An “Magturugang na Polaco”—Taano Sinda ta Pinaglamag?

Kan 1638 an parlamento nin Polandia maringis an ginibo sa sarong sadit na grupong relihioso na midbid bilang Magturugang na Polaco. Rinaot an sarong simbahan asin imprentahan na sadiri kan grupo. Sinirrahan an Unibersidad nin Raków, asin idinistiero an mga propesor na nagtotokdo duman.

Pakaagi nin 20 taon, orog pa an ginibo kan parlamento. Pinagbotan kaiyan an lambang miembro kan grupo, na tibaad 10,000 o labi pa an bilang, na humale sa nasyon. Paano nagin kritikal na marhay an situwasyon sa sarong nasyon na, kan panahon na iyan, ibinibilang na saro sa pinakadakol na legal na itinotogot sa bilog na Europa? Ano an ginibo kan Magturugang na Polaco tanganing magin maninigo sa siring karingis na pagtrato?

IYAN gabos nagpoon kan magkaigwa nin seryosong dai pagkakaoyon sa laog kan Iglesiang Calvinista nin Polandia. An mayor na pinagdiskutiran iyo an doktrina kan Trinidad. An mga lider nin sarong mobimientong progresibo sa laog kan iglesia sinayumahan an doktrina bilang bakong sono sa Kasuratan. Ikinaanggot ini kan mga namomoon sa iglesia asin nagresulta sa pagsuhay kan mobimientong progresibo.

An mga kontra inapod kan mga Calvinista na Ariano, * alagad an mga nakisumaro sa bagong grupo mas gustong apodon an saindang sadiri na mga Kristiano o Magturugang na Polaco. Sinda midbid man bilang mga Sociniano, na inginaran ki Lilio Socino, sarong Italiano na naimpluwensiahan ni Serveto asin na an sobrinong si Fausto Socino nagduman sa Polandia asin nagin prominente sa mobimiento.

Kan panahon na idto an sarong nobleng Polaco, si Jan Sienieński, naghingoang tawan an bagong iglesia nin inapod niang “toninong, napapasuhay na lugar” tanganing tumalubo. Ginagamit an espesyal na pribilehio na itinao kan hade nin Polandia, inestablisar ni Sienieński an banwaan nin Raków, na kan huri nagin sentro nin Socinianismo sa Polandia. An mga siudadano sa Raków tinawan ni Sienieński nin dakol na diretso, kabale an diretso na sumamba nin talingkas.

An mga artesano, doktor, parmasista, namamanwaan, asin mga piling tawo kan laen-laen na denominasyon naatraer sa bagong banwaan. Dugang pa, may mga ministro na nagduruman hale sa Polandia, Lituania, Transylvania, Pransia, asin Inglaterra pa ngani. Minsan siring, bakong gabos na bagong abot na ini uminayon sa mga paniniwalang Sociniano; kaya sa suminunod na tolong taon, poon 1569 sagkod 1572, an Raków nagin lugar nin daing katapusan na mga diskusyon sa teolohiya. Na ano an resulta?

Sarong Harong na Nababanga

An mobimientong Sociniano mismo nabanga, na sa sarong kampi iyo an mga gusto kan mas radikal na mga punto de vista asin sa ibong iyo idtong mga an ideya mas tama sana. Minsan siring, apisar kan saindang dai pagkaoroyon, napapalaen an mga paniniwala ninda gabos. Sinayumahan ninda an Trinidad; habo nindang magbautismo nin omboy; sa pankagabsan dai sinda nagdadara nin armas asin sa parate dai nagkakapot nin katongdan  sa gobyerno. * Dineharan man ninda an pagkaigwa nin impierno bilang lugar nin pasakitan. Sa gabos na ini, inignoro ninda an popular na relihiosong mga tradisyon.

An klerong Calvinista asin Katoliko pareho naglansar nin maringis na paglamag tumang sa grupo, alagad an mga ministrong Sociniano inaprobetsaran an kamugtakan nin pagpabaya sa mga relihion, na sinuportaran kan mga hade nin Polandia na arog baga ki Sigismundo II Augusto asin Stephen Báthory, tanganing itokdo an saindang mga ideya.

