Ifyalundwako

Amepusho Abafyashi Bepusha

“Kuti nacita shani pa kuti umwana wandi alelanda na ine?”

“Bushe mfwile ukubikila umwana inshita ya kufika pa ng’anda?”

“Kuti na-afwa shani umwana wandi umukashana ukwishiba ukuti tafwile ukuleka ukulya pa kuti onde?”

Aya mepusho yali pa mepusho 17 ayala-asukwa muli ifi ifyebo Ifyalundwako. Muli ifipande 6 kabili muli no tubokoshi umo balemweba ukubelenga ifipandwa na fimbi ifya muli cino cine citabo ne fya mwi Buuku 2.

Belengeni ifi fyebo. Nga kuti cacitika lanshanyeni na bena mwenu. Kabili bomfyeni ifi fyebo ukwafwa abana benu. Ifyasuko mwalasanga kuti mwaficetekela, pantu fifumine mu Baibolo te fya bantu.—2 Timote 3:16, 17.

290  Ukulanshanya

297  Amafunde

302  Ubuntungwa

307  Ilyashi lya bwamba ne lya Kwishishany

311  Ifisakamika

315  Ifya kwa Lesa

  UKULANSHANYA

Bushe ukuumana na bana nelyo no mwina mwandi kubi?

Inshita shimo umulume no mukashi balapusana. Lelo cili kuli imwe ukusalapo ifya kucita nga mwapusana. Abaice balomfwa ububi sana abafyashi babo nga baleumana. Uyu mulandu mufwile ukubikako amano, pantu ifyo abana balemona ukuli imwe e fyo bakalacita nga baupa nelyo nga baupwa. Kanshi nga mwapusana e nshita ya kulanga abana benu ifya kupwisha amafya. Mulecita ifyakonkapo:

Mulekutika. Baibolo itweba ukuti tufwile ukuba ‘abayanguka ukumfwa, abakokola ukulanda, abakokola ukukalipa.’ (Yakobo 1:19) ‘Mwilabwesesha ububi pa bubi’ pantu nga mulecita ifyo te kuti mupwishe ubwafya. (Abena Roma 12:17) Nangu ca kutila abena mwenu tabalefwaya ukumfwa, kuti mwasalapo ukukutika.

Mulelondolola ifyo muleyumfwa, mwilalengulula. Mu mutimanteka, ebeni abena mwenu ifyo muleyumfwa pa mulandu wa mibele yabo. (“Ndomfwa ububi nga . . . ”) Muleilama nga mwafwaya ukubapeela umulandu nelyo nga mwafwaya ukubalengulula. (“Tamwantemwa.” “Lyonse tamubikako amano nga ndelanda.”)

Mwiasuka. Inshita shimo cilaba bwino ukuputula ilyashi no kwisakonkanyapo inshita imbi ubukali nga bwapwa. Baibolo itila: “Ukutendeka kwa lubuli kwapala umuntu uwaiswila amenshi;  e ico ilyo ukuumana takulaima, fumapo.”—Amapinda 17:14.

Lombeni ubwelelo ku bena mwenu—nalimo na ku bana benu. Brianne, uuli ne myaka 14, atile: “Inshita shimo abafyashi bandi nga baumana, balalomba ubwelelo kuli ndume yandi na ine pantu balishiba ukuti cilatukalipa.” Kuti mwasambilisha abana benu ifyo cacindama ukulanda ukuti “munjeleleko.”

Kuti mwacita shani nga muumana na bana? Tontonkanyenipo nga ni mwe mulenga. Ku ca kumwenako, moneni amashiwi ya kubalilapo fye mu Cipandwa 2 pe bula 15 muli cino citabo. Bushe kuti mwamona ifyo banyina Rachel bacitile ifyalengele ukuti batendeke ukuumana nankwe? Finshi mwingacita pa kutila tamuleumana no mwana? Citeni ifyakonkapo:

● Mwilabomfya amashiwi ayengalenga umwana aleyumfwa kwati tacitapo ifisuma, pamo nga “Iwe lyonse fye . . . ” nelyo “Tawabala . . . ” Amashiwi ya musango uyo yalenga umwana ukutendeka ukumwasuka pa kuti aipokolole. Na kuba, amashiwi ya musango uyu te ya cine, kabili no mwana wenu aleshiba ukuti te cishinka. Nalimo umwana wenu na o kuti naishiba no kwishiba ukuti icalenga mulande ifyo, bukali.

● Ukucila ukubomfya amashiwi ayengakalifya umwana ayatendeka ne shiwi lya kuti “iwe” londolweleleni mwana wenu ifyo muyumfwa pa mibele yakwe. Ku ca kumwenako, kuti mwalanda ukuti, “Ndomfwa . . . nga wa . . . ” Ukumyeba fye icishinka, umwana wenu tafwaya ukucita ifintu ifya kumikalifya. Nga mwamweba ifyo muyumfwa mukasanga ukuti mwatendeka ukucitila ifintu pamo. *

● Nangu ca kutila calyafya, lameni ubukali bwenu. (Amapinda 29:22) Imilimo ya pa ng’anda nga e ilenga muleumana no mwana, landeni nankwe. Lembeni ifyo mulefwaya ukuti e fyo alecita, kabili nga cingacitika mwebeleni libela ifingafumamo nga tacitile ifyo mwamweba ukulacita. Kutikeni ilyo umwana alelondolola ifyo na o alemona ifintu, nangu ca kutila muleyumfwa  ukuti nalufyanya. Abaice abengi balomfwa bwino nga umuntu alekutika ku fyo balelanda ukucila nga balebeba fye ifya kucita.

