An Enot na Kristianismo Asin an mga Dios nin Roma

SA SARONG surat nia ki Emperador Trajan kan Roma, si Pliny the Younger, an gobernador nin Bitinia, nagsabi: “Ini an sakong pamamaagi sa mga inaakusaran sa atubangan ko bilang mga Kristiano. Hinahapot ko sinda kun sinda mga Kristiano, asin kun admitiron ninda, hinahapot ko sinda sa ikaduwa asin ikatolong beses na may mga patakot nin padusa. Kun magdanay sinda sa saindang sinasabi, ipinagboboot ko na gadanon sinda.” Kun dapit sa mga nagdehar sa Kristianismo paagi sa pagsumpa ki Cristo asin pagsamba sa estatuwa kan emperador saka sa mga imahen kan mga dios na dinara ni Pliny sa korte, sia nagsurat: “Inisip ko na tama na palibrehon sinda.”

An enot na mga Kristiano pinersegir huling habo nindang sumamba sa emperador asin sa mga imahen kan manlaenlaen na dios. Kumusta man an ibang mga relihion sa bilog na Imperyo nin Roma? Arin na mga dios an sinamba sa mga relihion na iyan, asin paano an mga iyan minansay kan mga Romano? Taano an mga Kristiano ta pinersegir huli sa pagsayumang mag-atang sa mga dios nin Roma? An simbag sa mga hapot na ini matabang sa sato na atubangon an kaagid na mga isyu sa ngonyan na dian imbuelto an kaimbodan ki Jehova.

Mga Relihion kan Imperyo

Kun paanong kadakol an lenguahe asin kultura sa bilog na Imperyo nin Roma, kadakol man na dios an sinasamba dian. Dawa ngani tibaad napapalaen na gayo an Judaismo sa pagheling kan mga Romano, ibinilang ninda iyan na religio licita, o minimidbid na relihion, asin prinotehiran iyan. Duwang beses kada aldaw sa templo sa Jerusalem, duwang kordero asin sarong baka an iinaatang para ki Cesar asin para sa nasyon nin Roma. Bakong mahalaga sa mga Romano kun baga an mga atang na ini nakakapaogma sa sarong dios o sa dakol na dios. An talagang mahalaga sa sainda iyo na an pag-atang na ini nagtatao nin igong prueba na an mga Judio maimbod sa Roma.

An manlaenlaen na porma nin paganismo lakop sa lokal na mga kulto. Inaako nin dakol an mitolohiyang Griego, asin lakop an pagtoodtood. An sinasabing misteryong mga relihion hale sa Sirangan nanunuga sa mga deboto kaiyan nin imortalidad, direktang kapahayagan, asin pagdolok sa mga dios paagi sa mistikong mga ritual. An mga relihion na ini luminakop sa bilog na imperyo. Nagin popular kan enot na mga siglo C.E. an mga kulto kan dios nin mga Egipcio na si Serapis saka kan diosa nindang si Isis, kan dios na sira nin mga Sirio na si Atargatis, asin kan dios na saldang nin mga Persiano na si Mitra.

An libro sa Biblia na Mga Gibo malinaw na naglaladawan kan paganong kamugtakan na nakapalibot sa enot na Kristianismo. Halimbawa, an Romanong proconsul nin Chipre may kaibaiba na sarong Judiong pararatak. (Gibo 13:6, 7) Sa Listra, si Pablo asin Bernabe  namaluan kan mga taga duman bilang si Hermes asin Zeus, na mga dios nin mga Griego. (Gibo 14:11-13) Kan si Pablo nasa Filipos, nanompongan nia an sarong surugoon na daragita na nagsasagibo nin pagtoodtood. (Gibo 16:16-18) Sa Atenas, nagkomento an apostol na an mga nag-eerok dian ‘garo orog na natatakot sa mga dios kun ikokomparar sa iba.’ Sa siudad na iyan, nakaheling man sia nin altar na may nakaukit na “Sa Dios na Dai Midbid.” (Gibo 17:22, 23) An mga residente nin Efeso nagsasamba sa diosang si Artemis. (Gibo 19:1, 23, 24, 34) Sa isla nin Malta, sinabi nin mga tawo na sarong dios si Pablo huling dai nin maraot na nangyari sa saiya pagkatapos kagaton nin halas. (Gibo 28:3-6) Sa siring na mga kamugtakan, kaipuhan nin mga Kristiano na mag-ingat sa mga impluwensia na puedeng makaraot sa dalisay na pagsamba ninda.

