1. ?Sa kekle benin wie mun yɛ be tɔ Zoova i sufuɛ sunman be su-ɔ?

MƐN wunmuan’n nun’n, sa kekle fanunfanun be tɔ Zoova i sufuɛ kpanngban kpa be su. Atrɛkpa’n, aniaan sɔ’m be nun wie’m be o amun asɔnun’n nun. Tukpacɛ’n kle aniaan sɔ’m be nun wie’m be yalɛ annzɛ be awlɛn su sran wie wuli. Wie mun ekun, be awlofuɛ wie annzɛ be janvuɛ kpa kun m’ɔ yacili Zoova sulɛ ti’n, be wla w’a bo be wun. Wie’m be kusu sanvuɛsa wie ɲannin be. Ɔ maan ɔ fata kɛ be wla aniaan kwlaa sɔ’m be fanngan. ?Sanngɛ wafa sɛ yɛ e kwla uka be-ɔ?

2. ?Ngue ti yɛ blɛ wie nun’n, akoto Pɔlu i sa miannin fɔnvɔlɛ wun-ɔn?

² Blɛ wie nun’n, sa kekle sunman tɔli akoto Pɔlu su. Yɛ sa sɔ’m be ti’n, ɔ ka kan naan w’a wu. (2 Kor. 11:23-28) Atrɛkpa’n, tukpacɛ kekle wie kleli i yalɛ. Tukpacɛ sɔ’n yoli kɛ owie kun yɛ ɔ o i kplo’n nun sa. (2 Kor. 12:7) Asa ekun’n, Demasi m’ɔ nin i be di junman’n, ɔ yacili i. Afin ɔ kloli ‘mɛn nga i nun ninnge mun.’ (2 Tim. 4:10) Kannzɛ sa sɔ’m be boli Pɔlu i wla dan’n, sanngɛ ɔ miɛnnin i ɲin ukɛli i niaan mun.—Rɔm. 9:1, 2.

3. ?Wan mun yɛ be wlali Pɔlu i fanngan-ɔn?

³ Blɛ kekle nun’n, e si kɛ Zoova fɛli i wawɛ’n wlali Pɔlu i fanngan. (2 Kor. 4:7; Fp. 4:13) Asa ekun’n, Zoova maan i niaan Klisifuɛ’m be wlɛli i fanngan wie. Kɛ Pɔlu kán aniaan sɔ’m be ndɛ’n, ɔ seli kɛ be ‘wlɛli i fanngan kpa.’ (Kol. 4:11) Aniaan sɔ’m be nun wie mun yɛle Aristarki, nin Tisiki, ɔ nin Marki. Be wlali Pɔlu i fanngan kpa yɛ be ukɛli i naan w’a kwla jrɛn i su sa’m be ɲrun kekle. ?Blɛ sɔ’n nun’n, nzuɛn benin yɛ aniaan sɔ’m be yili i nglo-ɔ? ?Sɛ e waan é wlá e wiengu’m be  fanngan’n, wafa sɛ yɛ e kwla nian be ajalɛ’n su-ɔ?

4. ?Wafa sɛ yɛ Aristaki yili i nglo kɛ ɔ ti janvuɛ kpa-ɔ?