● Ilyo mushilasondwelela ukuti umwana wenu napondoka, mulingile ukwishiba ukuti ifingi ifyo mulemona ifilecita umwana wenu e ficitikila umwana uuli onse ilyo aleya alekula. Umwana wenu kuti atendeka fye ukuumana na imwe pa kuti fye mwishibe ukuti mukalamba. Mwicita ifingalenga mwatampa ukuumana nankwe. Mulingile ukwishiba ukuti, umwana wenu alesambililako fimo ku fyo mucita nga amukalifya. Nga muletekanya no kushishimisha, umwana wenu nalimo akafwaya ukumupashanya.—Abena Galatia 5:22, 23.

MONENI ICIPANDWA 2 MWI BUUKU 1 NE CIPANDWA 24 MWI BUUKU 2

Ni fisa ifyo ningebako abana bandi pa fyo napitamo?

Elenganyeni ukuti mulelya na bena mwenu no mwana wenu umukashana e lyo ne fibusa. E lyo muleshimika ilyashi, cibusa wenu alumbula umuntu uo mwaleishishanya nankwe ninshi tamulasanga abena mwenu. Umwana wenu camupapusha sana. E lyo atila: “E kutila ninshi mwalishishenyepo na bambi?” Umwana wenu tamwamwebako ili lyashi. Nomba alefwaya ukulishiba. Mwalacita shani?

Ilingi line, cilaba bwino ukusuminisha umwana wenu ukumipusha. Na kuba, inshita mulepoosa ukula-asuka ifipusho alemwipusha ninshi mulelanshanya—kabili e fyo umufyashi uuli onse afwaya.

Finshi mwingebako umwana wenu pa fyo mwapitilemo? Ca cifyalilwa fye ukufwaya ukufisa ifyo mwapitilemo ifingamilenga insoni. Lelo, ukwebako abana benu ifibi ifyo mwapitilemo kuti cabafwa nga nshi. Mu nshila nshi?

Tontonkanyeni pa fyo umutumwa Paulo asokolwele ifyalemucitikila, atile: “Lyonse ilyo mfwaya ukucita icalungama, nsanga ndecita icabipa. . . . Yangu ne mulanda wine wine!” (Abena  Roma 7:21-24) Yehova Lesa alisuminishe ukuti aya mashiwi yalembwe muli Baibolo pa kuti tulesambililako. Na cine tulasambililako, pantu ifyacitikile Paulo e fitucitikila na ifwe.

Na imwe nga muleshimikila abana benu pa fisuma ifyo mwalecita kabili ne filubo mwalepanga cikalenga mukaleumfwana na bo bwino. Kwena, cishinka ukuti inkulo yenu naipusanako ne ya bana benu. Nangu ca kutila ifyo mwalepitamo ilyo mwalekula ne filepitamo abana benu fyalipusana, abantu bena baba fye cimo cine e lyo na malembo nayo taya-aluka. (Amalumbo 119:144) Ukulanshanya na bana benu pa mafya mwapitamo ne fyo mwapwishishe ayo amafya—kuti cabafwa ukwishiba ifya kucita nga na bo bakwata amafya. Umulumendo Cameron, atile: “Nga wasanga ukuti abafyashi bobe na bo balipitamo mu mafya ayo ulepitamo, cilalenga walamona abafyashi bobe ukuti na bo bantu fye. Nga wakwata ubwafya kulaba ukutontonkanya ukuti nalimo abafyashi bandi na bo balipitilemo mu bwafya bumo bwine.”

Icishibisho: Ilyo muleshimikila umwana ifyamicitikile te kwesha ukutampa ukumukalipila. Ca cine, kuti mwasakamana ukuti nalimo umwana wenu kuti afimwena mumbi nelyo fye no kumona kwati na o wine cili fye bwino ukucitako ifilubo mwacitile. Lelo mu nshita ya kweba umwana wenu ifyo alingile ukusambililako ku fyo mwamweba (“E mulandu wine taulingile . . . ”), mu kwipifya landeni fye ifyo muleyumfwa. (“Kanshi nga nshacitile ifi pantu . . . ”) Nga mwacita ifi umwana wenu kuti asambililako ku fyamicitikile ukwabula ukumona kwati mulemukalipila.—Abena Efese 6:4.

MONENI ICIPANDWA 1 MWI BUUKU 1

Kuti nacita shani pa kuti umwana wandi alelanda na ine?

