An Biblia daw Talagang Hale sa Dios?
Kapitulo 5
An Biblia daw Talagang Hale sa Dios?
1. Taano ta rasonableng tubudon na an Dios magtatao sato nin impormasyon manongod sa saiya?
TINAWAN DAW KITA ni Jehova Dios nin impormasyon manongod sa saiya? Isinabi daw nia sato kun ano an saiyang ginibo asin kun ano an katuyohan pa niang gibohon? An ama na namomoot sa saiyang mga aki nagsasabi sainda nin dakol na bagay. Asin sa naheling na niato, si Jehova tunay na sarong mamomoton na ama.
2. (a) Ano an marahay na paagi na ipamidbid sato ni Jehova an saiyang sadiri? (b) Anong mga hapot an pinalalataw kaini?
2 Paano si Jehova makapagtatao nin impormasyon sa mga tawo na nag-eerok sa dakol na parte kan daga asin sa laen-laen na panahon? An sarong marahay na paagi iyo na sia magpasurat nin sarong libro dangan seguradohon na iyan ipaabot sa gabos. An Biblia daw siring na Libro hale sa Dios? Paano niato maaaraman kun iyo?
MAYO NIN IBANG LIBRO NA AROG KAN BIBLIA
3. Ano an sarong paagi na an Biblia pambihirang libro?
3 Kun an Biblia talagang hale sa Dios, maninigo na laoman niato na iyan an pinakapambihirang librong isinurat. Iyo daw? Iyo, asin huli sa dakol na dahelan. Enot, iyan gurangon na; dai nindo lalaoman an Tataramon nin Dios sa bilog na katawohan na isurat kasuarin pa sana, ano? An pagsurat kaiyan nagpoon mga 3,500 na taon na an nakaagi sa lenguaheng Hebreo. Dangan, kaidtong 2,200 na taon na labi an nakaagi, iyan pinonan na isalin sa ibang lenguahe. Ngonyan haros gabos sa ibabaw kan daga makababasa kan Biblia sa sadiri niang lenguahe.
4. Paano an bilang nin mga Bibliang naiimprenta nakakokomparar sa ibang libro?
4 Siring man, mayo nin ibang libro na nakapapareho sa Biblia sa bilang nin mga kopyang ginibo. An sarong libro puwedeng apodon na “pinakamabenta” kun rinibo sanang kopya an naimprenta. Pero taon-taon minilyon na Biblia an iniimprenta. Asin sa nag-aging mga siglo rinibong milyon an nagibo! Haros mayo nin lugar sa daga, gurano man iyan karayo, na dai kamong manonompongan na Biblia. Bako daw na ini an lalaoman nindo sa libro na talagang hale sa Dios?
5. Anong mga pagprobar an ginibo na laglagon an Biblia?
5 An mahiwas na pagkadistribuwir kan Biblia ginigibo pang mas pambihira kan bagay na an mga kaiwal naghingoa na laglagon iyan. Pero dai daw niato maninigong laoman na an libro hale sa Dios aatakihon kan mga ahente kan Diablo? Ini an nangyari. An mga pagsolo sa Biblia uso kaidto, asin an mga nadakop na nagbabasa kan Biblia parateng pinadudusahan nin kagadanan.
6. (a) Anong mahahalagang hapot an sinisimbag kan Biblia? (b) Saen sinasabi kan mga parasurat sa Biblia na naghale an saindang impormasyon?
6 Lalaoman nindo an sarong libro hale sa Dios na magpaliwanag sa mahahalagang bagay na boot na maaraman niato gabos. An ‘Saen gikan an buhay?’ ‘Taano ta yaon kita digdi?’ ‘Ano an mangyayari sa ngapit?’ pira sa mga hapot na sinisimbag kaiyan. Asin malinaw na sinasabi kaiyan na an impormasyon na nasa laog kaiyan gikan ki Jehova Dios. An sarong parasurat sa Biblia nagsabi: “An espiritu ni Jehova iyo an nagtaram paagi sa sako, asin an saiyang tataramon namugtak sa sakong dila.” (2 Samuel 23:2) An saro pa nagsurat: “An gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios.” (2 Timoteo 3:16) Mantang depinidong gayong sinasabi kan Biblia na iyan an Tataramon nin Dios, bako daw madonong na siyasaton iyan tanganing aramon kun baga iyan totoo?
