An Kristianismo Naglakop sa Tahaw kan mga Judio kan Enot na Siglo

GINIBO an sarong mahalagang miting sa Jerusalem kaidtong mga 49 C.E. “An mga garo baga harigi” kan Kristianong kongregasyon kan enot na siglo​—si Juan, Pedro, asin an tugang sa ina ni Jesus na si Santiago​—yaon duman. An duwa pang nginaranan na nag-atender sa miting na iyan iyo si apostol Pablo asin an saiyang kaibaibang si Bernabe. Kaiba sa mga puntong napag-olayan an kun paano pagbabarangaon an mahiwason na teritoryong huhulitan. Si Pablo nagpaliwanag: “Nag-oyon [sinda] na ako asin si Bernabe mag-ibanan, na kami maninigong magduman sa mga nasyon, alagad sinda sa mga tinuri.”​—Galacia 2:​1, 9. *

Paano niato maninigong saboton an napagkaoyonan na ini? Binanga daw an teritoryo na maninigong hulitan kan maogmang bareta sa mga Judio saka proselito sa sarong lado dangan sa mga Hentil sa ibong na lado? O imbes kaiyan an napagkaoyonan daw geograpikong pagbarangabanga kan teritoryo? Tanganing manompongan an makatanosan na simbag, kaipuhan niato an historikong impormasyon manongod sa Diaspora, an mga Judiong nag-eerok sa luwas kan Palestina.

An Rona kan mga Judio kan Enot na Siglo

Gurano kadakol na Judio an nasa Diaspora kan enot na siglo? Garo baga minaoyon an dakol na intelektuwal sa publikasyon na Atlas of the Jewish World: “Masakit makua an absolutong kabilangan, alagad makatanosan sanang makakarkulo na dai nahaloy bago kan 70 C.E. igwa nin duwa may kabangang milyon na Judio sa Judea saka labing apat na milyon sa diaspora nin Roma. . . . Posibleng marhay na an mga Judio minakompuesto kan mga 10 porsiento kan bilog na populasyon sa imperyo, asin sa mga lugar na nag-eerok an pinakadakol sa sainda, sa mga siudad sa sirangan na mga probinsia, tibaad sinda an minakompuesto kan 25 porsiento o labi pa kan mga habitante.”

An pangenot na mga sentro nasa Siria, Asia Minor, Babilonya, asin Egipto, sa Sirangan, na may mas saradit na komunidad sa Europa. An nagkapirang midbid na marhay na enot na Kristianong Judio nag-erok sa Diaspora, arog baga ki Bernabe na taga Chipre, ki Prisca asin Aquila na taga Ponto dangan nagin taga Roma, ki Apolos na taga Alejandria, asin ki Pablo na taga Tarso.​—Gibo 4:36; 18:​2, 24; 22:3.

Dakol an koneksion kan mga komunidad na Diaspora sa saindang dagang tinuboan. An saro iyo an taonan na buhis na ipinapadara sa templo sa Jerusalem, na sarong paagi tanganing makapartisipar sa pamumuhay asin pagsamba sa templo. Mapadapit digdi, an intelektuwal na si John Barclay nagsasabi: “May igong ebidensia na an pagkolekta sa kuartang ini, na dinadagdagan paagi sa ekstrang mga donasyon hale sa mga mayaman, maingat na ginigibo kan mga komunidad na Diaspora.”

An saro pang koneksion iyo an manampulong ribong peregrino na nagduduman sa Jerusalem  taon-taon para sa mga kapiestahan. Ipinapaheling ini kan salaysay sa Gibo 2:​9-​11 manongod sa Pentecostes 33 C.E. An presenteng Judiong mga peregrino naggikan sa Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia, Ponto, Asia, Frigia, Panfilia, Egipto, Libya, Roma, Creta, asin Arabia.

