan. Sanngɛ, sɛ be ti wun ase kanfuɛ’n, bé láfi su kɛ Zoova diman ndɛ kwlɛ. Yɛ be su yacimɛn i sulɛ. (An kanngan Mmla’n 32:3, 4 nun.) Kɛ cɛn wie lele, Ɲanmiɛn wá cɛ́n sran mun’n, Nabɔtu i osufuɛ’m bé wún be sran nga be wuli mun ekun. Be nun wie yɛle Nabɔtu nin i mma mun. Ɔ maan, bé wún kɛ Zoova yo sa’n i nuan su. (Zɔb 14:14, 15; Zan 5:28, 29) Sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ si kɛ “Nyanmiɛn wá úsa e like nga e yoli’n i kwlaa i su ndɛ. Sa kwlaa ng’ɔ ti fiawa o, ng’ɔ ti kpa o, ng’ɔ ti tɛ o, ɔ́ dí be jɔlɛ.” (Akunndanfuɛ’n 12:14) E siman sa kwlaa  nun. Sanngɛ Zoova liɛ’n, ɔ si sa’n kwlaa nun. I sɔ’n ti, maan e yo wun ase kanfuɛ. I liɛ’n, e su yaciman Zoova su lafilɛ.

10, 11. (a) ?Sa benin mun yɛ e kwla bu i kɛ be timan su-ɔ? (b) ?Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, ngue yɛ é yó-ɔ?

¹⁰ ?Sɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be fa ajalɛ kun naan e wunmɛn i wlɛ, annzɛ ɔ timan e klun su’n, ngue yɛ é yó-ɔ? Wienun-ɔn, b’a de aniaan kun mɔ e klo i sa kpa’n, i junman ng’ɔ di i asɔnun nun’n. Annzɛ b’a tu e yi’n annzɛ e wun’n, annzɛ e wa, annzɛ e janvuɛ kun asɔnun’n nun. Yɛ ajalɛ sɔ mɔ asɔnun kpɛnngbɛn’m be fali’n, ɔ timan e klun su. Annzɛ kusu, aniaan kun yoli sa tɛ. Kpɛkun, asɔnun kpɛnngbɛn’m be sili i aunnvuɛ. ?Sɛ sa kɛ ngalɛ sa’m be ju’n, ngue yɛ é yó-ɔ? Sɛ y’a traman e awlɛn’n, é bú i kɛ be yoman sa’n i nuan su asɔnun’n nun. Yɛ é yáci Ɲanmiɛn i su lafilɛ. I lɛ’n nun yɛ sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ́ yó kpa mán e-ɔ. É wá kán like nɲɔn nga ti yɛ ɔ́ yó kpa mán e’n, be ndɛ.

¹¹ I klikli’n yɛle kɛ, sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, é wún i wlɛ kɛ e siman sa’n ngba nun. Kannzɛ e bu i kɛ e si sa kun nun’n, sanngɛ Zoova kunngba cɛ yɛ ɔ si sran’m be awlɛn nun-ɔn. (1 Samiɛl 16:7) Sɛ e wun i wlɛ sɔ’n, é yó wun ase kanfuɛ. Yɛ é yáci akunndan nga e bu’n. I nɲɔn su’n yɛle kɛ, sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, e ɲin yí asɔnun kpɛnngbɛn mun. Kpɛkun, é mínndɛ kɛ Zoova bɔbɔ siesie ndɛ’n. Biblu’n se kɛ: “Be nga be nyin yi Nyanmiɛn’n be liɛ be lɛ muae.” Ɔ se ekun kɛ: “Klunwifuɛ’n ɔ nyan-man muae yɛ i nguan nyanman’n yo-man tɛnndɛn.” (Akunndanfuɛ’n 8:12, 13) Sɛ e yo wun ase kanfuɛ’n, e liɛ yó ye. Yɛ ɔ́ yó kpa mán e wiengu mun wie.—An kanngan 1 Piɛr 5:5 nun.

12. (a) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ-ɔ? (b) ?Ngue ti-ɔ?

¹² Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, sa kun juli Antiɔsu lɔ. Ɔ maan, kɛ ɔ yo naan aniaan’m be yo wun ase kanfuɛ’n naan be yaci sa sɔ’n be cɛ’n, w’a yoman pɔpɔ w’a manman be. Maan e kan sa sɔ’n i ndɛ. I liɛ’n, sɛ e ti sran m’ɔ yaci sran wun sa cɛ i’n, é wún i wlɛ. Asa ekun’n, é wún kɛ sɛ Zoova fa sran mɔ fɔ o be nun’n kɛ be di i junman’n, nɛ́n i sɔ’n ti yɛ é sé kɛ ɔ yoman sa’n i nuan su-ɔ.