Ilyo abana benu bali abaice, nalimo balemushimikila fye fyonse. Nga mwabepusha icipusho, baleasuka fye ukwabula no bwafya. Na kuba, tamwalebepusha; pantu balemweba fye fyonse ifili mu mutima. Nomba pali ino nshita, abana benu nalimo tabafwaya ukumwebako ifyo balepitamo. Kuti mwailishanya amuti,  ‘Batemwa fye ukulanda na banabo, mulandu nshi te kuti balenjebelako na ine?’

Mwimona kwati ifi abana benu tabalefwaya ukulamwebako ifintu ninshi tabamutemwa nelyo ukuti tabalefwaya muleishiba ifilebacitikila. Na kuba, nomba e lyo balefwaisha sana ukuti mulelanda nabo. Abafwailisha basanga ukuti abaice abengi bacili balamona ifyo abafyashi babo babeba ukuti fyalicindama sana—ukucila pa fyo abanabo babeba nelyo ifyo bomfwa pa milabasa.

Mulandu nshi bashifwaila ukumwebako ifilebasakamika? Tontonkanyeni pa fyo abaice bamo balandile ukuti e filenga balefilwa ukulanda na abafyashi babo. Kabili ipusheni ifipusho ifikonkelepo e lyo mubelenge na malembo.

Andrew atile: “Cilankosela ukulanda na batata pantu balikwata sana ifya kucita, ifya ku ncito e lyo ne fya ku cilonganino. Ndafilwa ukusanga inshita iisuma iya kulanda nabo.”

‘Bushe ndalenga umwana wandi ukulamona kwati nshakwata inshita ya kulanda nankwe? Nga ni fyo, kuti nacita shani pa kuti cilemwangukila ukupalama kuli ine? Ni nshita nshi ningalalanda na bana bandi?’—Amalango 6:7.

Kenji atile: “Naile mu kweba bamayo pa bwafya nakwete ubwa kuumana ku sukulu uku ninshi ndelila. Nalefwaya ukuti bamayo bansansamusheko, lelo batendeke ukunkalipila. Ukutula bulya bushiku, nshatala bebapo ifili fyonse ifyacindama.”

‘Ncita shani abana bandi nga baisa mu kunjebako ubwafya balepitamo? Nangu ca kutila ningile ukubalungika, bushe te kuti ciwame ndekutika ilyo umwana alelondolola e lyo nalandapo pa numa?’—Yakobo1:19.

Rachel atile: “Cimoneka kwati lyonse abafyashi nga bakweba ukuti tulanshanye no kuti tabakalipe, tabalanda icine pantu balakalipa. Kabili ici cilenga abana ukufilwa ukucetekela abafyashi babo.”

 ‘Umwana wandi nga anjeba fimo ifya kuti fyankalifya, kuti nacita shani pa kuti ndeilama?’—Amapinda 10:19.

Chantelle atile: “Ilingi line nga naebako bamayo amalyashi yandi aya nkaama, baleya mu kwebako abanabo. Pa nshita ntali nalilekele ukubacetekela.”

‘Bushe ndatontonkanyapo ifyo umwana wandi engayumfwa nga naebako abantu amalyashi yakwe aya nkaama ayo anjebako?’—Amapinda 25:9.

Courtney atile: “Fingi ifyo ningatemwa ukwebako abafyashi bandi. Ndolela fye bena ukuti batendeke ukunjipusha.”

‘Bushe kuti cawama nine natendeka ukulanshanya no mwana wandi? Ni nshita nshi iingawama ukutendeka ukulanshanya nankwe?’—Lukala Milandu 3:7.

Pamo nga bafyashi, kuti camuwamina nga mulelanshanya na bana benu. Tontonkanyeni pa fyacitikile Junko umukashana uuli ne myaka 17, uwikala ku Japan. Atile: “Inshita imo, naebele bamayo ukuti naleumfwa bwino ukulasangwa na bana be sukulu banandi ukucila Abena Kristu banandi. Ulucelo lwakonkelepo, nasangile fye bamayo nabanembela inkalata. Mu nkalata banembele, banjebele ifyo na bo bene kale bafililwe ukusanga ifibusa mu cilonganino. Banjibukisheko pali bamo abalembwa mu Baibolo abalebombela Lesa nangu ca kutila takwali abantu na bambi abalemubombela aba kuti balebakoselesha. Kabili balintashishe pa fyo nalefwaisha ukukwata ifibusa fisuma. Nalipapile ukwishiba ukuti te ine fye neka napitamo muli ubu ubwafya. Bamayo na bo fyalibacitikilepo, nalitemenwe sana ukwishiba ifi ica kuti nalililile. Ifyo bamayo banjebele, fyalinkoseleshe sana kabili fyalengele ukuti ntendeke ukufwaya ukucita ifyalungama.”

Banyina Junko basangile ukuti abana batendeka ukulanshanya bwino na bafyashi babo nga baishiba ukuti tababakalipile nelyo ukubalengulula. Nomba kuti mwacita shani umwana wenu nga alemoneka kwati akalipa nelyo afulwa ilyo alelanda na imwe? Mwikalipa nelyo ukufulwa. (Abena Roma 12:21; 1 Petro 2:23) Te  mulandu no kuti calyafya, lekeni asambilileko imibele isuma ne milandile isuma iyo mule-enekela ene ukukwata.

