Kun Paano an Suanoy na Kahadean nin Lidia Nakakaapektar sa Sato Ngonyan

TIBAAD dai pa nindo noarin man nadangog an dapit sa suanoy na kahadean nin Lidia, kaya tibaad masorpresa kamong maaraman na an sarong bagay na nadiskobre duman kaidto nagpabago sa transaksion nin negosyo kan kinaban. Tibaad masorpresa man an mga parabasa kan Biblia na maaraman na an sarong naimbento sa Lidia nagtataong liwanag sa sarong masakit masabotan na hula sa Biblia. Ano an nadiskobre kan mga taga Lidia? Bago niato simbagon iyan, interesanteng maaraman an manongod sa suanoy na imperyong ini na haros nalingawan na.

 An mga hade nin Lidia namahala sa saindang kabisera, an Sardis, sa solnopan na parte kan inaapod kaidto na Asia Minor alagad inaapod na ngonyan na Turkiya. Si Criso, an huring hade nin Lidia, nakatipon nin kadakol na kayamanan, alagad kan mga 546 B.C.E., an saiyang imperyo nasakop ni Cirong Dakula nin Persia​—an mismong Ciro na suminakop sa Imperyo nin Babilonya pakalihis nin pira sanang taon.

May nagsasabi na an mga negosyante sa Lidia na matibay mag-isip nin bagong ideya iyo an enot na naggamit nin mga sinsilyo. An bulawan asin plata haloy nang ginagamit bilang kuarta, alagad huling bakong parareho an kadakulaan nin bulawan na mga bara asin singsing, an kuarta kaipuhan na timbangon nin mga tawo sa kada transaksion ninda. Halimbawa, sa Israel, si Jeremias na propeta nin Dios nagbakal nin daga saka nagsurat: “Pinonan kong timbangon sa saiya an kuarta, pitong siklo asin sampulong pidaso nin plata.”​—Jeremias 32:9.

Sa Lidia, an mga katemporanyo ni Jeremias nakadiskobre nin paagi na magpapagin simple kan negosyo​—an paggamit nin mga sinsilyo na an pagigin tama sa timbang ginagarantiyahan nin opisyal na selyo sa lambang sinsilyo. An enot na mga sinsilyo sa Lidia gibo sa natural na meskla nin bulawan asin plata na inaapod na elektro. Kan si Criso magin hade, sinalidahan nia iyan nin mga sinsilyo na gibo sa haros purong plata asin bulawan. An mga taga Lidia nakaimbento nin sistema nin kuartang sinsilyo na gibo sa duwang magkalaen na metal, na an kantidad nin 12 sinsilyong plata katimbang nin sarong sinsilyong bulawan. Alagad an sistemang iyan nameligro huli sa palsipikadong mga sinsilyong bulawan na sinalakan nin hababang klase nin mga metal. An mga negosyante nangaipo nin madaling paagi nin pagkilatis sa pagigin puro nin bulawan.

Nadiskobre nin mga taga Lidia na an sarong klase nin itom na gapo sa lugar ninda iyo an makakaresolber sa saindang problema. Kun an sarong sinsilyo ikinukuskos sa gapong ini na makinis pero medyo magaspang, nagmamarka iyan. Kun ikokomparar an kolor kan markang iyan sa kolor nin mga marka kan sampol nin mga metal na may depinidong proporsion nin bulawan, maaaraman an proporsion nin bulawan sa sinsilyong iyan. Huli sa nadiskobreng ini na gapong pangilatis, nagin posible an mapapanarigan na sistema nin kuartang sinsilyo. Paano an pakaaram manongod sa mga gapong pangilatis makakatabang sa sato na masabotan an Biblia?

Piguratibong mga Gapong Pangilatis na Ginamit sa Biblia

Mantang an pagkilatis nin bulawan paagi sa gapong pangilatis nagin ordinaryo na sana sa mga negosyante, an termino para sa “gapong pangilatis” nagkaigwa nin kahulogan na sarong paagi nin pagkilatis. Sa Griego, an lenguaheng ginamit sa pagsurat sa sarong kabtang kan Biblia, an terminong iyan ipinanongod man sa pagpasakit sa mga tawo bilang paagi nin pagkilatis sa sainda.