KUN PAANO ISINURAT AN BIBLIA
7. (a) Siisay an nagsurat sa Biblia? (b) Kun siring, paano iyan masasabi na Tataramon nin Dios?
7 ‘Pero paano masasabi na an Biblia gikan sa Dios mantang iyan isinurat nin mga tawo?’ tibaad ihapot nindo. Totoo, mga 40 katawo an nagtarabang sa pagsurat kan Biblia. An mga tawong ini an aktuwal na nagsurat kan Biblia apuwera kan Sampulong Togon, na personal na isinurat nin Dios sa mga tablang gapo paagi sa direktang paghiro kan saiyang banal na espiritu. (Exodo 31:18) Minsan siring, dai ini nangangahulogan na an isinurat ninda bakong Tataramon nin Dios. An Biblia nagpapaliwanag: “An mga tawo nagtaram hale sa Dios huling pinasabngan sinda kan banal na espiritu.” (2 Pedro 1:21) Iyo, kun paanong ginamit nin Dios an saiyang makapangyarihan na banal na espiritu sa paglalang sa kalangitan, sa daga asin sa gabos na nabubuhay na bagay, ginamit man nia iyan sa paggiya sa pagsurat kan Biblia.
8, 9. Anong mga halimbawa ngonyan an makatatabang sato na masabotan kun paano ipinasurat nin Dios an Biblia?
8 Ini nangangahulogan na sasaro sana an autor kan Biblia, si Jehova Dios. Ginamit nia an mga tawo tanganing sumurat kan impormasyon, kun paanong an sarong negosyante naggagamit nin sarong sekretarya sa pagsurat. An sekretarya an naggibo kan surat, pero an surat igwa kan mga kaisipan asin ideya kan negosyante. Kaya iyan surat nia, bakong kan sekretarya, kun paanong an Biblia Libro nin Dios, bakong libro kan mga tawo na ginamit sa pagsurat kaiyan.
9 Mantang linalang nin Dios an isip, tunay na dai sia nadepisilan na makikomunikar sa isip kan saiyang mga lingkod tanganing tawan sinda kan impormasyon na isusurat. Minsan ngonyan an saro puwedeng tumukaw sa saiyang harong asin magresibi nin mga mensahe hale sa harayong lugar paagi sa radyo o telebisyon. An mga boses o retrato nagbibiyahe nin harayo paagi sa pisikal na mga ley na linalang nin Dios. Kun siring, madaling masabotan na si Jehova, hale sa saiyang namumugtakan duman sa kalangitan, puwedeng gumiya sa mga tawo na isurat an impormasyon na boot niang ipaaram sa pamilya nin tawo.
10. (a) Pirang libro an minakompuwesto sa Biblia, asin iyan isinurat sa laog nin anong peryodo nin panahon? (b) Ano an mayor na tema sa bilog na Biblia?
10 An resulta makangangalas na Libro. An totoo, an Biblia kompuwesto nin 66 na saradit na libro. An termino sa Griego na biblia, na pinaghalean kan terminong Ingles na “Bible,” nangangahulogan “saradit na libro.” An mga librong ini, o surat, isinurat sa laog nin mga 1,600 na taon, poon 1513 B.C.E. sagkod 98 C.E. Pero, huli ta saro sana an Autor, an gabos na librong ini sa Biblia nagkakaoroyon. Sasaro sana an tema sa bilog na libro, arin na baga, na ibabalik ni Jehova Dios an matanos na mga kamugtakan paagi sa saiyang kahadean. An enot na libro, an Genesis, nagsasaysay kun paano nawara an sarong paraisong erokan huli sa pagrebelde tumang sa Dios, asin an ultimong libro, an Kapahayagan, naglaladawan kun paano an daga gigibohon na paraiso giraray paagi sa paghade nin Dios.—Genesis 3:19, 23; Kapahayagan 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Ano an mga lenguahe na ginamit sa pagsurat kan Biblia? (b) Sa anong duwang mayor na kabtang binabanga an Biblia, alagad ano an nagpapaheling kan pagigin saro kaiyan?
