1, 2. (a) Sa anong peligro napaatubang si Pablo asin an saiyang mga kairiba kan nasa Efeso sinda? (b) Ano an pag-uulayan ta sa kapitulong ini?

 NAGKUKURURAHAW asin nagdadaralagan an mga tawo sa mga kalye kan Efeso. Sarong anggot na grupo nin mga tawo an nabilog asin nagpuon nin kariribukan sa siyudad! Duwa sa mga kairiba ni Pablo sa pagbiyahe an dinakop asin ginuyod ninda. An dating matawong mahiwas na tinampo na may nakataraytay na mga harigi na diyan nakapuwesto an mga tindahan bigla na sanang nawaran nin tawo, huling angguton sindang nagdaraguso gabos sa dakulaon na ampiteatro na puwedeng magkaigo an 25,000 katawo. Pero an kadaklan sa sainda mayo nin ideya kun ano an dahilan kan kariribukan, basta an suspetsa ninda namemeligro an saindang templo asin an saindang namumutan na diyosang si Artemis. Kaya pauruutro sindang nagkururahaw: “Makapangyarihan si Artemis kan mga taga Efeso!”—Gibo 19:34.

² Sa giraray, naggamit na naman si Satanas nin grupo nin anggot na mga tawo para papunduhon an paglakop kan maugmang bareta kan Kahadian nin Diyos. Siyempre, bako sanang kadahasan an ginagamit ni Satanas. Sa kapitulong ini, pag-uulayan ta an nagkapira sa mga pakanang ginamit ni Satanas para papunduhon an gibuhon asin rauton an pagkasararo kan mga Kristiyano kan inot na siglo. Mas mahalaga pa diyan, mahihiling niyato na dai nagin mapanggana an gabos niyang taktika, huling “sa pambihirang paagi an tataramon ni Jehova padagos na naglalakop asin nagigin mapuwersa.” (Gibo 19:20) Taano ta nagin mapanggana an mga Kristiyanong idto? Huli sa mga dahilan na kapareho man kan sa sato ngunyan. Siyempre, nagigin mapanggana kita huli sa tabang ni Jehova. Pero, arog kan mga Kristiyano kan inot na siglo, dapat niyatong gibuhon an satuyang kabtang. Sa tabang kan espiritu ni Jehova, puwede kitang magkaigwa kan mga kuwalidad na makakatabang sa sato na magin mapanggana sa satong ministeryo. Pag-ulayan ta nguna an halimbawa ni Apolos.

3, 4. Ano an narisa ni Aquila asin Priscila na kulang ki Apolos, asin paano ninda siya tinabangan?

³ Mantang pasiring si Pablo sa Efeso durante kan ikatulong pagbiyahe niya bilang misyonero, sarong Judio na an pangaran Apolos an nag-abot sa Efeso. Hali siya sa bantog na siyudad nin Alejandria, sa Ehipto. May marahayon na mga kuwalidad si Apolos. Mahusay siyang magtaram. Apuwera kaiyan, “kabisado niya an Kasuratan.” Dugang pa, “pano-pano [siya] nin espiritu.” Huling grabe an kaigutan ni Apolos, daing takot siyang nagpahayag sa atubangan kan mga Judio sa sinagoga.—Gibo 18:24, 25.

⁴ Nadangog ni Priscila asin Aquila an pahayag ni Apolos. Siguradong ugmahon sinda kan madangog ninda siyang “nagtutukdo nin tama dapit sa mga bagay manungod ki Jesus.” Tama an itinutukdo niya manungod ki Jesus. Pero dai nahaloy, narisa kan Kristiyanong mag-agom na may kulang sa naaaraman ni Apolos. Pamilyar sana siya sa “bawtismong ihinulit ni Juan.” An mag-agom na ini, na ordinaryong mga tawong paragibo nin tolda, dai natakot sa husay ni Apolos na magtaram o sa halangkaw kaining inadalan. Imbes, “iiniba ninda siya asin tinukduan nin mas tamang paliwanag manungod sa dalan nin Diyos.” (Gibo 18:25, 26) Ano an nagin reaksiyon kan mahusay magtaram asin edukadong tawong ini? Malinaw na naipahiling niya an saro sa pinakaimportanteng kuwalidad na puwedeng patalubuon nin sarong Kristiyano—an kapakumbabaan.

