Ifyo Icilye ca European Court of Human Rights (ECHR) capingwile nomba line fyalangilile ukuti amabuteko yafwile ukucindika insambu sha bantu isha kukanaingila ubushilika. Pa 12 October, mu 2017 ilyo icilye ca ECHR calepingula umulandu umwali ba Adyan na bantu bambi elyo ne calo ca Armenia, calandile pa milimo imbi iyo abakaana ukwingila ubushilika bengalabomba.

Pa myaka iingi, mu fyo icilye ca ECHR calekonka pa kupingula imilandu tamwali ifunde ilyalelanda pa nsambu isho abakaana ukwingila ubushilika bakwata, ne ci calilengele abantu abengi balebacusha no kubakaka. Na lyo line, mu 2011 icilye calyalwike mu fyo capingwile umulandu umwali ba Bayatyan ne calo ca Armenia. Calandile ukuti insambu sha bantu isha kukanaingila ubushilika shalicindama. Ilyo icilye ca ECHR calepingula umulandu wa ba Adyan calandile pa bakaana ukwingila ubushilika ukuti ubuteko bulingile ukubapeela incito shimbi ishishili sha bushilika kabili tabufwile ukubapeela imilimo iyakosa sana pa kuti fye bubakande.

Ifyo imilandu shalepingulwa mu calo ca Armenia filanga fye ukuti ifyo icilye ca ECHR capingwile umulandu wa ba Bayatyan no wa ba Adyan ne milandu imbi fyalilengele ubu ubuteko ukwaluka mu fyo bwalecita umuntu nga akaana ukwingila ubushilika.

Ukukanda abalekaana ukwingila ubushilika. Ilyo icalo ca Armenia caingile mu kabungwe ka Council of Europe mu 2001, calilaile ukubikako ifunde lya kupeela abakaana ukwingila ubushilika imilimo imbi iya kulatungululwa na bantu bambi abashili bashilika kabili iishakosa sana nga fintu amafunde ya muli aka kabungwe yaba. Na kabili calilaile ukufumya mu cifungo bonse abo baikata pa mulandu no kukanaingila ubushilika. * Na lyo line, aba mu buteko bwa calo ca Armenia tabacitile ifyo balaile ilyo baebele ba Vahan Bayatyan ukwingila ubushilika nangu ca kuti balikene pa mulandu ne fyo basuminamo apo ni Nte ya kwa Yehova. Mu 2002, balibekete no kubakaka pantu balikene ukwingila ubushilika, kabili muli ici calo tamwali ifunde lya kupeela abakaana ukwingila ubushilika imilimo imbi. Mu 2003, ba Bayatyan balilembeele icilye ca ECHR ukuti ubuteko bwa calo ca Armenia bwaleikala pa nsambu bakwata isha kupepa uko balefwaya ne sha kukanacita ifyo bashilefwaya ilyo bwababikile mu cifungo.

Babikako imilimo imbi lelo iishali bwino. Mu 2004, aba mu buteko bwa calo ca Armenia balibikileko ifunde lya kuti abalekaana ukwingila ubushilika bafwile ukubapeela imilimo imbi, kabili ba Nte bacaice abengi balisumine ukulabomba iyi imilimo. Na lyo line, ilyo batendeke ukubomba basangile ukuti abashilika e baletungulula iyi imilimo, e ico pa numa ya kweba abalashi, balilekele ukubomba iyi imilimo. Ifi bacitile fyalengele babekate no kubalubulwisha, kabili bamo balibabikile mu cifungo. Mu May mu 2006, ba Hayk Khachatryan na ba Nte bambi 18 abakeene ukwingila ubushilika balilembeele icilye ca ECHR ukuti icalo ca Armenia calikele pa nsambu shabo isha kukanaingila ubushilika, nangu ca kuti amafunde tayasuminisha ukucita ifyo icalo ca Armenia cacitile. *

Palipitile imyaka ukwabula ukuti ifintu fyaluke. Pa myaka iingi, aba mu buteko bwa Armenia tabayalwile ifunde babikileko ilyalelanda pa milimo balepeela abakaana ukwingila ubushilika. Inte sha kwa Yehova balitwalilile ukukaana ukubomba imilimo balebapeela pa mulandu wa kuti abashilika e baletungulula iyi milimo, kabili ubuteko nabo bwatwalilile fye ukubabika mu cifungo. Pa kati ka 2004 (ilyo babikileko ifunde lya kupeela imilimo imbi ku balekaana ukwingila ubushilika) na 2013 (ilyo bayalwile ifunde lya kupeela imilimo imbi ku balekaana ukwingila ubushilika) ba Nte 317 balibakakile pa myaka ukufuma pali ibili ukufika kuli itatu.