11 An primerong 39 libro kan Biblia isinurat sa lenguaheng Hebreo, na may saradit na kabtang sa Aramaiko. An huring 27 libro isinurat sa Griego, an usong lenguahe kan mga tawo kan nasa daga si Jesus asin an saiyang Kristianong mga parasunod. An duwang mayor na kabtang na ini kan Biblia tamang apodon na “Hebreong Kasuratan” asin “Griegong Kasuratan.” Sa pagpaheling kan saindang pagkakaoyon, an Griegong Kasuratan nagkokotar sa Hebreong Kasuratan nin labing 365 beses, asin mga 375 pang beses na nagsitar dian.
PAGGIBO SA BIBLIA NA MABASA NIN GABOS
12. Taano ta ipinagibo ni Jehova an mga kopya kan Biblia?
12 Kun an yaon sana iyo an orihinal na mga surat, paano mababasa nin gabos an Tataramon nin Dios? Dai puwede. Kaya iinareglo ni Jehova na gibohon an mga kopya kan orihinal na Hebreong mga kasuratan. (Deuteronomio 17:18) Halimbawa, an tawong si Esdras inaapod na “sarong matibay na parakopya kan pagboot ni Moises, na itinao ni Jehova na Dios nin Israel.” (Esdras 7:6) Siring man, ginibo an rinibong kopya kan Griegong Kasuratan.
13. (a) Ano an kaipuhan tanganing an kadaklan makabasa sa Biblia? (b) Kasuarin ginibo an enot na traduksion kan Biblia?
13 Nakababasa daw kamo nin Hebreo o Griego? Kun dai, dai nindo mababasa an enot na isinurat sanang mga kopya kan Biblia, na an iba yaon pa. Kun siring, tanganing mabasa nindo an Biblia, kaipuhan na may saro na isalin an mga tataramon sa lenguahe na aram nindo. An pagtradusir na ini hale sa sarong lenguahe pasiring sa saro nagpangyari na mas dakol an makabasa kan Tataramon nin Dios. Halimbawa, mga 300 na taon bago nabuhay sa daga si Jesus, an Griego iyo an nagin lenguahe nin kadaklan. Kaya an Hebreong Kasuratan isinalin sa Griego, poon kan 280 B.C.E. An enot na traduksion na ini inapod na “Septuagint.”
14. (a) Taano ta may mga namomoon sa relihiyon na naghingoa na an Biblia dai ikasalin? (b) Ano an nagpapaheling na an mga ini nadaog?
14 Kan huri, Latin an nagin lenguahe nin kadaklan, kaya an Biblia isinalin sa Latin. Alagad, sa pag-agi nin mga siglo, padiit nang padiit an nagtataram nin Latin. An kadaklan iba na an lenguahe, arog baga kan Arabe, Pranses, Kastila, Portugues, Italiano, Aleman asin Ingles. Sa laog nin kadikit na panahon an mga namomoon sa relihiyon na Katoliko naghingoa na an Biblia dai ikasalin sa lenguahe kan ordinaryong mga tawo. Sinolo pa ngani ninda sa sugyang an mga igwa nin Biblia. Ini ginibo ninda ta ibinubuyagyag kan Biblia an saindang falsong mga katokdoan asin maraot na mga gibo. Alagad, pag-abot nin panahon, nadaog an mga namomoon na ini sa relihiyon, asin an Biblia nagpoon na isalin sa dakol na lenguahe asin iwaras nin dakol. Ngonyan an Biblia mababasa, sa kabilogan o kabtang sana, sa labing 1,700 na lenguahe!
15. Taano ta marahay na magkaigwa nin mas bagong mga traduksion kan Biblia?
15 Sa pag-agi nin mga taon, dakol na laen-laen na traduksion kan Biblia an ginibo sa kaparehong lenguahe. Halimbawa, dinosena an traduksion kan Biblia sa Ingles sana. Taano? Bako daw na bastante na an saro? Bueno, sa pag-agi nin mga taon dakula an nangyayaring pagkaliwat sa lenguahe. Kaya kun ikokomparar nindo an mas daan na mga traduksion kan Biblia sa bago, may maririsa kamong mga pagkaliwat sa lenguahe. Minsan ngani haros perming pareho an ideyang itinatao kaiyan, maririsa nindo na an mga traduksion na inimprenta sa nakakaagi pa sanang mga taon sa kadaklan mas pasil na masabotan. Kaya ikapagpapasalamat niato an bagong mga traduksion kan Biblia, ta isinasalin kaiyan an Tataramon nin Dios sa uso, madaling saboton na lenguahe sa presente.