⁴ Aristaki m’ɔ fi Maseduanin’n, ɔ yili i nglo kɛ ɔ ti Pɔlu i janvuɛ kpa. Kpɛ klikli nga be kannin Aristaki i ndɛ’n Biblu’n nun’n, yɛle blɛ mɔ Pɔlu tuli ajalɛ nsan su ɔli Efɛzi’n. Cɛn kun’n, kɛ ɔ ɔli Pɔlu i sunmanlɛ’n, sran kpanngban kpa be trɛli i. (Yol. 19:29) Kɛ sran sɔ’m be yacili i nun’n, w’a seman kɛ ɔ suman Pɔlu su kun. Sanngɛ ɔ suli i su titi. Kɛ i osu lali nun kan’n, Pɔlu ɔli Glɛki’m be mɛn’n nun. Kɛ ɔ juli lɔ’n, i kpɔfuɛ’m be waan bé kún i. Blɛ sɔ’n nun’n, nn Aristaki o i wun lɛ. (Yol. 20:2-4) Afuɛ 58 nun Klisifuɛ’m be blɛ su’n, kɛ bé fá Pɔlu bé kɔ́ Rɔmun’n, Aristaki nin i yɛ be ɔli-ɔ. Kɛ bé kɔ́’n, mmeli sacili be bo. (Yol. 27:1, 2, 41) Kɛ be juli Rɔmun lɔ mɔ be wlali Pɔlu i bisua’n, Aristaki nin i yɛ be ɔli bisua’n niɔn. (Kol. 4:10) E si kɛ blɛ kwlaa sɔ’n nun’n, Aristaki wlali Pɔlu i fanngan kpa.

5. ?Kɛ nga Nyanndra Mun 17:17 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ e kwla yi i nglo kɛ e ti janvuɛ kpa-ɔ?

⁵ Kɛ Aristaki sa’n, nán e kpɔci e niaan mun. Maan e kle be kɛ e ti janvuɛ kpa. Yɛle kɛ sɛ be su di aklunjuɛ’n maan e nin be e di. Yɛ sɛ sa kekle tɔ be su kusu’n, maan e suan be bo. (An kanngan Nyanndra Mun 17:17 nun.) Kannzɛ be wunnin sa ng’ɔ o be su’n i trawlɛ bɔbɔ’n, sanngɛ nán e yaci be fanngan wlalɛ le. Aniaan bla kun suan Flansɛsi. * Kɛ i baba wuli’n, i anglo nsan su yɛ i manmin wuli-ɔ. Ɔ seli kɛ: “Kɛ sa o sran kun su’n, sran sɔ’n ɔ kwla wun i ɲrun cɛ kpa. Ɔ maan kɛ min janvuɛ kpa’m be wla kpɛn su kɛ min si nin min nin be wie’n te yo min ya’n, kusu nn be wuli w’a cɛ’n, i sɔ’n yo min fɛ kpa.”

6. ?Sɛ e ti janvuɛ kpa’n, ngue yɛ é yó-ɔ?

⁶ Sran ng’ɔ ti janvuɛ kpa’n, ɔ ti i wiengu’m be wun ɲanman nun. I sɔ yɛ aniaan wie’m be yoli i aniaan bian kun nin i yi be lika-ɔ. Be flɛ aniaan bian sɔ’n kɛ Piɛli. Yɛ i yi’n suan Katerinin. Blɛ kun nun’n, aniaan bian’n wa tɔli tukpacɛ. I yi’n seli kɛ: “Le kunngba nga e nin Piɛli é kɔ́ dɔɔtrɔ’n,  aniaan bian kun nin i yi mɔ be o e asɔnun’n nun’n, be ko sunmannin e.” Kɛ be juli dɔɔtrɔ lɔ’n, dɔɔtrɔ’m be seli Piɛli kɛ tukpacɛ kekle kpa kun o i wun naan ɔ su cɛman naan w’a wu. I yi’n seli ekun kɛ: “Kɛ ɔ fɛ i lɛ’n, aniaan bian’n nin i yi’n be fali ajalɛ kɛ be su yaciman e lɛ naan e ngunmin e jran sa sɔ’n i ɲrun kekle. Be waan bé súan e bo titi.” Nanwlɛ, kɛ e le janvuɛ kpa mɔ blɛ kekle nun’n be suan e bo’n, i sɔ’n gua e awlɛn su nzue dan.

7-8. ?Kɛ nga Kolɔsufuɛ Mun 4:7-9 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Tisiki kleli kɛ be kwla lafi i su-ɔ?