An administrasyon sa templo sa Jerusalem nakikikomunikar kaidto paagi sa pagsurat sa mga Judio na nasa Diaspora. Minimidbid na si Gamaliel, an paratokdo sa ley na nasambitan sa Gibo 5:​34, nagpadara nin mga surat sa Babilonya asin iba pang kabtang kan kinaban. Kan si apostol Pablo magdatong bilang preso sa Roma kaidtong mga 59 C.E., sinabihan sia kan “pangenot na mga lalaki kan mga Judio” na “dai kami nakaresibi nin surat may labot sa saimo hale sa Judea, ni may siisay man sa mga tugang na nagdatong an nagsumbong o nagtaram nin ano man na bagay na maraot manongod sa saimo.” Ipinaparisa kaini na parateng may ipinapadarang mga surat asin report na hale sa dagang tinuboan pasiring sa Roma.​—Gibo 28:​17, 21.

An Biblia kan mga Judio na nasa Diaspora sarong traduksion sa Griego kan Hebreong Kasuratan na midbid bilang Septuaginta. An sarong reperensia nagsasabi: “Garo tamang magkonklusyon na an LXX [Septuaginta] binabasa asin inaako sa bilog na diaspora bilang an Biblia o ‘banal na kasuratan’ kan mga Judio na nasa diaspora.” An iyo man sanang traduksion ginamit sa mahiwas na paagi kan enot na mga Kristiano sa saindang pagtotokdo.

An mga miembro kan namamahalang grupo kan mga Kristiano sa Jerusalem pamilyar sa mga sirkonstansiang ini. An maogmang bareta nakaabot na sa mga Judio na nasa Diaspora sa Siria asin lampas pa, kaiba an Damasco asin Antioquia. (Gibo 9:​19, 20; 11:19; 15:​23, 41; Galacia 1:21) Sa miting kan 49 C.E., an mga presente minalataw na nagpaplano para sa gibohon sa ngapit. Estudyaran niato an mga nasambitan sa Biblia na pagpahiwas sa tahaw kan mga Judio asin proselito.

An mga Pagbiahe ni Pablo Asin an mga Judio na Nasa Diaspora

An orihinal na asignasyon ni apostol Pablo ‘magdara kan ngaran ni Jesu-Cristo sa mga nasyon saka sa mga hade asin mga aki ni Israel.’ * (Gibo 9:15) Pakatapos kan miting sa Jerusalem, si Pablo padagos na nagsongko sa mga Judio na nasa Diaspora saen man sia magbiahe. (Helingon an kahon sa pahina 14.) Ipinaparisa kaini na an napagkaoyonan sa teritoryo posibleng marhay na manongod sa lokasyon. Pinahiwas ni Pablo asin Bernabe an saindang pagmimisyonero pasiring sa solnopan, asin an iba pa naglingkod sa dagang tinuboan kan mga Judio asin sa darakulang Judiong komunidad sa Sirangan.

Kan ponan ni Pablo asin kan saiyang mga kaibaiba an ikaduwang pagbiahe sa pagmimisyonero hale sa Antioquia sa Siria, giniyahan sinda pasolnopan sa Asia Minor sagkod sa Troas. Hale duman buminalyo sinda sa Macedonia huli ta sinda nagkonklusyon na “inapod [sinda] nin Dios tanganing ipahayag an maogmang bareta sa [mga taga Macedonia].” Kan huri, an Kristianong mga kongregasyon naestablisar sa iba pang mga siudad sa Europa, kaiba an Atenas asin Corinto.​—Gibo 15:​40, 41; 16:6-10; 17:1–​18:18.

Kaidtong mga 56 C.E., sa katapusan kan saiyang ikatolong pagbiahe sa pagmimisyonero, si Pablo nagplano na rumayo pa pasolnopan asin pahiwason an teritoryong iinasignar sa saiya sa miting sa Jerusalem. Sia nagsurat: “Ako galagang ipahayag man an maogmang bareta sa saindo na yaon sa Roma,” asin, “mahale ako asin maagi dian sa saindo pagpasiring sa España.” (Roma 1:15; 15:​24, 28) Alagad kumusta man an darakulang komunidad na Diaspora sa Sirangan?

An Judiong mga Komunidad sa Sirangan

Durante kan enot na siglo C.E., an Egipto an may pinakadakulang komunidad na Diaspora, nangorogna sa kabisera kaiyan, an Alejandria. An sentrong ini nin negosyo asin kultura may Judiong populasyon na ginatos na ribo, na may mga sinagoga sa laen-laen na lugar sa siudad. Si Filo, sarong Judio na taga Alejandria, naghingako na kisuerra sarong milyon na Judio an yaon sa bilog na Egipto kan panahon na idto. Awad-awad man an nag-erok sa kaharaning Libya, sa siudad nin Cirene asin sa palibot.