Muleibukisha ici: Ilyo abana baleya balekula, balaya balealuka. Abasoma basanga ukuti ilyo abana bafika pa bulumendo no bukashana balacinjacinja mu ncitilo shabo—kuti apa pene acilacita ifintu ngo mukalamba lelo inshita imbi mwasanga alecita ifintu kwati mwaice. Nga mwasanga ukuti ifi e fyo umwana wenu acita, kuti mwacita shani—maka maka nga alecita ifintu kwati mwaice?

Mwimulengulula mu bukali nelyo ukutendeka ukuumana nankwe pa fya bwaice ifyo alecita. Lelo, mulondolweleni bwino pantu acili alekula. (1 Abena Korinti 13:11) Ku ca kumwenako, nga atendeka ukulacita ifintu kwati mwaice e lyo atila, “Ninshi mwatemenwa ukulampamfya lyonse?” Nalimo kuti mwafwaya ukwasuka mu bukali. Lelo nga mwakalipa, ninshi te kuti mulanshanye bwino, kabili kuti mwatendeka no kuumana no mwana. Kuti mwamweba fye ukuti: “Ulemoneka kwati wakalipa sana. Kanshi twalalandapo inshita imbi ninshi taufulilwe.” Nga mwacita ifyo ninshi mukatungulula bwino umwana wenu ica kuti mukalalanshanya bwino kabili tamwakaleumana nankwe.

MONENI IFIPANDWA 1 NA 2 MWI BUUKU 1

  AMAFUNDE

Bushe mfwile ukubikila umwana inshita ya kufika pa ng’anda?

Pa kuti twasuke bwino ici cipusho, elenganyeni ukuti ni mwe ici cilecitikila: Papita nomba na mamineti 30 ukufuma pa nshita mwabikila umwana wenu umwaume ukufika pa ng’anda ikumanine, kabili mwaumfwa iciibi calila panono panono. Mwaisosha amuti, ‘Alemona kwati nindaala.’ Ca cine tamuleele. Na kuba, mwaciba namwikala mupepi ne cibi ukutula pa nshita umwana wenu acilingila ukufika pa ng’anda. Iciibi nomba caisuka conse, kabili mwaloleshanya no mwana. Mashiwi nshi mwalamweba? Finshi mwalacita?

Mukwete fibili ifya kusalapo. Napamo kuti mwasuulako ku co acita no kutila, ‘Ala abana abaume bena ni fi fine.’ Nelyo limbi kuti mwatila, “Capwa nshakakusuminishepo ukufuma pa ng’anda!” Ukucila ukulanda ifingi, tala kutikeni, pantu limbi kuti kwaciba icacilenga ukuti efika bwangu pa ng’anda. Pa numa kuti mwashukila iyi nshita ukufunda umwana wenu. Kuti mwacita shani pa kumufunda?

Ifyo mwingacita: Ebeni umwana wenu ukuti mulefwaya ukulanda nankwe mailo. Nga bwaca, sangeni nshita iisuma, ikaleni nankwe no kulanshanya ifyo mwingapwisha ubu bwafya. Abafyashi bamo balyeshako ukukonka iyi nshila: Umwana wabo umulumendo nelyo umukashana nga afika pa ng’anda ukucila pa nshita bamusuminisha ukufikilapo, ninshi ubushiku bumbi akafumapo bakamucefeshako amamineti 30. Kabili, nga ca kuti  umulumendo nelyo umukashana lyonse alafika pa ng’anda pa nshita mwamweba ukufikilapo kabili ifyo acita fyalenga ukuti mumucetekele, kuti cawama mwamupeelelapo ubuntungwa—inshita shimo, nalimo no kulundako inshita pa nshita mwamweba ukufika pa ng’anda. Calicindama ukuti umwana wenu aishiba bwino inshita afwile ukuba pa ng’anda kabili ne fyo mwingacita nga afilwa ukumfwila ifyo mwamweba. Kabili nga takonkele ifyo mwamweba tamufwile ukusuulako fye.

Nomba, moneni ifyo Baibolo ilanda, itila: “Lekeni abantu bonse beshibe ukuti muli ba mutembo.” (Abena Filipi 4:5) Ilyo mushilabika inshita afwile ukulafika pa ng’anda, kuti cawama mwalanshanya nankwe, pa kuti na o alandapo pa nshita mulefwaya ukuti alefika pa ng’anda kabili mwebeni imilandu mulefwaila ukuti alefika iyo nshita. Kuti cawama mwatontonkanyapo na pa fyalanda umwana. Nga ca kuti umwana wenu alacita ifya mano, napamo kuti mwakonka ifyo alelanda nga fili fye bwino.

Ukusunga inshita kwa lyonse mu mikalile yenu. Kanshi ukubikako inshita ya kufika pa ng’anda, te kucingilila fye umwana wenu ku mafya. Lelo kufwaya ukumufunda ifintu ifikamwafwa ilyo akatendeka ukuikalila.—Amapinda 22:6.