Relihion nin Roma

Mantang nagdadakula an saindang imperyo, inako kan mga Romano an bagong mga dios na saindang namidbid bilang manlaenlaen na porma nin mga dios na dati na nindang midbid. Imbes na haleon an mga kulto kan ibang mga nasyon, inako saka inarog iyan kan Romanong mga kongkistador. Kaya nagkaigwa nin pagkalaenlaen an relihion nin Roma, siring kan pagkalaenlaen nin kultura kan populasyon kaiyan. An relihion kan mga Romano dai naghahagad nin eksklusibong pagsamba. Puedeng sarabay na sambahon nin mga tawo an nagkapirang manlaenlaen na dios.

An pinakahalangkaw sa propiong mga dios nin Roma iyo si Jupiter, na inaapod na Optimus Maximus, an pinakamatibay asin pinakadakula. Pinaghohona na an saiyang presensia yaon sa doros, oran, kikilat, asin daguldol. An tugang asin agom ni Jupiter na si Juno, na ikinokonektar sa bulan, sinasabing nagbabantay sa gabos na aspekto nin buhay nin mga babae. An aking babae ni Jupiter na si Minerva diosa nin mga handicraft, mga propesyon, artes, asin guerra.

An bilang kan mga dios nin Roma garo daing katapusan. Si Lares asin Penates mga dios nin pamilya. Si Vesta an diosa kan dapog. An may duwang lalawgon na si Janus dios nin gabos na kapinonan. An lambang trabaho igwa kan sadiri kaiyan na paratabang na dios. An mga ideya ginibo pa ngani kan mga Romano na magin mga dios. Si Pax an nag-iingat sa katoninongan, si Salus sa salud, si Pudicitia sa kabinian saka pagkabirhen, si Fides sa kaimbodan, si Virtus sa kosog nin boot, asin si Voluptas sa pagpasiramsiram. An lambang gibo nin Romano sa saiyang buhay sa publiko asin sa pribado pinaghohona na kontrolado kan  kabotan kan mga dios. Kaya tanganing masegurado an marahay na kaaabtan nin sarong gibohon, an angay na dios kaipuhan na sirosiroon paagi sa ritual na mga pamibi, mga atang, asin mga kapiestahan.

An sarong paagi na maaraman an kabotan kan mga dios iyo an paghanap nin mga signos. Pangenot digdi an pagsiyasat sa mga organo sa laog nin hawak kan mga hayop na iinatang. Pinaghohona na an kamugtakan asin itsura kan mga organong ini nagpaparisa kun baga inooyonan o dai kan mga dios an ano man na gigibohon.

Pag-abot kan huring kabtang nin ikaduwang siglo B.C.E., minidbid kan Roma na an pangenot na mga dios kaiyan katimbang kan mga dios nin mga Griego—si Jupiter para ki Zeus, si Juno ki Hera, asin iba pa. Inarog man kan mga Romano an mitolohiyang konektado sa mga dios nin mga Griego. An mga eroestoryang ini bako nanggad marahay an pagkaladawan sa mga dios, na may mga depekto asin limitasyon na kapareho kan sa mga tawo. Halimbawa, si Zeus ilinaladawan na paralupig asin nang-aabuso sa mga aki, na nakikidorog sa mga mortal asin sa mga soboot imortal. An makasusupog na gibo-gibo kan mga dios—na sa parate inoomaw nin labi-labi sa suanoy na mga teatro—nagtao sa mga deboto nin sarahotan na magpangana sa saindang maraoton na mga horot.

Posibleng marhay na dikit sanang edukadong tawo an nag-ako sa mga eroestoryang iyan bilang literal. Ininterpretar iyan nin nagkapira bilang mga paglaladawan sana. Tibaad ini an dahelan kan bantog na hapot ni Poncio Pilato na “Ano an katotoohan?” (Juan 18:38) Ibinilang iyan na nagpapahayag nin “popular na saboot kan edukadong mga tawo, na oyon dian daing saysay an paghihingoang aramon an kasiertohan sa mga bagay na ini.”

Pagsamba sa Emperador

Nagpoon an pagsamba sa emperador durante kan pamamahala ni Augusto (27 B.C.E. sagkod 14 C.E.). Dakol an nakamate nin tunay na utang na boot ki Augusto, partikularmente sa mga probinsia sa Sirangan na an lenguahe Griego, huli sa prosperidad asin katoninongan na naestablisar nia pagkatapos nin halawig na panahon nin guerra. Gusto nin mga tawo nin nagpapadagos na proteksion gikan sa naheheling na kapangyarihan. Nagmawot sinda nin institusyon na kayang haleon an mga pagkakalaen sa relihion, palakopon an patriotismo, asin pagsararoon an kinaban sa irarom kan “paraligtas” kaiyan. Bilang resulta, an emperador tinawan nin onra bilang dios.