13, 14. (a) ?Junman benin mun yɛ be fa mannin akoto Piɛli-ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ ɔ kleli kɛ ɔ timan srongble-ɔ?

¹³ Klistfuɛ klikli’m be dan lika be si akoto Piɛli kpa. Ɔ ti asɔnun kpɛnngbɛn. Ɔ yoli Zezi i janvuɛ. Yɛ Zezi mɛnnin i junman cinnjin wie mun. (Matie 16:19) I wie yɛle kɛ afuɛ nga be flɛ i 36 nun’n, Zezi sunmɛnnin i kɛ ɔ ko bo jasin fɛ’n kle Kɔrnɛyi nin i awlofuɛ mun. Junman cinnjin kpa yɛ ɔ fata kɛ  Piɛli di i lɛ-ɔ. Afin, Kɔrnɛyi timan Zuifu. Ɔ maan, b’a wlɛmɛn i klɛn. Kɛ Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n mannin Kɔrnɛyi nin i awlofuɛ mun’n, Piɛli wunnin i wlɛ kɛ, ɔ fata kɛ be yo be batɛmun naan be kaci Klistfuɛ. Ɔ seli kɛ: “?Be nga Nyanmiɛn fɛli i Wawɛ’n mannin be kɛ e liɛ’n sa’n, e kwla se be kɛ nán maan be yo be batɛmu nzue’n nun?”—Sa Nga Be Yoli’n 10:47.

¹⁴ Afuɛ 49 nun’n, akoto nin asɔnun kpɛnngbɛn nga be o Zerizalɛmun lɔ’n be yoli aɲia kun. Be yiali naan bé kpɛ́ be nga be timan Zuifu’n be klɛn wlalɛ’n i su akplowa ng’ɔ tɔli’n nun. Aɲia sɔ’n i bo lɔ’n, Piɛli dili i nanwlɛ kɛ Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n mannin be nga be timan Zuifu’n, naan sa sɔ’n yoli i ɲrun. Ndɛ sɔ m’ɔ kannin’n, ɔ tikeli kpɛnngbɛn’m be ɲin. Ɔ maan, be fali ajalɛ kun. (Sa Nga Be Yoli’n 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Kɛ Piɛli w’a yoman srongble m’ɔ yiyili sa ng’ɔ juli’n nun weinwein’n, ɔ yoli Klistfuɛ nga be ti Zuifu’n, ɔ nin be nga be timan Zuifu’n be fɛ dan. Yɛ be wunnin kɛ Piɛli ti sran kpa naan be kwla lafi i su.—Ebre Mun 13:7.

15. ?Kɛ Piɛli ɔli Antiɔsu lɔ’n, sa benin yɛ ɔ yoli-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

¹⁵ Kɛ be wieli aɲia’n i yo’n, w’a cɛman, Piɛli ɔli Antiɔsu lɔ. Ɔ nin Klistfuɛ nga be o lɔ’n, be yoli ninnge mun likawlɛ. Kɛ Piɛli klé be like, m’ɔ́ kán sa nga be juli i su’n i ndɛ klé be’n, i wun yoli be fɛ. Sanngɛ, Piɛli nin be wa diman like kun. Atrɛkpa’n, Piɛli i ayeliɛ sɔ’n boli be nuan, yɛ ɔ yoli be ya. Barnabasi nin aniaan wie mɔ be ti Zuifu’n, be niannin Piɛli i ayeliɛ’n su. Piɛli i ayeliɛ sɔ’n ti’n, aniaan’m be kwla bubu be wun nun asɔnun’n nun. ?Sanngɛ, ngue ti yɛ Piɛli bɔbɔ m’ɔ ti asɔnun kpɛnngbɛn’n, ɔ kwla yoli sɔ-ɔ? ?Ngue yɛ sa ng’ɔ yoli’n ɔ kle e-ɔ? ?Sɛ asɔnun kpɛnngbɛn kun kan ndɛ, annzɛ ɔ yo sa wie m’ɔ lo e ngasi’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ?

16. (a) ?Ndɛ benin yɛ Pɔlu kannin fa tuli Piɛli i fɔ-ɔ? (b) ?Kosan benin yɛ e kwla fa usa e wun-ɔn?