An Dai Malilingawan na Ginibo ni Budny

An sa Calvinistang traduksion kan Biblia, na ginamit nin dakol kan panahon na iyan, dai nakapaninigo sa mga pangangaipo nin dakol na parabasa. An traduksion ibinasar, bakong sa orihinal na mga lenguahe, kundi sa Vulgata Latina asin sa sarong modernong traduksion na Pranses. “An pagigin fiel asin tama kan ideya nawara huli sa pagpagayon kan estilo,” an sabi nin sarong autoridad. Dakol na sala an ikinalaog. Kun siring, an sarong bantog na intelektuwal na an ngaran Szymon Budny inimbitaran na ikorehir an traduksion. Nagdesisyon sia na mas madaling gumibo nin biyong bagong traduksion kisa ikorehir an dati. Pinonan ni Budny an proyekto kan mga 1567.

Kan nagtatradusir, maingat na marhay na inugid ni Budny an kada termino asin an ibang mga porma kaiyan sa paagi na dai pang siisay man na nakagibo kaidto sa Polandia. Kun depisil an tekstong Hebreo, isinurat nia an literal na traduksion sa mga nota sa pagirilid. Kun kinakaipuhan, nag-imbento sia nin bagong mga termino asin hiningoa nia na gamiton an simple, pan-aroaldaw na Polaco kaidtong panahon nia. Pasohan nia na tawan an parabasa nin fiel asin tamang traduksion kan Biblia.

An traduksion ni Budny kan bilog na Biblia ipinublikar kan 1572. Minsan siring, liniwat kan mga kagpublikar an saiyang traduksion kan Griegong Kasuratan. Dai nanluya an boot, pinonan ni Budny an sarong rebisadong bersion, na natapos pakalihis nin duwang taon. An matibayon na pagkatradusir ni Budny kan Griegong Kasuratan nakalabi sa dating mga traduksion na Polaco. Saro pa, sa dakol na kabtang ibinalik nia an ngaran nin Dios, an Jehova.

Durante kan ultimong kabtang kan ika-16 na siglo asin kan enot na tolong dekada kan ika-17 siglo, an Raków, an kabisera kan mobimiento, nagin sentro nin relihion asin intelektuwal. Duman ipinublikar kan mga lider asin parasurat kan Magturugang na Polaco an saindang mga pulyeto asin libro.

Pinaoswag Ninda an Edukasyon

An pagpublikar kan Magturugang na Polaco nagpoon na umoswag kan mga 1600 kan magbugtak nin sarong imprentahan sa Raków. An imprentahan kayang magprodusir kapwa nin saradit na tratado asin darakulang libro sa nagkapirang lenguahe. Bilang sentro nin pag-imprenta, dai nahaloy kinompetensia kan Raków an pinakamarahay na mga imprentahan sa Europa. Sinasabi na sagkod sa 200 na publikasyon an inimprenta sa imprentahan na iyan durante kan suminunod na 40 taon. An sarong kaharaning pabrika nin papel, na sadiri kan Magturugang na Polaco, an nagsuplay nin de kalidad na papel para sa babasahon na ini.

Dai nahaloy naheling kan Magturugang na Polaco an pangangaipo na edukaron an saindang mga kapagtubod asin an iba pa. Sa katuyohan na iyan, inestablisar an Unibersidad nin Raków kan 1602. An mga aking lalaki kan Magturugang na Polaco, siring man an mga aking lalaki na Katoliko asin Protestante, duman nag-ereskuela. Minsan ngani an unibersidad sarong seminaryo sa teolohiya, bako sanang relihion an leksion na itinokdo. An mga lenguahe sa ibang nasyon, etika, ekonomiya, historya, abogasiya, lohika, siensia natural, matematika, medisina, asin gimnasia kabtang man kan kurikulum. An unibersidad igwa nin dakulang libreriya, na padagos na nagdakula, sa tabang kan lokal na imprentahan.

Mantang nag-aagi an ika-17 siglo, garo baga magpapadagos na umoswag an Magturugang na Polaco. Pero, bako iyan an mangyayari.