5, 6. Ano an nakatabang ki Apolos para mas gamiton pa siya ni Jehova, asin ano an manunudan ta sa halimbawa ni Apolos?

⁵ Huling inako ni Apolos an tabang ni Aquila asin Priscila, nagin siyang mas epektibong lingkod ni Jehova. Nagpasiring siya sa Acaya, kun sain “natabangan niyang marhay” an mga tawong nagturubod. Nagin epektibo man an saiyang pagpapatotoo sa mga Judiong nakaistar duman na mga nag-iinsistir na bako si Jesus an ihinulang Mesiyas. Isinurat ni Lucas: “Sa paaging hayagan asin may dakulang kaigutan, lubos niyang pinatunayan na sala an mga Judio, na ipinapahiling sa sainda uyon sa Kasuratan na si Jesus iyo an Cristo.” (Gibo 18:27, 28) Nagin saro nanggad na bendisyon si Apolos! Sa katunayan, saro siya sa mga dahilan kun taano ta “an tataramon ni Jehova” padagos na naglalakop asin nagigin mapuwersa. Ano an manunudan ta sa halimbawa ni Apolos?

⁶ Mahalaga nanggad para sa mga Kristiyano na magpahiling nin kapakumbabaan. An kada saro sa sato biniyayaan nin manlain-lain na balaog—iyan man natural na mga abilidad, eksperyensiya, o kaaraman. Minsan siring, dapat na an satong kapakumbabaan mas makalabi sa mga balaog na igwa kita. Ta kun dai, imbes na magin kakusugan ta an satong mga abilidad tibaad magin kaluyahan ta lugod an mga iyan. Kun dai kita mag-iingat, puwede kitang magin mapalangkaw huli sa satong mga abilidad. (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6) Kun talagang mapakumbaba kita, hihinguwahon niyatong ibilang an iba na mas urog kisa sa sato. (Fil. 2:3) Dai kita maghihinanakit kun  itinatanos kita ni mauuyam kun tinutukduan kita kan iba. Dai ta ipipirit an satong sadiring mga ideya pag naaraman tang bako nang kauyon an mga iyan kan paggiya kan banal na espiritu. Sagkod na nagdadanay kitang mapakumbaba, padagos kitang gagamiton ni Jehova asin kan saiyang Aki.—Luc. 1:51, 52.

7. Paano nagin halimbawa nin kapakumbabaan si Pablo asin Apolos?

⁷ Nakakatabang man an kapakumbabaan para malikayan an kurumpetensiyahan. Naiimahinar mo daw kun gurano kagusto ni Satanas na magkabaranga an inot na mga Kristiyano? Siguradong ugmahon kuta si Satanas kun tinugutan kan parehong mahusay na paratukdo na si Apolos asin apostol Pablo na magin sindang magkaribal, na tibaad may pagkauring nagkukumpetensiyahan sa kada saro na magin an pinakaprominente sa kongregasyon! Madalion lang kutana nindang nagibo iyan. Sa Corinto, may nagkapirang Kristiyano an nagsasabing, “Ki Pablo ako,” mantang an iba nagsasabing, “Ki Apolos ako.” Sinuportaran daw ni Pablo asin Apolos an arog kaiyan na nakakapabarangang mga sabuot? Dai nanggad! May kapakumbabaan na minidbid ni Pablo an naitabang ni Apolos sa gibuhon, asin tinawan niya pa ngani ini nin dagdag na mga pribilehiyo nin paglilingkod. Asin si Apolos man, sinunod niya an mga instruksiyon ni Pablo. (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Marahayon nanggad na halimbawa nin kapakumbabaan asin kooperasyon para sa sato ngunyan!