¹⁶ An kanngan Galasifuɛ Mun 2:11-14 nun. Piɛli yoli srongble. (Nyanndra Mun 29:25) Ɔ si wafa nga Zoova bu be nga be timan Zuifu’n. Sanngɛ, Zuifu wie mɔ be fin Zerizalɛmun’n, be wa toli i Antiɔsu lɛ. Zuifu sɔ’m be wun srɛ ti’n, ɔ nin Klistfuɛ nga be timan Zuifu’n b’a sanman nun kun. I sɔ’n ti, akoto Pɔlu seli i kɛ ɔ di i fuka nɲɔn nun. Afin afuɛ 49 nun’n, ɔ wunnin kɛ Piɛli kannin be nga be timan Zuifu’n be wun ndɛ kpa Zerizalɛmun lɔ aɲia kun bo. (Sa Nga Be Yoli’n 15:12; Galasifuɛ Mun 2:13) ?Kɛ Klistfuɛ nga be timan Zuifu’n be wunnin kɛ Piɛli nin be tranman kun’n, ngue yɛ be yoli-ɔ? ?Be sa sin bubuli be? ?Sa nga Piɛli yoli’n ti, be deli i junman ng’ɔ di i asɔnun’n nun’n?

17. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zoova yacili sa nga Piɛli yoli’n cɛli i-ɔ?

¹⁷ Piɛli ti wun ase kanfuɛ. I sɔ’n ti, ɔ sɔli fɔ nga Pɔlu tuli i’n nun klanman. Ɲanmiɛn Ndɛ’n seman kɛ be deli junman nga Piɛli di i asɔnun’n nun’n. I kpa bɔbɔ’n, Ɲanmiɛn maan ɔ klɛli fluwa nɲɔn. Fluwa nɲɔn sɔ’m be o Biblu’n nun wie. Fluwa i nɲɔn su nun’n, ɔ kannin Pɔlu i ndɛ. Ɔ seli kɛ: “E niaan Pɔl b’ɔ ti e sran kpa’n.” (2 Piɛr 3:15) Sa nga Piɛli yoli’n, ɔ yoli Klistfuɛ nga be timan Zuifu’n be ya dan. Ɔ nin i sɔ ngba’n, Zezi m’ɔ ti asɔnun’n i su kpɛn’n, ɔ mannin Piɛli junman titi. (Efɛzfuɛ Mun 1:22) Ɔ fata kɛ aniaan’m be nian Zezi nin i Si Ɲanmiɛn be ayeliɛ’n su. Yɛle kɛ, maan be yaci sa nga Piɛli yoli’n be cɛ i. E lafi su kɛ i sɔ yɛ be yoli-ɔ. Afin, be sa sin w’a bubuman be.

18. ?Sa benin yɛ sɛ ɔ ju’n, ɔ fata kɛ e kle kɛ e yo sa’n i nuan su kɛ Zoova sa-ɔ?

¹⁸ Be nga Ɲanmiɛn sieli be asɔnun kpɛnngbɛn Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, fɔ o be nun. Andɛ kusu, fɔ o asɔnun kpɛnngbɛn’m be nun wie. Biblu’n se kɛ: “E kwlaa e fɔn sa sunman nun.” (Zak 3:2) E kwlakwla e si sɔ. ?Sanngɛ, sɛ e niaan kun yo e sa’n, ngue yɛ é yó-ɔ? ?É yó sa ng’ɔ ti i nuan su’n kɛ Zoova sa? ?Sɛ asɔnun kpɛnngbɛn kun kan ndɛ kun m’ɔ lo e ngasi’n, é ká lɛ é sé kɛ ɔ fataman kɛ ɔ yo asɔnun kpɛnngbɛn kun? ?Annzɛ é mínndɛ kɛ Zezi m’ɔ ti asɔnun’n i su kpɛn’n, ɔ siesie ndɛ sɔ’n? ?É bú ndɛ ng’ɔ kannin’n i akunndan trilili, annzɛ kusu e wla kpɛ́n su kɛ ɔ tu i klun su Zoova w’a di afuɛ kpanngban? ?Sɛ be man asɔnun kpɛnngbɛn sɔ’n i junman wie mun ekun’n, ɔ́ yó e fɛ? Nanwlɛ, maan e yaci sa nga be yo e’n e cɛ. I Iiɛ’n, é klé kɛ e yo sa’n i nuan su kɛ Zoova sa.—An kanngan Matie 6:14, 15 nun.

19. ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ e mian e ɲin e yo i titi-ɔ?

¹⁹ Ɔ cɛ kan’n, Zoova wá núnnún klunwifuɛ’m be kwlaa, ɔ nin sa tɛtɛ kwlaa nga Satan kpɛli be ba’n. Kɛ mɔ e klo sa nga be yo i i nuan su’n ti’n, e ɲin o blɛ sɔ’n i sin kpa. (Ezai 65:17) Sanngɛ kɛ é sé yɛ’n, sɛ be yo e sa m’ɔ timan su’n, maan e yo wun ase kanfuɛ. Maan e wun i wlɛ kɛ wie liɛ’n, e siman sa’n i ngba nun. Yɛ maan e yaci sa nga be yoli e’n e cɛ. Sɛ e yo sɔ’n, é klé kɛ e yo sa’n i nuan su kɛ Zoova sa.