An Iglesia Asin Estado Uminatake Giraray

Si Zbigniew Ogonowski kan Akademya nin mga Siensia sa Polandia nagpapaliwanag: “Sa katapusan kan ikatolong dekada kan ika-17 siglo, an situwasyon kan mga Ariano sa Polandia nagpoon na marikas na rumuro.” Ini dahelan sa paorog nang paorog na pusoan na aktibidad kan klerong Katoliko. Ginamit kan klero an gabos na posibleng medyos, kabale an pagbalobagi asin libelo, tanganing pakaraoton an Magturugang na Polaco. An pag-atake pinagin mas pasil kan naliwat na politikal na situwasyon sa Polandia. An bagong hade nin Polandia, si  Sigismundo III Vasa, kaiwal kan Magturugang na Polaco. An mga suminalihid sa saiya, nangorogna si Juan II Casimir Vasa, sinuportaran man an mga paghihingoa kan Iglesia Katolika na olangon an Magturugang na Polaco.

An situwasyon uminabot sa kulminasyon paagi sa soboot tuyong paglanghad sa sarong krus nin nagkapirang estudyanteng taga Raków. An insidenteng ini nagin sarahotan sa paglaglag kan kabisera kan Magturugang na Polaco. An kagsadiri kan Raków inakusar sa sarong korte nin parlamento nin ‘pagpalakop nin karatan’ paagi sa pagsuportar sa Unibersidad nin Raków asin sa imprentahan kaiyan. An Magturugang na Polaco inakusar nin subersibong aktibidad, nin pagpalabilabi sa sekso, asin inmoral na pamumuhay. An parlamento nagdesisyon na an Unibersidad nin Raków maninigo na sirrahan asin na an imprentahan saka an simbahan na sadiri kan Magturugang na Polaco maninigo na gabaon. An mga nagtutubod pinagbotan na humale sa banwaan. An mga propesor sa unibersidad pinalayas sa nasyon na nasa irarom nin penalidad na kagadanan. An nagkapira sa Magturugang na Polaco nagbalyo sa mas ligtas na mga lugar, arog kan Silesia asin Slovakia.

Kan 1658 an parlamento nagmanda na dapat ipabakal kan Magturugang na Polaco an saindang mga propiedad asin bumalyo sa ibang nasyon sa laog nin tolong taon. Kan huri, an plaso na iyan ginibong duwang taon. An siisay man na naghihingako kan saindang mga paniniwala pakalihis kaiyan gagadanon.

An nagkapirang Sociniano nag-erok sa Netherlands, kun saen ipinadagos ninda an saindang pag-imprenta. Sa Transylvania sarong kongregasyon an nagpunsionar sagkod sa kapinonan kan ika-18 siglo. Sa saindang mga pagtiripon, na ginigibo nin sagkod sa tolong beses kada semana, sinda nag-aawit nin mga salmo, naghihinanyog sa mga sermon, asin nagbabasa sa sarong katesismo na inandam tanganing ipaliwanag an saindang mga katokdoan. Tanganing maingatan an kadalisayan kan kongregasyon, an mga kapagtubod itinatanos, sinasadol asin, kun kinakaipuhan, hinahale.

An Magturugang na Polaco estudyante kan Tataramon nin Dios. May nadiskobre sindang pirang mahalagang marhay na katotoohan, asin daing pag-alangan na ihiniras ninda iyan sa iba. Minsan siring, sa kahurihurihi sinda nagkasuruwaysuway sa bilog na Europa asin paorog nang paorog na nasakitan na papagdanayon an saindang pagkasararo. Pag-abot nin panahon, nawara an Magturugang na Polaco.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 23]

Harong na sadiri kaidto nin sarong ministrong Sociniano

[Mga Ritrato sa pahina 23]

Sa itaas: An Raków ngonyan; sa too iyo an monasteryo na inestablisar kan 1650 tanganing paraon an ano man na gira nin “Arianismo”; sa ibaba: Pinatindog kan Katolikong klero an sarong krus sa lugar na ini tanganing magprobokar nin pakikiiwal sa Magturugang na Polaco

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Kard na igwa kan titulo kan Biblia nieświeska ni Szymon Budny, 1572