8. Anong ruta an inagihan ni Pablo pabalik sa Efeso, asin taano?

⁸ Nangako si Pablo na mabalik siya sa Efeso, asin inutob niya iyan. a (Gibo 18:20, 21) Pero, mangnuhon kun paano siya nagbalik. Arog kan huring naaraman ta, yaon siya sa Antioquia sa Siria. Para makaabot sa Efeso, puwede kutana siyang nagbaklay nin diit pasiring sa Seleucia, asin hali diyan nagsakay nin barko asin naglayag nin diretso sa destinasyon niya. Alagad, nag-agi siya “sa mga rehiyon na harayo sa dagat.” Sigun sa sarong pagkarkulo, kun sususugon an mga lugar na inagihan ni Pablo arog kan sinasabi sa Gibo 18:23 asin 19:1, aabuton iyan nin mga 1,600 kilometros! Taano ta pinili ni Pablo an siring kalawig asin kasakit na ruta? Huling gusto niyang ‘pakusugon an gabos na disipulo.’ (Gibo 18:23) Arog kan nainot niyang duwang pagbiyahe, nangaipo man nin dakulang pagsasakripisyo an ikatulo niyang pagbiyahe, pero para saiya, sulit na marhay iyan. Sa ngunyan, igwa man nin arog kaiyan na sabuot an mga paraataman nin sirkito asin an saindang agom. Bako daw na naaapresyar ta an saindang mapagsakripisyong pagkamuot?

9. Taano ta kinaipuhan na bawtismuhan giraray an sarong grupo nin mga disipulo, asin anong leksiyon an manunudan ta sa sainda?

⁹ Pag-abot ni Pablo sa Efeso, nanumpungan niya an mga 12 disipulo ni  Juan na Parabawtismo. Nabawtismuhan na sinda sa bawtismo ni Juan—sarong bawtismo na bako nang balido. Apuwera kaiyan, garo diit lang o mayo pa ngani sindang aram manungod sa banal na espiritu. Ipinaliwanag sa sainda ni Pablo an kahalagahan kan pagpabawtismo sa ngaran ni Jesus, asin arog ni Apolos, nagin mapakumbaba sinda saka gustong-gustong makanuod. Pagkatapos na mabawtismuhan sa ngaran ni Jesus, nag-ako sinda nin banal na espiritu asin nin nagkapirang milagrosong balaog. Kaya malinaw na binebendisyunan ni Jehova an mga andam na magsunod sa bagong mga instruksiyon hali sa saiyang organisasyon.—Gibo 19:1-7.

10. Taano ta nagbalyo si Pablo hali sa sinagoga pasiring sa awditoryum, asin paano ta maaarog an saiyang halimbawa mantang kita naghuhulit?

¹⁰ Saro pang halimbawa nin pag-uswag an sunod na mangyayari. Daing takot na naghulit si Pablo sa sinagoga sa laog nin tulong bulan. Dawa ngani ‘naggamit siya nin nakakakumbinsir na mga pangangatanusan manungod sa Kahadian nin Diyos,’ may nagkapira na nagmatagas asin nagpuon na magkontra sa saiya. Imbes na sayangon an saiyang panahon sa mga tawong idto na “nagtataram nin mararaot na bagay . . . laban sa Dalan,” iinareglo ni Pablo na makapagtao siya nin mga diskurso sa sarong awditoryum nin eskuwelahan. (Gibo 19:8, 9) An mga gustong umuswag sa espirituwal kinaipuhan na magbalyo hali sa sinagoga pasiring sa awditoryum. Arog ni Pablo, dai man niyato sasayangon an satong panahon sa pakikipag-ulay pag narisa tang habong magdangog an kagharong o na gusto lang kaining makiargumento. Kadakul pang arog-karnerong mga indibidwal an kaipuhan na makadangog kan satong nakakapakusog na mensahe!

11, 12. (a) Paano si Pablo nagtao nin halimbawa nin pagigin mahigos asin madaling makibagay? (b) Paano hinihinguwa kan Mga Saksi ni Jehova na magin mahigos asin magin madaling makibagay sa saindang ministeryo sa publiko?