Pali iyi nshita, tapali ifyo icilye ca ECHR cacitilepo pali uyu mulandu. Mu 2009, aba muli ici cilye balipitulwike mu mulandu wa ba Bayatyan pantu balelanda ukuti balikwata insambu sha kukaana ukwingila ubushilika nga fintu ulupapulo lwa European Convention mu Cipandwa 9 lulanda. Na lyo line, aba mu cilye ca ECHR bakonkele amafunde ayo babomfya lyonse ilyo balepingula iyi imilandu. Bashicilye balandile ukuti kale ifyalo fyonse fyalingile ukusalapo ukucindika insambu abantu bakwata isha kukaana ukwingila ubushilika nelyo ukukanashicindika. Na kabili nga ca kuti aba mu buteko bwa calo bakaana ukucindika ishi insambu, ninshi ifyo ulu ulupapulo lulanda mu cipandwa 9 te kuti ficingilile umuntu ilyo balemucusha pa mulandu no kukaana ukwingila ubushilika. Apo ili ifunde talyali no kwafwa ba Bayatyan, bandubulwila abalebemininako balitwele umulandu ku cilye cikalamba ica Grand Chamber of the ECHR pa kuti baalule ili ifunde.

Ifintu fyayaluka. Ifintu fyatendeke ukwaluka ilyo icilye cikalamba ica Grand Chamber of the ECHR capitulwike mu fyo ba Bayatyan balembele. Pa 7 July mu 2011, icilye ca ECHR pa muku wa kubalilapo calandile ukuti umuntu alikwata insambu sha kukaana ukwingila ubushilika ukulingana ne fyalembwa mu cipandwa 9 ica lupapulo lwa European Convention. Ici icilye calandile no kuti ifyaba mu lupapulo lwa European Convention “fifwile ukulabomba inshita yonse,” kabili “amafunde ifyalo fya mu Europe ne fyalo fimbi fikonka yafwile ukulaumfwana ne fyo ulu ulupapulo lulanda,” te mulandu ne fyo aya amafunde yengaaluka. Ifyo Icilye cikalamba capingwile fyalilengele ifyalo fya mu Europe ukucindika sana insambu sha kukaana ukwingila ubushilika, kabili fyalilengele ne calo ca Armenia ukutendeka ukupeela imilimo iishitungululwa na bashilika ku bakaana ukwingila ubushilika.

“Umuntu kuti akaana fye ukwingila ubushilika nga ca kuti ukubomba uyu mulimo kwapusana ne fyo asuminamo nelyo nga ca kuti kampingu yakwe tailemusuminisha. Na kabili imilandu alekaanina ukwingila ubushilika ifwile ukuba iikalamba, kabili ifwile ukumfwana ne fyalembwa mu Cipandwa 9 ica lupapulo lwa European Convention.”—Bayatyan v. Armenia [GC], no. 23459/03, § 110, ECHR 2011

Aba mu buteko batwalilila ukupeela imilimo iitungululwa na bashilika ku bakaana ubushilika. Mu lusuba mu 2011, ba Nte 4 mu Armenia, ukubikako fye na ba Artur Adyan, balibabikile mu cifungo pa kukaana ukubomba imilimo babapeele pa mulandu wa kuti abashilika e baletungulula iyi milimo. Ba Artur Adyan na ba Nte banabo balilembeele icilye ca ECHR no kulondolola ukuti ubuteko bwa Armenia bwalibekeele pa nsambu, pantu ukutendekela mu 2004, imilimo aba mu Armenia balepeela abalekaana ukwingila ubushilika yalipusene ne fyo amafunde ya cilye ca ECHR yalanda e lyo ne fyo aba ba Nte basuminamo.