MONENI ICIPANDWA 3 MWI BUUKU 1, NE CIPANDWA 22 MWI BUUKU 2

Kuti nacita shani nga tulepusanina na bana pa fya kufwala?

Tontonkanyeni pa mashiwi ya kubalilapo ayali pe bula 77 muli cino cine citabo. Elenganyeni ukuti Heather mwana wenu umukashana. Mwamona afwele ica kufwala icapapatila kabili icipi. Apo pene fye mwamweba ati: “Kafwaleko fimbi, nga te ifyo ninshi tapali uko walaya!” Nga mwacita ifyo kuti ayafwala fimbi. Pantu na kuba takwete mwakulosha mumbi. Lelo kuti mwamufunda shani pa kuti acinje ukutontonkanya kwakwe ukucila ukucinja fye ifya kufwala fyakwe?

● Ica ntanshi, muleibukisha ici: Umwana wenu alibikako sana amano ku fingafumamo nga talefwala bwino napamo  ukucila ne fyo mwabikako amano. Umwana wenu tafwaya ukulamoneka kwati alishalila sana kabili tafwaya ukufwala ifingamuletelela. Mulangeni mu mutekatima ukuti ifya kufwala ifishalinga tafilenga umuntu ukumoneka bwino, kabili mulondolweleni no mulandu. * Mulangeni umusango wa fya kufwala engafwala.

● Ica bubili, mwilapampamina fye pali cimo. Ipusheni ukuti, ‘Bushe ico afwele nacipusana ne fyo Baibolo ilanda, nelyo bushe nine fye nshicitemenwe?’ (2 Abena Korinti 1:24; 1 Timote 2:9, 10) Nga ni mwe fye mushicitemenwe, kuti cawama mwaleka acifwala.

● Ica butatu, mwilaeba fye umwana umusango wa fya kufwala ashifwile ukufwala. Mwafweni ukusanga ifya kufwala ifyalinga. Kuti cawama nga mwamona ifili pa mabula 82 na 83 muli cino cine citabo ilyo mulelanshanya no mwana wenu. Nga mwacita ifi mukamona ifisuma ifikafumamo!

MONENI ICIPANDWA 11 MWI BUUKU 1

Bushe mfwile ukusuminisha umwana wandi ukulateya ifyangalo fya pa kompyuta?

Ifyangalo fyaliko ilyo mwali abaice fyalyaluka sana pali lelo. Kuti mwa-afwa shani umwana ukwishiba ifyangalo fyabipa pa kutila elafiteyako?

Tamwakafunde bwino umwana nga mwaikalila fye ukulengulula abapanga ifi fyangalo nelyo nga muletila ukuteya ifi fyangalo konaula fye inshita. Ishibeni ukuti te fyangalo fyonse ifyabipa. Na lyo line, kuti fyalenga umuntu ukulapoosa inshita iikalamba ukufiteya. Kanshi moneni inshita umwana wenu alepoosa ukuteya ifi fyangalo. Kabili, moneni no musango wa fyangalo atemwa. Limo kuti mwamwipushako ne fi fipusho:

 ● Cangalo nshi abo usambilila na bo batemwa sana?

● Bateya shani ici cangalo?

● Mulandu nshi abengi batemenwa ici cangalo?

Kuti mwapapa ukusanga ukuti fingi umwana wenu aishiba pa fyangalo! Napamo aliteyapo ne fyangalo ifyo mwaishiba ukuti fibi. Nga alifiteyapo, mwitendeka ukumupaatila. Iyi e nshita ya kusambilisha umwana wenu ukwishiba ifya kulekanya icalungama ne calubana.—AbaHebere 5:14.

Mwipusheni amepusho yalamwafwa ukumona umulandu atemenwa ifyangalo fyabipa. Ku ca kumwenako, kuti mwamwipusha ati:

● Bushe umona kwati ulepuswa pantu tauleteyako ici cangalo?

Abaice bamo ico bate-ela ifyangalo fimo kufwaya fye ukukwata ifya kushimikilako abanabo. Nga e fyo caba ku mwana wenu, nalimo tamwakalandepo nge fyo mulingile ukulanda nga mwaishiba ukuti umwana wenu atemwa ifyangalo umwaba ubunkalwe bwabipisha nelyo ubulalelale.—Abena Kolose 4:6.

Kuti mwacita shani umwana wenu nga atemwamo ifyabipa mu fyangalo? Abaice bamona kwati ifyabipa ifiba mu fyangalo bateya te kuti fibakume nangu panono. Batila: ‘Te kutila ifyo ndemona mu cangalo ninshi kuti natampa ukuficita.’ Nga e fyo no mwana wenu amona, mubelengeleni Amalumbo 11:5. Amashiwi yaba pali ili lembo yalilanda bwino ukuti Lesa tapata fye ubunkalwe lelo apata na onse uwatemwa ubunkalwe. Cimo cine na ku fyangalo umwaba ubulalelale nelyo imisango yabipa yonse iyo Lesa apata.—Amalumbo 97:10.