 An nagkapirang Judio na nagin Kristiano naggikan sa mga lugar na ini. Mababasa niato an manongod ki “Apolos, na propiong taga Alejandria,” “nagkapirang lalaki na taga Chipre asin Cirene,” asin ki “Lucio na taga Cirene,” na nagsuportar sa kongregasyon sa Antioquia sa Siria. (Gibo 2:10; 11:​19, 20; 13:1; 18:24) Apuera dian, mayo nang nasasambitan an Biblia manongod sa gibohon kan enot na mga Kristiano sa Egipto asin sa palibot kaiyan, apuera sa paghuhulit kan Kristianong ebanghelisador na si Felipe sa kapon na Etiope.​—Gibo 8:26-39.

An Babilonya, na may ekstension sa Partia, Media, asin Elam, saro pang pangenot na sentro. An sarong historyador nagsasabi na “may Judiong populasyon sa gabos na teritoryo sa kaplanodohan nin Tigris asin Eufrates, poon sa Armenia sagkod sa golpo nin Persia, siring man paamihanan-sirangan sa Dagat Caspiano, asin pasirangan sa Media.” Kinakalkulo kan Encyclopaedia Judaica na sinda may kabilangan na 800,000 o labi pa. Sinasabi sa sato kan Judiong historyador kan enot na siglo na si Josefo na manampulong ribong Judio sa Babilonya an nagbibiahe kaidto pasiring sa Jerusalem para sa taonan na mga kapiestahan.

May nabautismohan daw sa mga peregrinong hale sa Babilonya kan Pentecostes 33 C.E.? Dai niato aram, alagad kabilang sa mga nakadangog ki apostol Pedro kan aldaw na idto an hale sa Mesopotamia. (Gibo 2:9) An aram niato iyo na si apostol Pedro nasa Babilonya kaidtong mga 62-​64 C.E. Mantang yaon duman, ginibo nia an enot niang surat asin posibleng pati an ikaduwa. (1 Pedro 5:13) Malinaw na an Babilonya kaiba an dakulang populasyon kaiyan nin mga Judio ibinibilang na kabtang kan teritoryong nakaasignar ki Pedro, Juan, asin Santiago sa miting na nasambitan sa surat sa mga taga Galacia.

An Kongregasyon nin Jerusalem Asin an mga Judio na Nasa Diaspora

Si Santiago, na nag-atender man sa miting na dian nasambitan an mga teritoryo, naglingkod bilang paraataman sa kongregasyon nin Jerusalem. (Gibo 12:​12, 17; 15:13; Galacia 1:​18, 19) Sia nakaheling mismo sa mga pangyayari kan Pentecostes 33 C.E. kan maghimate sa maogmang bareta asin mabautismohan an rinibong nagdadalaw na Judio na nasa Diaspora.​—Gibo 1:14; 2:​1, 41.

Sa panahon na iyan asin pakatapos, manampulong ribong Judio an nagdatong para sa taonan  na mga kapiestahan. Pano-pano na nin tawo an siudad, asin an mga bisita kinaipuhan na magdagos sa kataed na mga baryo o magkampo sa mga tolda. Apuera sa pakipaghelingan sa saindang mga katood, ipinapaliwanag kan Encyclopaedia Judaica na an mga peregrino naglaog sa templo tanganing magsamba, magdolot nin mga atang, asin mag-adal kan Tora.

Daing duwa-duwa, ginamit ni Santiago asin kan iba pang miembro kan kongregasyon nin Jerusalem an mga oportunidad na ini na patotoohan an mga Judio na nasa Diaspora. Tibaad ginibo iyan kan mga apostol na may dakulang pakamansay durante kan peryodo na “nagkaigwa nin dakulang paglamag tumang sa kongregasyon na yaon sa Jerusalem” bilang resulta kan kagadanan ni Esteban. (Gibo 8:1) Ipinaparisa kan rekord na bago asin pakatapos kan pangyayaring ini, an kaigotan sa paghuhulit kan mga Kristianong ini nagresulta sa padagos na pagdakol.​—Gibo 5:42; 8:4; 9:31.