NALIWAT DAW AN BIBLIA?
16. Taano ta nagtutubod an iba na naliwat na an Biblia?
16 Alagad tibaad ihapot nindo: ‘Paano niato maseseguro na an mga Biblia niato ngonyan igwa kan impormasyon na kapareho sa inako kan mga kagsurat sa Biblia hale sa Dios?’ Huli sa pagkopya asin pag-otro kopya kan mga libro sa Biblia sa ginatos asin rinibo pa nganing taon, dai daw nagkaigwa nin mga sala? Iyo, pero an mga salang ini nadiskobre asin nakorehiran sa modernong mga traduksion kan Biblia. Ngonyan an impormasyon kapareho sa itinao nin Dios sa mga enot na nagsurat kaiyan. Ano an pruweba digdi?
17. Ano an ebidensia na an Biblia dai naliwat?
17 Bueno, sa pag-oltanan nin 1947 asin 1955 nakua an inaapod na Dead Sea Scrolls. Kaiba sa daan na mga balumbon na ini an mga kopya kan mga libro kan Hebreong Kasuratan. An petsa kaiyan 100 sagkod 200 na taon bago namundag si Jesus. An saro sa mga balumbon kopya kan libro ni Isaias. Bago ini nakua an yaon na kagurang-guranging kopya kan libro ni Isaias sa Hebreo ginibo haros 1,000 nang taon poon kan mamundag si Jesus. Kan pagkompararon an duwang kopyang ini kan Isaias saraditon sana an pagkakalaen kan duwa, na an kadaklan kadikit na pagkakalaen sa pagdeletriya! Ini nangangahulogan na sa laog nin labing 1,000 taon nin pagkopya mayo nin dakulang pagkaliwat!
18. (a) Paano nakorehiran an mga sala nin parakopya? (b) Ano an masasabi manongod sa pagigin tama kan Griegong Kasuratan?
18 May buhay pang labing 1,700 na suanoy na mga kopya kan laen-laen na kabtang kan Hebreong Kasuratan. Paagi sa maingat na pagkokomparar kan dakol na gurangon nang mga kopyang ini, pati an pipirang sala na nagibo nin mga parakopya puwedeng makua asin ikorehir. Saro pa, rinibo an gurangon nang mga kopya kan Griegong Kasuratan, na an ibang kopya kaidto pang haros panahon ni Jesus asin kan saiyang mga apostol. Kaya, arog kan sabi ni Sir Frederic Kenyon: “Nahale na an ultimong pasisikadan sa ano man na pagduda kun baga an Kasuratan nakaabot sato na siring sa pagkasurat kaiyan.”—The Bible and Archaeology, pahina 288, 289.
19. (a) Ano an sarong halimbawa nin pagprobar na dagdagan an Biblia? (b) Taano an 1 Juan 5:7 na minalataw sa nagkapirang bersion nin Biblia ta bakong kabtang kan Biblia?
19 Ini dai nangangahulogan na daing ginibong mga pagprobar na liwaton an Tataramon nin Dios. Nagkaigwa. An sarong bantog na halimbawa iyo an 1 Juan 5:7. Sa King James Version nin 1611 iyan nagsasabi: “Huli ta igwa nin tolo na nagpapatotoo sa langit, an Ama, an Tataramon, asin an Espiritu Santo: asin an tolong ini saro.” Pero an mga tataramon na ini mayo sa arin man na enot na mga kopya kan Biblia. Iyan idinugang nin saro na naghihingoang suportaran an katokdoan nin Trinidad. Mantang malinaw na an mga tataramon na ini talagang bakong kabtang kan Tataramon nin Dios, ginibo an mga pagkorehir asin an mga tataramon na iyan mayo na sa mas bagong mga Biblia.
