Mu United States, umo utwampani utupanga ifyangalo fya pa kopyunta tupanga indalama ishingi sana . . .

1.   Bushe abantu abateya ifyangalo fya pa kompyuta ba myaka inga?

   1.   18

   2.   30

2.   Bushe baume banga kabili banakashi banga abateya ifi fyangalo?

   1.   Abaume balicilako pali hafu; Abanakashi baba mupepi na hafu

   2.   Abaume banono sana; abanakashi bengi sana

3.   Pa mabumba yabili ayali pe samba, ni bani bateya sana ifyangalo fya pa kompyuta?

   1.   Abanakashi aba myaka 18 no kucilapo

   2.   Abaume aba myaka 17 no kucepako

 Ifi ifipendo kuti fyamwafwa ukwishiba abateya sana ifyangalo fya pa kompyuta. Lelo tafitulanga ififumamo nga fibi nelyo fisuma.

 Pali ifi ifyo bambi balandapo pa fyangalo, ni fili kwi ulemona ukuti fya cine?

•  “Filalenga uleumfwana no lupwa lobe e lyo ne fibusa.”​—Irene.

•  “Filalenga walabako ku mafya.”​—Annette.

•  “Filalenga walatontonkanya bwangu.”​—Christopher.

•  “Filalenga waishiba ifya kupwisha amafya.”​—Amy.

•  “Filalenga walatontonkanya sana, walapekanya bwino ifya kucita pa fintu.”​—Anthony.

•  “Ifyangalo fimo filalenga mulecitila pamo ifintu ne fibusa.”​—Thomas.

•  “Ifyangalo fimo filalenga uletukusha umubili pa kuti waba uwakosa.”​—Jael.

 Bushe ulesumina ukuti fimo pali ifi nelyo fyonse fye fya cine? Ifyangalo fya pa vidio kuti fyakwafwa mu kutontonkanya na muli fimbi fye. Nangu ca kuti ifyangalo fimo fya kuleseshamo fye icitendwe e lyo fimo nga fintu Annette alandile, “filalenga walabako ku mafya,” te lyonse ifyo fyangalo fibipa.

 ● Baibolo itila kwaliba “inshita ku mulandu onse mwi samba lya muulu,” pamo ne nshita ya kwangala.​—Lukala Milandu 3:1-4.

 Bushe ifyangalo fya pa kompyuta filakonawila inshita?

 “Nga natendeka ukuteya ifyangalo, ndafilwa ukuleka. Njikalila fye ukuyeba ati, ‘Kanteyeko fye panono na kabili!’ Nsanga fye ukuti ama-awala yaleya fye mpaka napoosa inshita iikalamba sana pa kompyuta!”​—Annette.

 “Ifyangalo fya pa vidio filasendela sana inshita. Nga watampa ukuteya kuti wapoosa ama-awala ayengi no kumona kwati nga wawina imiku 5 ninshi wacitapo icintu icacindama, nangu ca kutila ninshi tapali ifyo wacita.”​—Serena.

 Icishinka ca kuti: Nga waonaula indalama, inshita imbi kuti washikwata, lelo nga waonaule inshita, ninshi calaala capwa yaya. Kanshi kuti twatila inshita yalicindamapo pa ndalama. E ico wilaonaula inshita!

 ● Baibolo itila: “Mule-enda mano mano . . . , mulebomfya bwino inshita yonse iyo mwashukila.”—Abena Kolose 4:5.

 Bushe ifyangalo fya pa kompyuta filaalula ukutontonkanya kwenu?

 “Mu fyangalo fya pa kompyuta mulaba ulukaakala ulwa kuti uwacita ulo ulukaakala, kuti bamukaaka nelyo ukumwipailapo.”​—Seth.

 “Mu fyangalo ifingi muba ukufwaya ukucimfya abalwani. Ilingi line pa kucita ifi kuba ukwipaya abalwani bulukubuluku.”​—Annette.

 “Limo takuba no kubika amano ku fyo ulelanda nga muleteya ifyangalo. Kulaba ukulanda amashiwi yabipa pamo nga ‘Ufwile ukufwa,’ nelyo ‘Nalakwipaya!’”​—Nathan.

 Icishinka ca kuti: Taufwile ukulateya ifyangalo umwaba ifyo Lesa apaata, pamo nga ulukaakala, ubulalelale e lyo ne fya mipashi.​—Abena Galatia 5:19-21; Abena Efese 5:10; 1 Yohane 2:15, 16.

 ● Baibolo tailanda fye ukuti Yehova alipaata uucita ulukaakala, lelo itila “onse uwatemwa ubunkalwe alimupata.” (Amalumbo 11:5) Nangu ca kuti ifyangalo fya pa kompyuta tafilanga ifyo uufiteya akaba, ukufiteya kuti kwalanga ifyo aaba.

 Ifyo ufwile ukutontonkanyapo: Icitabo ca Getting to Calm citila, “ukuteya ifyangalo fya pa kompyuta ifya lukaakala kuti fyalenga umuntu ukuba ne mibele yabipa sana ukucila ukutamba TV, pantu abaice tabatamba fye umuntu alecita ulukaakala, lelo abaice bene e bacita ulo lukaakala mu fyangalo. Apo ifyangalo kuti fyasambilisha umuntu ukucita ifintu fimo, kanshi e fisambilisha abafiteya ukucita ulukaakala.”​—Linganyeniko Esaya 2:4.

 Abacaice abengi tabapoosa inshita iikalamba ku kuteya ifyangalo fya pa kompyuta. Umfweni ifyo abacaice babili balandile.

 “Naleteya sana ifyangalo fya pa vidio mpaka ubushiku sana. Naleyeba ati: ‘Nangu nalaala fye ama-awala 5 cili fye bwino. Kanteyeko fye panono.’ Lelo nomba nalisambilila ukukanapoosa inshita iikalamba ku fyangalo ya pa vidio. Apo ndomfwa bwino ukuteya ifi fyangalo, ndateyako mu nshita mu nshita. Lelo muli fyonse ifyo tulecita, tatufwile ukucisha mu cipimo.”​—Joseph.

 “Nalicefyako inshita iyo mpoosa ku kuteya ifyangalo, e ico ndakwata inshita ya kucita ifintu fimbi! Ndabombesha umulimo wa kushimikila kabili ndaafwa abantu abengi mu cilonganino e lyo nalisambilila no kulisha inyimbo pali piano. Ifya kucita fyena fingi sana!”​—David.

 ● Baibolo itila abaume na banakashi abatemwa Lesa balingile ukuba “abatekanya.” (1 Timote 3:2, 11) Balateya ifyangalo, lelo balishiba ukuti tabafwile ukupoosapo inshita iikalamba, kanshi tabatwalilila fye ukuteya.—Abena Efese 5:10.

 Icishinka ca kuti: Ukuteya ifyangalo fya pa kompyuta takwabipa, kulila fye takulekusendela sana inshita. Kanshi wilapoosa inshita iikalamba ku fyangalo pantu kuti waleka ukubika amano ku fyacindama sana. E ico mu nshita ya kufwaisha fye ukulateya ifyangalo no kucimfya, bushe te kuti ciwame walabomfya iyo inshita ku kucita ifyacindama sana mu bumi bobe pa kuti walasekesha Lesa?