¹¹ Aroaldaw na nagtatao nin diskurso si  Pablo sa awditoryum na iyan na posibleng puon mga alas 11 nin aga sagkod mga alas 4 nin hapon. (Hilingon an study note sa Gibo 19:9, nwtsty-TG.) Posibleng marhay na iyan an mga oras na pinakamatuninong pero pinakamainit na parte kan aldaw na dakul an minapundo sa saindang pagtrabaho para mangudto asin magpahingalo. Isip-isipa kun arog kaini an iskedyul ni Pablo aroaldaw sa laog nin bilog na duwang taon, siguradong labi sa 3,000 na oras an ginamit niya sa pagtutukdo. b Saro pa ini sa mga dahilan kun taano ta an tataramon ni Jehova padagos na naglalakop asin nagigin mapuwersa. Mahigos si Pablo asin madaling makibagay. Binago niya an saiyang iskedyul asin an lugar kun sain siya mahulit tanganing matabangan an dakul pang tawo sa lugar na idto. Ano an resulta? “An gabos na nag-iistar sa probinsiya nin Asia nakadangog kan tataramon kan Kagurangnan, mga Judio saka mga Griego.” (Gibo 19:10) Lubos nanggad siyang nagpatotoo!

¹² An Mga Saksi ni Jehova sa ngunyan mahihigos man asin madaling makibagay. Hinihinguwa tang makaulay an mga tawo sain man na lugar asin ano man na oras ta sinda manunumpungan. Nagpapatotoo kita sa mga tinampo, sa mga saudan, asin sa mga paradahan. Nagpapatotoo man kita paagi sa telepono o paagi sa surat. Asin sa gibuhon na pagharong-harong, hinihinguwa tang dumanan an mga tawo sa mga oras na posibleng marhay na nasa harong sinda.

13, 14. (a) Pinangyari ni Jehova na makagibo si Pablo nin ano? (b) Ano an salang nagibo kan mga aking lalaki ni Seva, asin anong kapareho kaiyan na sala an nagigibo kan dakul sa Kakristiyanuhan sa ngunyan?

¹³ Ipinaaram sa sato ni Lucas an suminunod na pambihirang pangyayari. Pinangyari ni Jehova na makagibo si Pablo nin “pambihirang mga milagro.” Pati ngani an mga bandana asin epron na isinulot ni Pablo dinadara sa mga may hilang asin nararahay sinda. Napapalayas man sa arog kaining paagi an maraot na mga espiritu. c (Gibo 19:11, 12) An pambihirang  mga kapangganahan na ini laban ki Satanas nakakua kan atensiyon kan dakul, pero bako gabos naugma diyan.

¹⁴ May mga “Judio na naglilibot asin nagpapalayas nin mga demonyo” an nagpurbar na arugon an mga milagro ni Pablo. Nagkapira sa mga Judiong idto an nagpurbar na magpalayas nin mga demonyo gamit an pangaran ni Jesus asin Pablo. Sinambit ni Lucas an halimbawa kan pitong aking lalaki ni Seva—mga kabilang sa sarong pamilya nin mga saserdote—na nagpurbar na gibuhon ini. Pero sinabi sa sainda kan demonyo: “Midbid ko si Jesus asin pamilyar ako ki Pablo; pero kamo, siisay kamo?” Dangan inatake kan tawong sinasaniban kan maraot na espiritu an mga impostor, linuksuhan sinda nin garo sarong mabangis na hayop kun kaya rulugad sinda asin nagdurulag na nagkahurubaan. (Gibo 19:13-16) Dakulang kapangganahan nanggad ini para sa “tataramon ni Jehova,” huling nagin hiling-hiling an dakulang pagkakaiba kan nagigibo ni Pablo huli kan kapangyarihan na itinao sa saiya nin Diyos asin kan daing kapangyarihan na mga parasuportar na idto nin palsong relihiyon. Minilyon na tawo ngunyan an naghuhuna na igo na an basta pag-apod sa pangaran ni Jesus o na maapod sinda na “Kristiyano.” Pero lininaw ni Jesus na idto sanang naggigibo kan kabutan kan saiyang Ama an igwa nin tunay na paglaom sa maabot na panahon.—Mat. 7:21-23.

15. Paano ta maaarog an halimbawa kan mga taga Efeso kun manungod sa espiritismo asin mga bagay na konektado sa espiritistikong mga gibo-gibo?