Ano an Manonodan Niato?

Iyo, an enot na mga Kristiano naggibo nin sinserong mga paghihingoa tanganing makaolay an mga Judio saen man sinda nag-eerok. Kadungan kaiyan, si Pablo asin an iba pa naghingoang dumanan an mga Hentil sa langtad nin Europa. Inotob ninda an panhuring pagboot ni Jesus sa saiyang mga parasunod na gumibo nin mga disipulo “sa mga tawo kan gabos na nasyon.”​—Mateo 28:​19, 20.

Basado sa saindang halimbawa, manonodan niato an halaga nin paghuhulit sa organisadong paagi tanganing makamtan an tabang kan espiritu ni Jehova. Maheheling man niato an mga bentaha nin pakipag-olay sa mga may paggalang sa Tataramon nin Dios, nangorogna sa mga teritoryo na pipira sana an Saksi ni Jehova. May mga lugar daw sa teritoryo na iinasignar sa saindong kongregasyon na mas mabunga kisa sa iba? Tibaad mas kapakipakinabang na kobrehan nin mas parate an mga ini. May pampublikong mga okasyon daw sa saindong pagtaraed na angay para sa espesyal na mga paghihingoa sa impormal na pagpapatotoo asin paghuhulit sa tinampo?

Nakikinabang kita bako sanang sa pagbasa sa Biblia kan manongod sa enot na mga Kristiano kundi siring man sa paghihingoa niatong magin pamilyar sa nagkapira sa historiko asin geograpikong mga detalye. An sarong instrumento na magagamit niato tanganing mapahiwas an satong pakasabot iyo an brosyur na “See the Good Land,” na igwa nin dakol na mapa asin retrato.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Tsart sa pahina 14]

AN PAGPAHELING NIN INTERES NI APOSTOL PABLO SA MGA JUDIO NA NASA DIASPORA

BAGO KAN MITING SA JERUSALEM KAN 49 C.E.

Gibo 9:​19, 20 Damasco ​— ‘sa mga sinagoga pinonan niang

maghulit’

Gibo 9:​29 Jerusalem ​— “nakikipag-olay . . . sa mga

Judiong nagtataram nin Griego”

Gibo 13:5 Salamis, Chipre ​— ‘nagbabalangibog kan

tataramon nin Dios sa mga sinagoga kan

mga Judio’

Gibo 13:14 Antioquia sa Pisidia ​— ‘naglaog sa sinagoga’

Gibo 14:1 Iconio ​— “naglaog . . . sa sinagoga kan mga

Judio”

PAKATAPOS KAN MITING SA JERUSALEM KAN 49 C.E.

Gibo 16:14 Filipos ​— ‘si Lidia, sarong parasamba sa

Dios’

Gibo 17:1 Tesalonica ​— ‘sinagoga kan mga Judio’

Gibo 17:10 Berea ​— “sinagoga kan mga Judio”

Gibo 17:17 Atenas ​— ‘nakipangatanosan sa mga Judio sa

sinagoga’

Gibo 18:4 Corinto ​— “nagtatao nin pahayag sa sinagoga”

Gibo 18:19 Efeso ​— “naglaog sa sinagoga asin

nakipagrasonan sa mga Judio”

Gibo 19:8 Efeso ​— “sa paglaog sa sinagoga, sia nagtaram

na may pagkapusoan sa laog nin tolong

bulan”

Gibo 28:17 Roma ​— “tiniripon nia [an] pangenot na mga

lalaki kan mga Judio”

[Mapa sa pahina 15]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

An mga nakadangog sa maogmang bareta kan Pentecostes 33 C.E. naggikan sa dakol na lugar

ILIRICO

ITALIA

Roma

MACEDONIA

GRECIA

Atenas

Cirene

LIBYA

BITINIA

CRETA

GALACIA

ASIA

FRIGIA

PANFILIA

CHIPRE

EGIPTO

ETIOPIA

PONTO

CAPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SIRIA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babilonya

ELAM

ARABIA

PARTIA

[Katubigan]

Dagat Mediterraneo

Dagat na Itom

Dagat na Pula

Golpo Persiano