Huling an mga bantay sa bilanggoan iyo an nagpapasakit sa mga bilanggo, an terminong gikan sa “gapong pangilatis” ipinanongod man sa mga bantay sa bilanggoan. Sa siring, irinekord kan Biblia an ilustrasyon ni Jesus dapit sa daing utang na boot na oripon na itinao sa “mga bantay sa bilanggoan,” o segun sa nagkapirang traduksion, “mga parapasakit.” (Mateo 18:34; American Standard Version, Darby, King James Version) Mapadapit sa tekstong ini, an The International Standard Bible Encyclopaedia nagkomento: “Posibleng an pagbilanggo mismo ibinilang na ‘pagpasakit’ (mantang daing pagduwaduwa dapit dian), asin an ‘mga parapasakit’ maninigong saboton na mga bantay sa bilanggoan.” Nakakatabang ini na ikapaliwanag an sarong teksto sa Biblia na nakakapukaw nin interes.

Sarong Patood na Nasimbag

Haloy nang iniisip nin sinserong mga parabasa kan Biblia an manongod sa kaaabtan ni Satanas. An Biblia nagsasabi: “An Diablo . . . inapon sa danaw  nin kalayo asin asupre, na kinamumugtakan na kan mabangis na hayop sagkod kan falsong propeta; asin sinda papasakitan aldaw-banggi sagkod pa man.” (Kapahayagan 20:10) Segurado, kontra sa pagkamoot asin hustisya nin Dios kun tatawan ni Jehova an saro nin buhay na daing katapusan pero papasakitan nia ini. (Jeremias 7:31) Dugang pa, ipinapaheling kan Biblia na an buhay na daing katapusan sarong regalo, bakong padusa. (Roma 6:23) Kun siring, malinaw nanggad na an Kapahayagan 20:10 isinurat sa simbolikong pananaram. Piguratibo an mabangis na hayop asin an danaw nin kalayo. (Kapahayagan 13:2; 20:14) Piguratibo man daw an pagpasakit? Ano an puedeng magin posibleng kahulogan kan pananaram na ini?

Siring kan nasabotan na niato, an termino sa Griego para sa “pagpasakit” kinua sa termino para sa “gapong pangilatis” asin puedeng panongdan kaiyan an pagpasakit paagi sa pagbilanggo. Sa siring, an daing sagkod na pagpasakit ki Satanas puedeng nanonongod sa sagkod lamang na pagkabilanggo nia sa garo pinakaguardiadong bilanggoan​—an kagadanan mismo.

An gapong pangilatis sa Lidia nagtatabang sa sato na masabotan an saro pang bagay manongod sa daing sagkod na “pagpasakit” ki Satanas na kaoyon kan pagkamoot nin Dios. Sa nagkapirang lenguahe, an “gapong pangilatis” sarong nakatodan nang paagi nin pagkilatis sa mga bagay. Halimbawa, sa Ingles, an “gapong pangilatis” nangangahulogan na “sarong basehan tanganing madeterminaran an kalidad o pagigin tunay nin sarong bagay.” Sa siring, an daing sagkod na “pagpasakit” ki Satanas nagsusuherir na an paghokom sa saiya magseserbing daing katapusan na garo gapong pangilatis na magagamit kun may siisay man na magrebelde ki Jehova sa ngapit. An sarong pagkuestion sa pamamahala ni Jehova dai na noarin man giraray kaipuhan na kilatison sa halawig na panahon tanganing patunayan na sala an nagkukuestion.

An pakasabot dapit sa kun taano ta ginagamit nin mga negosyante sa gabos na lugar an gapong pangilatis sa Lidia asin an pakasabot sa piguratibong mga pananaram na naggikan dian nagtataong liwanag dapit sa kun ano an mangyayari ki Satanas. An saiyang kaaabtan magseserbi sagkod lamang bilang garo gapong pangilatis nin paghokom tanganing dai na noarin man liwat kaipuhan na togotan nin Dios an pagrebelde.​—Roma 8:20.

[Blurb sa pahina 23]

An simbolikong pagpasakit ki Satanas nagsusuherir na an paghokom sa saiya magseserbi sagkod lamang bilang garo gapong pangilatis

[Mapa sa pahina 21]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

Dagat na Itom

LIDIA

SARDIS

Dagat Mediteraneo

[Ritrato sa pahina 21]

Kagabaan sa suanoy na Sardis

[Ritrato sa pahina 22]

Kan suanoy na mga panahon, an mga timbangan ginamit sa pagtimbang nin kuarta

[Credit Line]

E. Strouhal/​Werner Forman/​Art Resource, NY

[Mga Ritrato sa pahina 22, 23]

An gapong pangilatis nagdanay sagkod sa presenteng mga panahon

[Credit Lines]

Mga sinsilyo: Sa karahayan nin boot kan Classical Numismatic Group, Inc.; gapong pangilatis: Science Museum/​Science & Society Picture Library

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Sinsilyong elektro: Sa karahayan nin boot kan Classical Numismatic Group, Inc.