20. Taano ta makaseseguro kita na an Biblia pinapagdanay sa purong porma kaiyan?
20 Kaya an siisay man na nagsasabi na an Biblia mayo kan impormasyon na kapareho sa orihinal na isinurat dai nakaaaram kan mga katunayan. Sineguro ni Jehova Dios na an saiyang Tataramon maingatan bako sanang sa mga sala na nagibo kan mga parakopya kundi siring man sa mga pagprobar nin iba na dagdagan iyan. An Biblia mismo igwa kan panuga nin Dios na an saiyang Tataramon iingatan sa purong porma para sa sato ngonyan.—Salmo 12:6; Daniel 12:4; 1 Pedro 1:24, 25; Kapahayagan 22:18, 19.
TALAGA DAW NA TOTOO AN BIBLIA?
21. Ano an pagheling ni Jesus sa Tataramon nin Dios?
21 Si Jesu-Cristo nagsabi sa pamibi sa Dios: “An saimong tataramon katotoohan.” (Juan 17:17) Alagad sinusuportaran daw ini kan mga katunayan? Kun maingat na sisiyasaton an Biblia, maheheling daw niato na iyan talaga an katotoohan? An mga paraadal sa kasaysayan na nag-adal sa Biblia parateng napapangalas sa pagigin tama kaiyan. An Biblia may sinasabing espisipikong mga ngaran asin detalye na puwedeng mapatunayan. Helinga an pirang halimbawa.
22-25. Ano an pirang halimbawa na nagpapaheling na an Biblia may tunay na kasaysayan?
22 Helinga an mga retrato asin nasusurat sa lanob na ini sa templo sa Karnak, Egipto. Iyan nagsasaysay kan kapangganahan ni Faraon Sisac sa kahadean nin Juda kaidtong paghade kan aki ni Salomon na si Roboam, haros 3,000 na taon na an nakaagi. An Biblia nagsasaysay man kan pangyayaring iyan.—1 Hade 14:25, 26.
23 Helinga man an Moabite Stone. An orihinal maheheling sa Louvre Museum sa Paris, Pransia. An kasuratan nagsasaysay kan pagrebelde ni Hadeng Mesa nin Moab tumang sa Israel. An pangyayaring ini isinasaysay man sa Biblia.—2 Hade 1:1; 3:4-27.
24 An Tangke nin Siloam asin an palaog sa 1,749 piye kalaba (533 metros kalaba) na tunel nin tubig sa Jerusalem maheheling digdi sa kamping too. Dakol na modernong mga turista sa Jerusalem an nakalaog na sa tunel na ini. An pag-eksister kaiyan saro pang pruweba na an Biblia totoo. Taano man? Huli ta ipinaliliwanag kan Biblia na ipinagibo ni Hadeng Ezequias an tunel na ini kaidtong labi nang 2,500 na taon an nakaagi tanganing protehiran an pinaghahalean nin tubig tumang sa hukbong nananalakay.—2 Hade 20:20; 2 Cronica 32:2-4, 30.
25 Sa British Museum maheheling nin saro an Nabonidus Chronicle, na an sarong kopya kaiyan maheheling sa too. Isinasaysay kaiyan an pagbagsak kan suanoy na Babilonya, siring kan pagkasaysay kan Biblia. (Daniel 5:30, 31) Pero sinasabi kan Biblia na si Belsasar an hade kaidto sa Babilonya. Alagad ta dai ngani nasambitan kan Nabonidus Chronicle an ngaran na Belsasar. An totoo, kaidto an gabos na midbid na suanoy na kasuratan nagsabi na si Nabonido an huring hade nin Babilonya. Kaya an iba na nagsasabi na an Biblia bakong totoo nagsabi na si Belsasar dai noarin man nabuhay asin na sala an Biblia. Alagad sa nakaaagi pa sanang mga taon may nakuang suanoy na mga kasuratan na nagsasabi na si Belsasar aki ni Nabonido asin katabang na hade kan saiyang ama sa Babilonya kan panahon na idto! Iyo, talagang totoo an Biblia, arog kan pinatutunayan nin kadakoldakol na halimbawa.