Nga mwamona ukuti ifyangalo fya musango uyu kuti fyaonaula umwana wenu, citeni ifi:

● Mwilamuleka aleteya ifyangalo ukwafisama, pamo nga mu muputule wakwe ilyo ali eka.

● Bikeniko ifibindo—ku ca kumwenako, tafwile ukuteya ifyangalo nga talapwisha ukulemba ifya ku sukulu nelyo nga talapwisha ukupekanya ifya kulya nelyo nga talacita ifintu fimbi ifyacindama.

 ● Komaileni pa busuma bwaba mu kubombako imilimo imbi ukucila ukwikalila fye ukuteya ifyangalo.

● Mulemonako ilyo aleteya ifyangalo—napamo inshita shimo na imwe muleteyako.

Kwena pa kuti fye mwafwilishe umwana wenu muli ifi fintu, mufwile ukuba ica kumwenako pa kutila mulekwata ubuntungwa bwa kulandapo. E ico ipusheni amuti, ‘Mafilimu nshi ntamba pa TV?’ Nga ca kuti fye mulabepa ukuti mutamba ifisuma e lyo ku mbali mulatamba ne fyabipa, abana benu bakeshiba!

MONENI ICIPANDWA 30 MWI BUUKU 2

Kuti nacita shani umwana nga atemwisha foni, kompyuta, nelyo utulimba tumbi?

Bushe umwana wenu alapoosa inshita iikalamba pa Intaneti, bushe ekalila fye ukulemba no kupokelela utumameseji, nelyo bushe ekalila fye ukukutika ku kalimba ka MP3? Nga e fyo acita, kuti mwacita shani?

Napamo kuti mwamupoka fye ico cine cilemonawila inshita. Lelo mwitila ifi fibombelo fyonse fyalibipa. Na kuba, nalimo na imwe bene mulabomfyako fimo pali ifi ifyo abafyashi benu bashaishibe. Kanshi ukucila ukupokolola fye umwana—kuti cawama mwashukila iyi nshita ukufunda umwana wenu ifya kubomfya bwino ifi fintu? Kuti mwacita shani?

Ikaleni no mwana no kulanshanya nankwe. Ica ntanshi, mwebeni icilemisakamika. Ica bubili, kutikeni ku fyo alelandapo. (Amapinda 18:13) Ica butatu, sangeni ifyo mwingacita. Mwilatiina ukubikako ifibindo, e lyo kabili mwilapampamina fye pali cimo. Ellen ashimika ati: “Ilyo nakwete ubwafya bwa kutumishanya amameseji, abafyashi bandi tabampokele foni; banjebele fye ifyo mfwile ukulacita. Ne co calengele ukuti njishibe ifya kubomfya bwino foni, na pa nshita ndi fye neka.”

 Kuti mwacita shani umwana wenu nga aleipokolola? Mwitila ukufunda kwenu kwaya fye mu menshi. Lelo, mulekabila ukumutekanishisha no kumupeelako inshita ya kutontonkanyapo. Nangu ca kutila aleipokolola, mu mutima mwena natendeka ukumona ukuti ifyo mulemweba fya cine kabili alefwaya no kwaluka. Abaice abengi, bapala Hailey, uwatile: “Pa kubala nshatemenwe ilyo abafyashi banjebele ukuti nalepoosa inshita iitali pa kompyuta. Lelo pa numa, ilyo natontonkenyepo sana, e lyo naishileiluka kuti ifyo balenjeba fyali fye bwino.”

MONENI ICIPANDWA 36 MWI BUUKU 1

 UBUNTUNGWA

Bushe buntungwa bwaba shani mfwile ukupeela umwana wandi?

Ici cipusho cilamoneka ukwafya sana ukwasuka maka maka pa milandu ya kuti umwana talefwaya bambi ukwishiba  ifyo alecita. Tutile umwana wenu umulumendo ali uko asendama e lyo naisalako ne ciibi. Bushe mufwile ukwingila fye ukwabula ukukonkonsha? Nelyo tutile umwana wenu umukashana asha foni yakwe ilyo acilabutukila ku sukulu. Bushe mufwile ukubelenga amameseji yakwe?

Aya mepusho, yalyafya ukwasuka. Nomba apo muli bafyashi, mwalikwata insambu sha kwishiba ifilecitikila umwana wenu kabili ni ncito yenu ukumucingilila. Lelo tamufwile ukwikalila fye ukulasopa umwana wenu no kulafwaya ukwishiba fye fyonse ifyo alecita. Kuti mwacingilila shani umwana pa nshita imo ine no kumupeelako ubuntungwa?