Abashilika batwalilila ukutungulula imilimo iyo balepeela abalekaana ukwingila ubushilika. Pa 27 November mu 2012, icilye ca ECHR calilandile ifyo capingwile umulandu umwali ba Khachatryan na ba Nte banabo 18 e lyo ne calo ca Armenia. Aba ba Nte 19 balilekele ukubomba imilimo iyo babapeele pantu yaletungululwa na bashilika. Icilye ca ECHR capingwile ukuti ubuteko bwa Armenia bwalipulile mwi funde pa kupeela aba ba Nte imilandu e lyo no kubabika mu cifungo. Nangu ca kuti icilye calimwene ukuti aba ba Nte baliilishenye ukuti imilimo babapeele yaletungululwa na bashilika, icilye tacakonkele ifyo bailishenye pa kupingula umulandu umwali ba Khachatryan.

Ubuteko bwatendeka ukupeela imilimo iishitungululwa na bashilika ku bakaana ukwingila ubushilika. Mu lusuba mu 2013, ubuteko bwa calo ca Armenia bwalyalwile ifunde ililanda pa milimo ya kupeela abakaana ukwingila ubushilika, kabili bwalitendeke ukubapeela imilimo imbi nga fintu bwalaile mu 2001. Ilyo calefika mu October 2013, ba Nte abengi mu Armenia balibafumishe mu fifungo nangu ca kuti bamo abali mupepi no kupwisha imyaka babakakile, balipingwilepo ukupwisha inshiku babapingwilile ukuba mu cifungo. Ukufuma mu 2013, abakaana ukwingila ubushilika mu calo ca Armenia balabapeela imilimo imbi iyalinga.

Ifyo icilye ca ECHR capingwile umulandu umwali ba Bayatyan no mulandu umwali ba Khachatryan filanga fye ukuti insambu sha kukaana ukwingila ubushilika shalicindama, kabili ubuteko bwa calo ca Armenia bwalingile ukucindika ishi nsambu. Na lyo line, icilye ca ECHR tacalandile ukuti abashilika tabalingile ukutungulula abakaana ukwingila ubushilika ilyo balebomba imilimo imbi.

Pa 12 October mu 2017, icilye ca ECHR calilandile pa bafwile ukutungulula imilimo imbi iyo bapeela abakaana ukwingila ubushilika ilyo calepingula umulandu umwali ba Adyan na ba Nte bambi batatu e lyo ne calo ca Armenia. Ilyo icilye calepingula umulandu umwali ba Adyan, calandile ukuti amafunde ici cilye cikonka yalisuminisha umuntu ukukaana ukwingila ubushilika. Kanshi pa kusala imilimo imbi iya kupeela abakaana ukwingila ubushilika, icalo ca Armenia calingile ukukonka amafunde ifyalo fyaba mu kabungwe ka Council of Europe fikonka. Imilimo iyo amabuteko yafwile ukupeela abakaana ukwingila ubushilika taifwile ukukosa sana kabili abashilika tabafwile ukulatungulula iyi milimo. Na kuba icilye ca ECHR capingwile no kuti ubuteko bwalingile ukufuta ba Adyan na ba Nte bambi pa fyo babacushishe pa mulandu wa kukaana ukubomba imilimo babapeele iyaletungululwa na bashilika.

“Icilye ca ECHR cilanda ukuti ifyaba mu Cipandwa 9 ica lupapulo lwa European Convention ifilanda pa nsambu abantu bakwata isha kukaana ukubomba imilimo imo pa mulandu ne fyo basuminamo, te kuti fibombe nga ca kuti ubuteko babusuminisha ukupeela abakaana ukwingila ubushilika imilimo imbi iyakosa sana nelyo nga ca kuti abashilika e baletungulula iyi milimo.”—Adyan and Others v. Armenia, no. 75604/11, § 67, ECHR 2017

Ilyo umweshi wa January 2018 walefika, ba Nte 161 mu Armenia ninshi balibomba imilimo babapeele pa mulandu wa kukaana ukwingila ubushilika, kabili abaume 105 bacili balebomba iyi imilimo. Abalashi ba buteko abatungulula iyi milimo e lyo na ba Nte balitemwa sana pantu abakaana ukwingila ubushilika kuti babomba iyi milimo kabili iyi imilimo ilafwa na bekala calo mu fyo bakabila sana. Na kabili, iyi milimo yalilenga ubuteko bwa calo ca Armenia ukuleka ukwikala pa nsambu sha bantu.