26. Ano an ebidensia na an Biblia tama sa siensia?
26 Alagad ta bako sanang tunay na kasaysayan an yaon sa Biblia. An gabos na sinasabi kaiyan totoo. Dawa kun iyan nagkakasabi sa siensia, iyan tama nanggad. Bilang duwa sanang halimbawa: Kan suanoy na mga panahon tinutubod nin kadaklan na an daga may naheheling na tukod, na iyan nasa ibabaw nin sarong bagay, arog baga nin sarong higante. Pero sa biyong pagkaoyon sa sientipikong ebidensia, an Biblia nagsasabi na an Dios “ibinibitin an daga sa mayo.” (Job 26:7) Asin imbes na sabihon na an daga patag, siring sa paniniwala nin dakol kan nakaagi, an Biblia nagsasabi na an Dios “nag-eerok sa ibabaw kan katalidongan kan daga.”—Isaias 40:22.
27. (a) Ano an pinakamakosog na pruweba na an Biblia gikan sa Dios? (b) Ano an totoong ihinula kan Hebreong Kasuratan manongod sa Aki nin Dios?
27 Alagad an pinakadakulang pruweba na an Biblia talagang gikan sa Dios iyo an sangkap na rekord kaiyan sa paghula kan ngapit. Mayo nin libro nin mga tawo na tamang nakapagbabareta sa kasaysayan bago iyan mangyari; pero an Biblia iyo. Iyan pano nin tamang mga hula, iyo, nin kasaysayan na isinurat bago iyan mangyari. An iba sa pinakamakangangalas digdi iyo an dapit sa pagdatong sa daga kan Aki nin Dios. Ihinula nin tama kan Hebreong Kasuratan ginatos na taon bago pa na an Ipinanugang Sarong ini mamumundag sa Betlehem, na sia ipangangaki nin sarong daraga, na sia pasasaloiban sa halagang 30 pidasong pirak, na sia ibibilang sa mga parakasala, na mayo ni sarong tolang sa saiyang hawak an mababari, na magbuburunutan para sa saiyang mga gubing, asin an kadakoldakol pang ibang detalye.—Miqueas 5:2; Mateo 2:3-9; Isaias 7:14; Mateo 1:22, 23; Zacarias 11:12, 13; Mateo 27:3-5; Isaias 53:12; Lucas 22:37, 52; 23:32, 33; Salmo 34:20; Juan 19:36; Salmo 22:18; Mateo 27:35.
28. (a) Taano ta makasasarig kita na minsan an mga hula sa Biblia na dai pa naootob maootob? (b) An padagos na pag-adal sa Biblia makakokombensir saindo sa ano?
28 Arog kan isinabi sa enot na kapitulo kan librong ini, ihinuhula man kan Biblia na sa dai na mahahaloy an daan na palakaw na ini nin mga bagay matatapos asin sasalidahan iyan nin sarong bago. (Mateo 24:3-14; 2 Pedro 3:7, 13) Makasasarig daw kita sa mga hulang iyan na dai pa naootob? Bueno, kun may nagsabi saindo kan katotoohan nin ginatos na beses, bigla daw kamong magdududa sa saiya kun may isabi sia saindong bago? Kun dai pa sia nindo nasudyaanan, ngonyan daw pagdududahan na sia nindo? Bako nanggad na rasonable iyan! Siring man, mayo kita nin dahelan na pagdudahan an ano man na ipinanunuga nin Dios sa Biblia. Masasarigan an saiyang Tataramon! (Tito 1:2) Paagi sa padagos na pag-adal sa Biblia, kamo orog man na makokombensir kan mga katunayan na an Biblia talagang gikan sa Dios.
[Mga Hapot Para sa Pag-adal]
[Ritrato sa pahina 49]
Ginamit nin Dios an mga tawo sa pagsurat kan Biblia kun paanong an sarong negosyante naggagamit nin sarong sekretarya sa pagsurat
[Ritrato sa pahina 50]
An ibang namomoon sa relihiyon naghingoa na an Biblia dai mabasa nin ordinaryong mga tawo, na sinolo pa sa sugyang an mga igwa kaiyan
[Ritrato sa pahina 52, 53]
An Dead Sea Scroll nin Isaias
[Ritrato sa pahina 54, 55]
Lanob kan templo sa Karnak, Egipto
[Ritrato sa pahina 55]
An Moabite Stone
[Ritrato sa pahina 55]
An Nabonidus Chronicle
[Ritrato sa pahina 55]
An palaog sa Tunel ni Ezequias asin Tangke nin Siloam