Ica kubalilapo fye ico mufwile ukwishiba ca kuti, te lyonse cipilibula ukuti umwana wenu nakwata ubwafya nga alefwaya ukucita ifintu ukwabula ukuti imwe mwishibe. Ca cifyalilwa fye abaice ukulacita ifi ilyo baleya balekula. Ukucite ifi kulenga abaice ukumona apo bafikile ilyo balepanga ifibusa na bantu bambi e lyo na lintu baletontonkanya pa mafya bakwete ukubomfya ‘amaka yabo aya kupelulula.’ (Abena Roma 12:1, 2) Ilyo abaice balecita ifintu ukwabula ukuti bambi beshibe cilalenga bakula mu mano kabili calicindama sana pantu cikalenga nga bakula bakaleisakamana bwino. Na kabili cilalenga bakwata inshita ya kutontonkanya pa fintu fimo ilyo bashilapingulapo ifyo balefwaya ukucita, nangu ilyo balefwaya ukwasuka amepusho ayayafya.—Amapinda 15:28.

Ica bubili, mufwile ukwishiba ukuti nga mulefwaya ukulaishiba tonse uto umwana wenu alecita kuti mwamukalifya kabili kuti mwalenga aleka ukumuumfwila. (Abena Efese 6:4; Abena Kolose 3:21) Lelo ici tacilepilibula ukuti mufwile ukulekelesha umwana wenu. Imwe muli bafyashi bakwe. Ico mulefwaisha, kumwafwa ukukwata kampingu iisuma. (Amalango 6:6, 7; Amapinda 22:6) Ukumulanga ifya kucita kwawamapo ukucila ukwikalila fye ukumusopa pa kuti mumone ifyo alecita.

Ica butatu, mufwile ukulanshanya no mwana wenu pali ili lyashi. Kutikeni ku filemusakamika. Bushe fimo fimo ifyo alelanda fili fye bwino? Mwebeni ukuti mwakulamusuminisha ukuba  eka inshita shimo kulila fye talecita ifyalubana. Mwebeni ifyo mukamucita nga apula mu cebo cenu, kabili ifyo fine fye e fyo mukacite. Kuti cacicitika pa nshita imo ine ukubika amano ku mwana wenu e lyo no kumupeelako ubuntungwa bwa kucita ifyo alefwaya ukwabula ukuti imwe mwishibe fyonse.

MONENI IFIPANDWA 3 NA 15 MWI BUUKU 1

Bushe umwana wandi afwile ukulekela isukulu mu gredi shani?

“Bakafundisha bandi balang’umfwisha ubunang’ani!” “Balampeela sana ifya kuyasangila ku ng’anda!” “Nshicita na bwino muli ici cisambilisho nangu njeshe shani.” Pa mulandu wa ifi fyonse abaice bamo balasalapo fye ukuleka isukulu ilyo bashilaishiba ne fintu ifikabafwa mu bwikalo bwabo. Kuti mwacita shani umwana wenu nga alefwaya ukulekela isukulu pa kati? Esheni ukucita ifyakonkapo:

● Nga imwe mwalemona shani isukulu? Bushe mwalemona kwati ukuya ku sukulu konaula fye inshita, kwati nalimo mwali mu cifungo umo mwalecululuka fye mpaka inshita ya kufumamo pa kuti mukaciteko fimbi ifyalondoloka? Nga e fyo mwalemona isukulu, nalimo no mwana wenu e fyo amona. Lelo ico mufwile ukwishiba ca kuti, amasomo ayalinga kuti yayafwa abana benu ukukwata “amano yene yene no kulingulula” ifikabafwa ukucita ifyo bafwaya ukucita mu bwikalo bwabo.—Amapinda 3:21.

● Bapeni ifyo balekabila pa kusambilila. Abaice bamo abafeluka ku sukulu tabaishiba fye ifyo bafwile ukucita pa kusambilila bwino nelyo tutile tabakwata ifintu ifingabafwa ilyo balebelenga. Apo umwaice afwile ukulabelengela pafwile ukuba itebulo ilisuma, tapafwile ukuba sana ifintu, lelo pafwile ukuba ulubuuto ulwalinga kabili afwile no kukwata amabuuku ya kubelenga. Kuti mwa-afwa umwana wenu ukulacita bwino mu fya ku sukulu nelyo ifya kwa Lesa nga mwamupekanishisha icifulo icisuma umwa kulabelengela pa kutila aletontonkanyapo bwino pa fintu ifipya ifyo alesambilila.—Linganyeniko 1 Timote 4:15.

 ● Mulebikako amano. Mwilamona bakafundisha kwati balwani benu, lelo muleumfwana na bo. Muleya mu kubamona. Beshibeni amashina. Mulelanda na bo pa fyo umwana wenu afwaya ukucita e lyo na mafya akwata. Umwana wenu nga talecita bwino ku sukulu, ishibeni icilelenga. Ku ca kumwenako, bushe nalimo alatiina ukuti nga acita bwino sana abanankwe ku sukulu bakalamucusha? Bushe alikwata ubwafya na bakafundisha? Bushe nalimo ifyo alesambilila e fikosele? Umwana wenu afwile ukulaumfwa bwino pa fyo alesambilila nangu ca kuti nafikosa, te kulafitiina iyo. Na cimbi icingalenga ni ci: Bushe nalimo tamona bwino, nelyo bushe alikwata ubwafya bwa kukanasambilila ifintu bwangu?