¹⁵ Dahil sa pagkapasupog kan mga aking lalaki ni Seva dakul an nakamati nin pagkatakot sa Diyos, kun kaya nagturubod sinda asin binayaan an espiritistikong mga gibo-gibo. Kabtang na kan kultura kan mga taga Efeso an pagsagibo nin mahika. Ordinaryo na sana diyan an pangkukulam, paggamit nin mga anting-anting, asin may mga libro pa ngani sinda manungod sa mga orasyon o pagmamahika. Dakul sa mga taga Efeso an napahirong tiripunon an saindang mga libro sa pagmamahika asin sinurulo an mga iyan sa publiko—dawa ngani nagkakantidad an mga iyan nin manampulong ribong dolyar kun kukuwentahon sa ngunyan. d Isinurat ni Lucas: “Kaya, sa pambihirang paagi an tataramon ni Jehova padagos na naglalakop asin nagigin mapuwersa.” (Gibo 19:17-20) Dakulang kapangganahan nanggad ini kan katotoohan laban sa kaputikan asin demonismo! An maimbod na mga tawong idto nagtao nin marahay na halimbawa para sa sato ngunyan. Nabubuhay man kita ngunyan sa kinaban na lakop an espiritismo. Kun may mahiling kita sa mga gamit ta na konektado sa espiritismo, dapat na arugon niyato an ginibo kan mga taga Efeso—tulos na halion, rauton, o suluon iyan! Isikwal niyato an espiritismo asin an mga bagay na konektado sa makababalding espiritistikong mga gibo-gibo, dawa pa kun dakulang kalugihan an resulta kaiyan sa sato.

16, 17. (a) Isaysay kun paano pinunan ni Demetrio an kariribukan sa Efeso. (b) Paano ipinahiling kan mga taga Efeso an saindang pagkapanatiko?

¹⁶ Ngunyan, yaon na kita sa saro pang taktikang ginamit ni Satanas na ilinadawan ni Lucas kan isurat niya: “Nagkaigwa nin kariribukan may koneksiyon sa Dalan.” Peligrosong sitwasyon nanggad ini! e (Gibo 19:23) Sarong platero na an pangaran Demetrio an nagpuon kan kariribukan. Nakumbinsir niya an mga kapwa niya platero, inot paagi sa pagpagirumdom sa sainda na nag-asenso sinda dahil sa pagpabakal nin mga idolo. Dangan, pinaluwas niya na an mensaheng ihinuhulit ni Pablo magigin dahilan kan pagkalugi kan saindang negosyo, huling an mga Kristiyano dai nagsasamba sa mga idolo. Pagkatapos, huling aram niya na ipinag-oorgulyo kan mga nagdadangog sa saiya an saindang siyudad saka an saindang nasyon, pinatanidan niya sinda na an saindang diyosang si Artemis asin an bantog na templo kaini namemeligrong ‘dai na irespeto.’—Gibo 19:24-27.

¹⁷ Nakumbinsir ni Demetrio an mga tawo. Nagkururahaw an mga platero, “Makapangyarihan si Artemis kan mga taga Efeso!” asin nagkariribok nin grabe sa siyudad na nagresulta sa pagdaraguso kan anggot na grupo nin panatikong mga tawo pasiring sa ampiteatro, arog kan eksena na ilinadawan sa kapinunan kan kapitulong ini. f Huling makusog an buot asin mapagsakripisyo sa sadiri, gusto kutana ni Pablo na magduman sa ampiteatro para kaulayon an mga tawo, pero pinugulan siya kan mga disipulo. Sarong lalaki na an pangaran Alejandro an nagtindog sa atubangan kan mga tawo asin pinurbaran na magtaram sa sainda. Huling saro siyang Judio, posibleng gusto niyang ipaliwanag an pagkakalain kan mga Judio asin kan mga Kristiyanong ini. Pero siguradong dai man dadangugon kan mga tawong idto an arog kaiyan na paliwanag. Asin kan marisa nindang saro siyang Judio, pinapundo ninda siya paagi sa pauruutrong pagkurahaw nin “Makapangyarihan si Artemis kan mga taga Efeso!” sa laog nin mga duwang oras. May mga tawo sa ngunyan na arog kaiyan kapanatiko sa saindang relihiyosong mga paniniwala. Habo nindang magdangog sa makatanusan na mga paliwanag.—Gibo 19:28-34.