Ba André Carbonneau abali pali bandubulwila abaleimininako ba Nte mu Armenia, balitashishe sana ubuteko pa fyo bwapwishishe ubu ubwafya. Batile: “Nga twatontonkanya pa fyo icilye ca ECHR calepingula imilandu umo ba Nte baleilishanya pa fyo icalo ca Armenia calecita, kuti twamona ukuti ukufuma ilyo icilye capingwile umulandu umwali ba Bayatyan mu 2011, ifintu fyalitendeke ukubako bwino. Na kabili ifyo icilye capingwile umulandu umwali ba Khachatryan no mulandu umwali ba Adyan fyalilengele amabuteko yatendeka ukupeela abakaana ukwingila ubushilika imilimo iishitungululwa na bashilika. Tuleenekela ukuti, ne fyalo fimbi ifishipeela imilimo yalinga ku bakaana ukwingila ubushilika, fikasambililako ku fyo ubuteko bwa calo ca Armenia bulecita, kabili fikatendeka ukupeela abakaana ukwingila ubushilika imilimo iyo bengasumina ukubomba kabili iingafwilisha abekala calo mu fyo bakabila.”

1. Pa 12 October mu 2017

   Icilye ca ECHR capingula umulandu umwali ba Adyan na ba Nte bambi e lyo ne calo ca Armenia

2. Mu January mu 2014

   Pa muku wa kubalilapo ba Nte batendeka ukubomba imilimo imbi iyalinga iyo babapeele

3. Pa 12 November mu 2013

   Takwali Inte uo babikile mu cifungo pa mulandu wa kukaana ukwingila ubushilika, kabili uyu e muku wa kubalilapo ica musango uyu cacitike mu myaka 20 iyapita.

4. Pa 8 June mu 2013

   Ubuteko bwa Armenia bwayalula ifunde ililanda pa milimo ya kupeela abakaana ukwingila ubushilika, kabili ili ifunde lyatendeke ukubomba mu October mu 2013

5. Pa 27 November mu 2012

   Icilye ca ECHR capingula umulandu umwali ba Khachatryan na ba Nte bambi e lyo ne calo ca Armenia

6. Pa 10 January mu 2012

   Icilye ca ECHR cakonka ifyo capingwile mu mulandu umwali ba Bayatyan pa kupingula imilandu umwali ba Bukharatyan ne calo ca Armenia e lyo no mulandu umwali ba Tsaturyan ne calo ca Armenia, kabili ici cilye calanda ukuti filya ubuteko bwa calo ca Armenia bwabikile ba Nte mu cifungo bwalipulile mwi funde lyaba mu cipandwa 9 ica lupapulo lwa European Convention

7. Pa 7 July mu 2011

   Pa kupingula umulandu umwali ba Bayatyan ne calo ca Armenia, Icilye cikalamba ica Grand Chamber of ECHR calanda ukuti icalo ca Armenia calikele pa nsambu sha bantu isha kukaana ukubomba imilimo imo pa mulandu ne fyo basuminamo (Icipandwa 9 mu lupapulo lwa European Convention), kabili pali bashicilye 17, umo fye e wakeene ukuti umuntu alikwata insambu sha kukaana ukwingila ubushilika

8. Pa 27 October mu 2009

   Icilye ca ECHR calanda ifyo capingwile umulandu umwali ba Bayatyan ne calo ca Armenia ukuti ifunde lyaba mu Cipandwa 9 ica lupapulo lwa European Convention talilanda pa nsambu sha kukaana ukwingila ubushilika, kabili uyu mulandu bautwala ku cilye cikalamba ica Grand Chamber of ECHR

9. Mu 2004

   Icalo ca Armenia cabikako ifunde lya kupeela imilimo imbi ku bakaana ubushilika, lelo abashilika e baletungulula iyi milimo

10. Mu 2001

    Icalo ca Armenia calaya ukubikako ifunde lya kupeela imilimo imbi iyalinga ku bakaana ukwingila ubushilika