⁷ Tisiki ti Klisifuɛ kun m’ɔ fin Azi mɛn’n nun-ɔn. I kusu kleli Pɔlu kɛ ɔ ti janvuɛ kpa naan be kwla lafi i su. (Yol 20:4) Afuɛ 55 nun Klisifuɛ’m be blɛ su’n, kɛ sa tɔli aniaan nga be o Zide lɔ’n be su’n, Pɔlu waan be bobo sika naan be fa ko suan aniaan sɔ’m be bo. Atrɛkpa’n, ɔ seli Tisiki kɛ ɔ ukɛ i junman sɔ’n i dilɛ’n nun. (2Ko 8:18-20) I sin’n, be wa wlali Pɔlu i bisua Rɔmun lɔ. Blɛ sɔ’n nun’n kɛ ɔ klɛ fluwa’n, Tisiki yɛ ɔ sunmɛn i kɛ ɔ fa be ko man aniaan mun-ɔn. Ɔ maan Tisiki fali fluwa nga Pɔlu klɛli be’n ko mannin asɔnun nga be o Azi mɛn nun lɔ’n be nunfuɛ mun. Kpɛkun ɔ kannin ngaliɛ nga Pɔlu fa mɛnnin i’n kleli be wie.—Kol 4:7-9.

⁸ Tisiki yoli Pɔlu i janvuɛ kun m’ɔ kwla lafili i su titi-ɔ. (Tit 3:12) Blɛ sɔ nun’n, be kwlá lafiman Klisifuɛ sunman be su kɛ Tisiki sa. Afuɛ 65 nun Klisifuɛ’m be blɛ su’n, kɛ be wlali Pɔlu i bisua kpɛ nɲɔn su’n, ɔ seli kɛ i kpɔfuɛ’m be wun srɛ ti’n, aniaan sunman be kacili be sin be sili i. (2Ti 1:15) Sanngɛ blɛ sɔ’n nun’n, Tisiki liɛ’n Pɔlu si kɛ ɔ kwla lafi i su. Ɔ maan ɔ wa mɛnnin i junman uflɛ. (2Ti 4:12) E si kɛ, kɛ Tisiki yoli Pɔlu i janvuɛ’n, i sɔ’n yoli Pɔlu i fɛ dan.

9. ?Wafa sɛ yɛ e kwla nian Tisiki i ajalɛ’n su-ɔ?

⁹ Maan e nian Tisiki i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ maan e yo sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ. I wie yɛle kɛ, kɛ kekle o e niaan’m be su’n, nán e se be ngbɛn kɛ e kunndɛ kɛ é úka be. Sanngɛ maan e yo ninnge trele wie mun e fa ti be wun ɲanman nun. (Mt 5:37; Lik 16:10) Kɛ aniaan nga sa o be su’n, be si kɛ be kwla lafi e su’n, be wla gua ase. Aniaan bla kun yiyili i sɔ’n nun. Ɔ seli kɛ: “Kɛ a si kɛ a kwla  lafi aniaan’m be su’n, a kokoman ngboko. Afin a si kɛ sɛ aniaan kun waan ɔ́ úka ɔ’n, saan ɔ́ yó i sɔ sakpa.”

10. ?Kɛ nga Nyanndra Mun 18:24 fa kan’n sa’n, wan yɛ ɔ kwla wla be nga sa wie o be su’n be fanngan kpa-ɔ?

¹⁰ Be nga kekle o be su’n, kɛ be nun sunman be koko sa ng’ɔ o be su’n be kle be janvuɛ kpa wie’n, be wla gua ase. (An kanngan Nyanndra Mun 18:24 nun.) Be flɛ aniaan bian kun kɛ Bije. Kɛ be tuli i wa yasua’n i asɔnun’n nun’n, ɔ seli kɛ: “Kɛ sa o min su’n, sran nga n lafi i su kpa’n yɛ n kan min klun ndɛ n kle i-ɔ.” Be flɛ aniaan bian kun ekun kɛ Kalɔsu. Kɛ m’ɔ yoli sa wie m’ɔ timan su’n ti’n, junman ng’ɔ di i asɔnun’n nun’n fili i sa. Ɔ seli kɛ: “Sran nga n si kɛ sɛ n kan min klun ndɛ n kle i’n, ɔ su buman min fɔ’n, i sɔ sran liɛ’n yɛ n kan min klun ndɛ n kle i-ɔ.” Be nga Kalɔsu kɛnnin i klun ndɛ kleli be’n, yɛle asɔnun kpɛnngbɛn mun. Be kusu be ukɛli i naan w’a kwla jran sa ng’ɔ o i su’n, i ɲrun kekle. Like ng’ɔ ukɛli i ekun’n, yɛle kɛ ɔ si kɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be su fɛmɛn i wun ndɛ be truman.

11. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e ti janvuɛ kpa-ɔ?

¹¹ Sɛ e waan é yó janvuɛ kpa naan sran’m be lafi e su’n, ɔ fata kɛ e tra e awlɛn. Kɛ Zana i wun’n yacili i’n, like ng’ɔ wlɛli i fanngan kpa’n yɛle kɛ ɔ kɛnnin i klun ndɛ kleli i janvuɛ mun. Ɔ seli kɛ: “Min janvuɛ’m be trali be awlɛn be tieli ndɛ nga n kan kleli be’n. Afin blɛ wie nun’n, n kannin ndɛ kunngba’n flannin nun.” E kusu kɛ sa o sran kun su m’ɔ́ kɛ́n i klun ndɛ klé e’n, maan e sie e su i nuan bo. Sɛ e yo sɔ’n, é klé kɛ e ti janvuɛ kpa.

12. (1) ?Wan yɛle Marki? (2) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ úkɛ i wiengu mun-ɔn?

¹² Marki ti Zifu, yɛ ɔ fin Zerizalɛmun. Baanabasi m’ɔ nin i be ti ngawangawa’n, ɔ ti ngaliɛ difuɛ, yɛ sran’m be si i kpa. (Kol. 4:10) Atrɛkpa’n, Marki i osufuɛ’m be le sika kpa. Sanngɛ w’a faman aɲanbeun ninnge’m be kunndɛlɛ’n w’a siemɛn i like kwlaa ɲrun. Ɔ tuli i klun ukɛli i wiengu mun i klunklo su. I wie yɛle kɛ blɛ sunman nun’n, ɔ nin akoto Pɔlu nin akoto Piɛli be dili junman likawlɛ. Blɛ sɔ’n nun’n, Marki yoli maan be ɲannin aliɛ nin lawlɛ nin ninnge uflɛ wie mun ekun. (Yol. 13:2-5; 1 Piɛ. 5:13) Kɛ Pɔlu kán Marki i ndɛ’n, ɔ seli kɛ ɔ ti be nga be nin i “be di Ɲanmiɛn i Famiɛn dilɛ junman’n” be nun kun naan ɔ ‘wlɛ i fanngan kpa.’—Kol. 4:10, 11.

13. ?Kɛ nga 2 Timote 4:11 fa kan’n sa’n, ngue yɛ ɔ kle kɛ Pɔlu i klun jɔli junman nga Marki dili’n su-ɔ?

¹³ Marki ti Pɔlu i janvuɛ kpa’m be nun kun. Kɛ afuɛ 65 nun’n, be wlali Pɔlu i bisua Rɔmun lɔ m’ɔ klɛli Timote fluwa nɲɔn su’n, ɔ seli Timote kɛ, kɛ ɔ́ bá’n ɔ nin Marki be bla. (2 Tim. 4:11) I sɔ’n kle kɛ Pɔlu i klun jɔli junman nga Marki dili i laa’n su. Ɔ maan blɛ kekle nun’n, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ wún Marki. Kɛ Marki bali’n ɔ ukali Pɔlu ninnge wie’m be nun. Atrɛkpa’n, ɔ yoli maan ɔ ɲannin aliɛ, ɔ nin ninnge ng’ɔ kwla fa klɛ i fluwa mun’n. E si kɛ wafa nga Pɔlu i janvuɛ’m be suɛnnin i bo’n, ɔ ukɛli i kpa. Ɔ maan ɔ kwla jrannin kekle lele naan b’a kun i.