18, 19. (a) Paano napasilensiyo kan administrador kan siyudad an anggot na grupo nin mga tawo sa Efeso? (b) Paano napoprotektaran kun minsan nin sekular na mga awtoridad an mga lingkod ni Jehova, asin ano an papel ta sa pagkaigwa kan siring na proteksiyon?

 ¹⁸ Sa katapos-tapusi, napasilensiyo kan administrador kan siyudad an mga tawo. Inasigurar kan may kakayahan asin alistong opisyal na ini an mga tawo na an mga Kristiyanong ini bako man peligro sa saindang templo asin diyosa, na si Pablo asin an mga kairiba kaini mayo nin nagibong krimen laban sa templo ni Artemis, asin na igwa nin legal na proseso para solusyunan an siring na mga isyu. Pero tibaad an pinakamapuwersang sinabi niya iyo an kan ipagirumdom niya sa grupo nin anggot na mga tawo na, sa ley nin Roma, puwede sindang maakusaran nin pagrebelde sa gobyerno huli sa ilegal asin maribok na pagtiripon na idto. Pagkasabi niya kaiyan, pinapuruli na niya an mga tawo. Kun gurano karikas na nagkaaranggot an mga tawo, arog man sinda kaiyan karikas na kuminalma huli sa makatanusan asin praktikal na mga sinabi kan opisyal.—Gibo 19:35-41.

¹⁹ Bako ini an inot na pagkakataon na sarong kalmado asin makatanusan na may katungdan sa sekular na awtoridad an napahirong protektaran an mga parasunod ni Jesus, asin bako man ini an huri. Sa katunayan, nahiling ni apostol Juan sa sarong bisyon na sa huring mga aldaw na ini, an mas makatanusan na mga elemento kan kinaban na ini, na ilinaladawan kan daga, hahalunon an garo bahang persekusyon ni Satanas laban sa mga parasunod ni Jesus. (Kap. 12:15, 16) Asin nagin totoo man nanggad iyan! Sa dakul na kaso, napahiro an makatanusan na mga hukom na protektaran an deretso kan mga Saksi ni Jehova na magtiripon para magsamba asin maghulit kan maugmang bareta sa iba. Siyempre, an sato mismong paggawi igwa nin papel sa pagkaigwa nin siring kaiyan na mga kapangganahan. An paggawi ni Pablo an posibleng nagin dahilan kun taano ta nakua niya an respeto kan nagkapirang opisyal nin gobyerno sa Efeso, kun kaya gusto nindang mahiling siyang ligtas. (Gibo 19:31) Lugod na an satong pagigin sadiyosan asin magalang na paggawi magwalat man nin positibong impresyon sa mga nakakaulay ta. Dakul na marahay na bagay an puwedeng magin resulta kan satong marahay na paggawi.

20. (a) Ano an namamatian mo kun manungod sa padagos na paglakop asin pagigin mapuwersa kan tataramon nin Diyos kan inot na siglo asin sa ngunyan? (b) Ano an determinado mong gibuhon may koneksiyon sa mga kapangganahan ni Jehova sa satuyang panahon?

²⁰ Bako daw na nakakaugmang isip-isipon kun paano “an tataramon ni Jehova padagos na naglalakop asin nagigin mapuwersa” kan inot na siglo? Nakakaugma man na isip-isipon kun paano kita tinatawan ni Jehova nin arog kaiyan na mga kapangganahan sa panahon ta sa ngunyan. Gusto mo daw na magkaigwa nin kabtang, gurano man iyan kasadit, sa arog kaiyan na mga kapangganahan? Kun siring, makanuod sa mga halimbawang pinag-ulayan ta. Magdanay na mapakumbaba, sunudon tulos an mga instruksiyon kan nag-uuswag na organisasyon ni Jehova, pirming magin mahigos, isikwal an espiritismo, asin gibuhon an saimong pinakamakakaya para makatao nin marahay na patotoo paagi kan saimong sadiyosan asin magalang na paggawi.