Minsan ngani dai tinogotan ni Augusto an iba na apodon siang dios kan sia buhay pa, iininsistir niang dapat sambahon an personipikasyon kan Roma bilang sarong diosa—si Roma Dea. Si Augusto ginibong dios pagkagadan nia. Sa siring, an relihiosong sentimiento asin patriotismo sa mga probinsia ipinokus sa sentro kan imperyo pati na sa mga namamahala dian. An bagong kulto kan imperyo, na dai nahaloy luminakop sa gabos na probinsia, nagin sarong paagi nin pagpahayag nin paggalang asin kaimbodan sa Estado.

Si Domiciano, na emperador poon 81 sagkod 96 C.E., iyo an enot na namamahalang Romano na naghagad na sambahon sia bilang dios. Kan panahon nia, ibinibilang na kan mga Romano na an mga Kristiano laen sa mga Judio asin kinontra an minamansay kaidto na bagong kulto. Posibleng marhay na durante kan pamamahala ni Domiciano na nadistiero si Juan sa isla nin Patmos huli sa “pagpatotoo dapit ki Jesus.”—Kap. 1:9.

An libro nin Kapahayagan isinurat durante kan pagkadistiero ni Juan. Sa librong iyan, sinambit nia si Antipas, sarong Kristiano na ginadan sa Pergamo, na importanteng sentro nin pagsamba sa emperador. (Kap. 2:12, 13) Kan panahon na iyan, posibleng pinonan kan gobyerno kan imperyo na piriton an mga Kristiano na magsagibo kan mga ritual kan relihion nin Estado. Baga man totoo ini o bako, pag-abot nin 112 C.E., siring kan  ipinaparisa sa surat ki Trajan na nasambitan sa kapinonan kan artikulong ini, pinipirit ni Pliny an mga Kristiano sa Bitinia na magsagibo kan siring na mga ritual.

Inomaw ni Trajan an paagi nin pagkapot ni Pliny sa mga kaso na iinatubang sa saiya asin ipinagboot ni Trajan na gadanon an mga Kristiano na nagsasayumang sumamba sa mga dios nin Roma. “Minsan siring,” an surat ni Trajan, “kun deharan nin saro na sia Kristiano asin malinaw na ipaheling iyan paagi sa pag-apod sa satong mga dios, sia (sa ibong kan ano man na naenot na sahot sa saiya) dapat na patawadon pagkatapos na magsolsol.”

Dai maimahinar kan mga Romano an sarong relihion na naghahagad nin eksklusibong debosyon sa mga parasunod kaiyan. Dai iyan hinahagad kan mga dios nin Roma, kaya taano ta hahagadon iyan kan Dios kan mga Kristiano? Pinaghohona na an pagsamba sa mga dios nin Estado pagmidbid sana sa politikal na sistema. Kun siring, an pagsayuma na sambahon an mga iyan ibinilang na pagtraydor sa estado. Siring kan naaraman ni Pliny, mayo nin paagi na mapupuersang kumuyog an kadaklan na Kristiano. Para sa sainda, an siring na gibo mangangahulogan nin pagigin bakong maimbod ki Jehova, asin pinili nin dakol na enot na Kristiano na magadan imbes na magsagibo nin idolatrosong pagsamba sa emperador.

Taano ta maninigo kitang magin interesado dian ngonyan? Sa nagkapirang nasyon, an mga siudadano inaasahan na mataong galang sa mga simbolo kan nasyon. Bilang Kristiano, iginagalang nanggad niato an autoridad nin sekular na mga gobyerno. (Roma 13:1) Minsan siring, kun mapadapit sa mga seremonya may koneksion sa mga bandera kan nasyon, namomotibar kita kan paghagad ni Jehova Dios nin eksklusibong debosyon asin kan sadol kan saiyang Tataramon na ‘dumulag sa idolatriya’ asin ‘lumikay sa mga idolo.’ (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2) Sinabi ni Jesus: “Si Jehova na saimong Dios an dapat mong sambahon, asin sa saiya ka sana dapat na magtao nin sagradong paglilingkod.” (Lucas 4:8) Kun siring, papagdanayon logod niato an satong kaimbodan sa Dios na satong sinasamba.

[Blurb sa pahina 5]

Itinatao nin tunay na mga Kristiano ki Jehova an saindang eksklusibong debosyon

[Mga Ritrato sa pahina 3]

An enot na mga Kristiano nagsayumang sumamba sa emperador o sa mga imahen kan mga dios

Si Emperador Domiciano

Si Zeus

[Credit Lines]

Emperador Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Rinetrato ni Todd Bolen/Bible Places.com, hale sa Archaeological Museum of Istanbul

[Ritrato sa pahina 4]

An mga Kristiano sa Efeso nagsayumang sumamba sa popular na diosang si Artemis.—Gibo 19:23-41