14-15. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o Matie 7:12 nun’n, kwla uka e naan y’a si like nga e kwla yo fa uka e wiengu mun-ɔn?

¹⁴ An kanngan Matie 7:12 nun. Kɛ sa kekle o e su mɔ e niaan’m be yo ninnge trele wie’m be fa ti e wun ɲanman nun’n, i sɔ’n yo e fɛ kpa. Be flɛ aniaan bian kun kɛ Rayanin. I si wuli asidan kun nun. Ɔ seli kɛ: “Kɛ sa kekle o sran kun su’n, ninnge ng’ɔ yo be titi bɔbɔ’n, be yolɛ kwla yo kekle mɛn i. Ɔ maan, sɛ sran kun yo like wie fa suan ɔ bo’n, kannzɛ like sɔ’n ti kaan sɛ’n, sanngɛ ɔ uka wɔ kpa.”

 ¹⁵ Sɛ e ti sran m’ɔ fɛ i ɲin sie i like su’n, é sí like trele ng’ɔ fata kɛ e yo fa ti e wiengu’m be wun ɲanman nun’n. I wie yɛle kɛ aniaan bla kun fali ajalɛ kɛ ɔ́ úka aniaan bian Piɛli nin i yi Katerinin mɔ e dun mmua kannin be ndɛ’n, naan b’a kwla wɔ dɔɔtrɔ. Afin aniaan bian Piɛli nin i yi’n be kwlá cisanman be loto’n nun kun. Ɔ maan aniaan bla’n siesieli blɛ naan aniaan nga be waan bé fá aniaan bian’n nin i yi’n bé kɔ́ dɔɔtrɔ’n, b’a kwla fa be b’a wɔ. ?Wafa sɛ yɛ ajalɛ sɔ’n i bo guali-ɔ? Aniaan bla Katerinin seli kɛ: “Ɔ yoli min kɛ b’a sike min ti su trɔ wie sa.” Nán e wla fi su kɛ ninnge kwlaa nga e yo fa uka e wiengu mun’n, ɔ yo be ye dan. Kannzɛ like sɔ’n ti kaan sɛ’n, sanngɛ ɔ kwla uka be kpa.

16. ?Ngue like yɛ Marki i ayeliɛ’n kle e sran fanngan wlalɛ’n su-ɔ?

¹⁶ Marki m’ɔ nin Pɔlu be dili junman’n, ɔ dili junman kaka mannin Zoova. I wie yɛle kɛ i yɛ ɔ klɛli fluwa nga i dunman o su’n niɔn. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, Marki nin Pɔlu be trannin yɛ ɔ wlɛli i fanngan. I sɔ’n ti’n, Pɔlu wunnin i wlɛ kɛ sɛ i sa mian’n, ɔ kwla se Marki kɛ ɔ ukɛ i. Like kunngba’n yɛ aniaan’m be yoli i aniaan bla kun mɔ be flɛ i kɛ Anzela’n i lika-ɔ. Kɛ be kunnin i osufuɛ kun’n, aniaan’m be fɔnvɔli i kpa. I sɔ’n yoli aniaan bla’n i fɛ. Ɔ seli kɛ: “Kɛ ɔ janvuɛ’m be fa ajalɛ kɛ bé úka wɔ’n, sɛ ɔ waan á kán ɔ klun ndɛ klé be’n, ɔ ti pɔpɔ. Afin be sisiman be bo naan b’a uka wɔ, yɛ i sɔ yolɛ’n kunman be srɛ.” I sɔ’n ti’n, maan e usa e wun kɛ: ‘?Sran’m be sie i nzɔliɛ kɛ n yo ninnge trele wie mun n fa ti min wiengu’m be wun ɲanman nun?’

17. ?Sɛ e bu ndɛ ng’ɔ o 2 Korɛntifuɛ Mun 1:3, 4 nun’n i su akunndan kpa’n, ngue yɛ e yo-ɔ?

¹⁷ Be diman aniaan nga e kwla wla be fanngan’n be yalɛ. Sɛ blɛ wie nun’n, sran wie kannin ndɛ wie fa wlali e fanngan’n, e kwla kan ndɛ kunngba’n e fa wla e wiengu fanngan wie. Be flɛ aniaan bla kun kɛ Nino. Kɛ i nannan bla’n wuli’n, ɔ seli kɛ: “ Sɛ e mɛn i wun atin’n, Zoova kwla fa e fɔnvɔ e niaan mun.” (An kanngan 2 Korɛntifuɛ Mun 1:3, 4 nun.) Flansɛsi mɔ e dun mmua kɛnnin i  ndɛ’n seli kɛ: “Ndɛ ng’ɔ o 2 Korɛntifuɛ Mun 1:3, 4 nun’n ti nanwlɛ. Yɛle kɛ fɔnvɔlɛ nga sran’m be fa fɔnvɔ e’n, e kusu e kwla fa fɔnvɔ e wiengu mun wie.”

18. (1) ?Ngue ti yɛ sran’m be fanngan wlalɛ’n kwla yo kekle aniaan wie’m be sa nun-ɔn? (2) ?Ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a wla e wiengu’m be fanngan kpa-ɔ? An fa sa kun yiyi nun.

¹⁸ Kannzɛ blɛ wie nun’n, e siman ndɛ nga é kán annzɛ like trele nga é yó naan y’a fa wla e wiengu’m be fanngan’n, sanngɛ nán maan i sɔ yolɛ’n kun e srɛ. Kɛ aniaan bian Pɔlu i si wuli’n, like nga aniaan’m be yoli’n, i wla w’a fiman su. Ɔ seli kɛ: “N kwla se kɛ min fanngan wlalɛ w’a yoman pɔpɔ aniaan’m be sa nun. Blɛ wie nun’n, be wunman ndɛ nga bé kán klé min naan w’a gua min awlɛn su nzue’n. Sanngɛ be miannin be ɲin be wlali min fanngan yɛ be suannin min bo kpa. I sɔ’n yoli min fɛ dan.” Be flɛ aniaan bian kun ekun kɛ Tazɔn. Blɛ wie nun’n, asiɛ’n kejeli dan kpa be asa liɛ’n su lɔ. Ɔ seli kɛ: “Nanwlɛ ti kpa, min wla kpɛnman ndɛ kwlaa nga aniaan’m be kan kleli min’n su. Sanngɛ like nga min wla w’a fiman su’n, yɛle kɛ aniaan’m be usali min osu. Afin be waan bé nían sɛ min wun ti kpa-o.” E kusu, sɛ e wiengu’m be ndɛ lo e’n, é kwlá wlá be fanngan kpa.

19. ?Ngue ti yɛ e kunndɛ kɛ é wlá e wiengu’m be fanngan titi-ɔ?

¹⁹ Kɛ mɛn’n i awieliɛ’n cɛn’n mántan koko’n, nn lika yó kekle trá laa’n. (2 Tim. 3:13) Asa ekun’n fɔ m’ɔ o e nun’n ti’n, e fɔn sa sunman nun. Ɔ maan ɔ fata kɛ be fɔnvɔ e titi. Sa nga ti yɛ akoto Pɔlu kwla jrannin kekle lele guɛli i ti nin i bo’n, i wie yɛle kɛ i niaan Klisifuɛ’m be suɛnnin i bo. I sɔ’n ti’n, kɛ Aristaki sa’n, nán e kpɔci e niaan mun kpɛkun kɛ Tisiki sa’n, maan e yo sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ. Asa ekun’n, kɛ Marki sa’n maan e uka e niaan mun e klunklo su. Sɛ e yo sɔ’n, é kwlá úka e niaan mun naan b’a su Zoova lele b’a guɛ i ti nin i bo.—1 Tes. 3:2, 3.