Nga mwabikako sana amano ku fyo umwana wenu alesambilila, ifya ku sukulu ne fya kwa Lesa cikalenga umwana wenu ukulacita bwino.—Amalumbo 127:4, 5.

MONENI ICIPANDWA 19 MWI BUUKU 1

Nkeshiba shani ukuti nomba umwana wandi nalinga ukuikalila?

Serena uo tulandilepo mu Cipandwa 7, muli cino cine citabo alatiina ukuya mu kuikalila. Mulandu nshi? Atile: “Nga ndefwaya ukushita icintu mu ndalama shandi, batata lyonse tabansuminisha. Batila ni ncito yabo. Ala cilandetela umwenso nga natontonkanya pa fyo nkaya mu kusonkela imisonko.” Ca cine ukuti bawishi ba kwa Serena balefwaya sana ukwafwa umwana wabo, lelo bushe ifyo balecita kuti fyayafwa umwana ukwishiba ifya kubomfya indalama ku ng’anda ku mwakwe?—Amapinda 31:10, 18, 27.

Bushe mwalicilamo ukusakamana abana benu ica kuti tabaishiba ne fyo bakalaisakamana nga bafuma pa ng’anda? Bushe kuti mwaishiba shani ukuti umwana wenu nafikapo ukuya mukuikalila? Tontonkanyeni pa fintu 4 ifyakonkapo ifili mu Cipandwa 7 pa kamutwe akaleti “Bushe Ninjipekanya?”—lelo nomba tontonkanyenipo nga bafyashi.

 Ifya kubomfya indalama. Bushe abana benu abakalamba balishiba ifya kulemba amaformu ya musonko nelyo bushe balishiba ifyo bafwile ukucita pa kuti bakonke amafunde ya calo ayalanda pa kulipila imisonko? (Abena Roma 13:7) Bushe balishiba bwino ifyo bengacita pa kuti tabengile mu nkongole? (Amapinda 22:7) Bushe balishiba bwino ifya kubomfya indalama isho bakwata ukwabula ubwafya? (Luka 14:28-30) Bushe balishiba ifyo cumfwika bwino ukuishitila icintu ukubomfya indalama shabo isho babombeele abene? Bushe balishiba ifyo cumfwika bwino ukubomfya inshita ne ndalama shabo ukwafwa bambi?—Imilimo 20:35.

Imilimo ya pa ng’anda. Bushe abana benu abakashana na balumendo balishiba ukwipika? Bushe mwalibasambilisha ifya kuwasha no kucisa ifya kufwala? Nga balikwata motoka, bushe balishiba utu milimo tumo pamo nga ukucinja amafyuzi, oilo nangu itaila ilipompolweke?

Ifya kumfwana na bambi. Abana benu abakalamba nga bapusana, bushe lyonse ni mwe mukalulula ubwafya nga filya ficita kalisha wa pintu mu bwangalo bwa mupila? Nelyo bushe mwalibasambilisha ifya kucita pa kuti bapwishe ubwafya bakwete e lyo pa numa ukumushimikilako fye?—Mateo 5:23-25.

Ukuisambilisha ifya kwa Lesa. Bushe mweba fye abana benu ifyo bafwile ukusuminamo nelyo bushe mulabanashanasha? (2 Timote 3:14, 15) Ukucila lyonse ukulabaasukilako amepusho pa fyo basuminamo pa mibele isuma, bushe mulabasambilisha ukwishiba ifya “kulingulula”? (Amapinda 1:4) Bushe kuti mwatemwa ukuti balekonka ifyo mucita isambililo lyenu ilya Baibolo nelyo bushe kuti mwatemwa bacishanapo pa fyo mucita? *

Ukwabula no kutwishika, mufwile ukukwata inshita kabili mufwile ukuibikilishako pa kuti fye musambilishe abana benu fyonse ifi twalandapo. Lelo nga mwacita ifi mukamona amapaalo yakafumamo ilyo abana benu bakafuma pa ng’anda no kuya mu kuikalila.

MONENI ICIPANDWA 7 MWI BUUKU 1

  ILYASHI LYA BWAMBA NE LYA KWISHISHANYA

Bushe ningile ukulanda no mwana wandi pa lyashi lya bwamba?

Mwe bafyashi mulingile ukwishiba ukuti abana benu balatendeka ukusambilila pa lyashi lya bwamba ninshi bali fye abaice. Baibolo kale sana yasobele ukuti mu “nshiku sha kulekelesha” mukesaba “inshita ishayafya nga nshi,” umo abantu bali no kuba “abashailama” kabili “abatemwa ukwangala ukucila ukutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1, 3, 4) Bucilalelale ni cimo pa fintu ifingi ifilangilila ukuti ubu busesemo cine cine bwalifikilishiwa.

Ifyo ifintu fili pali lelo fyalipusana ne fyo fyali ilyo imwe mwalekula. Lelo muli fimo fimo fyalipalana. E co mwilakalipa nelyo ukumfwa umwenso pa fyabipa ifyo abana benu balemona mu calo umu baleikala. Lelo, mulingile ukukosapo fye ukubafwa ukucita nga filya umutumwa Paulo acincishe Abena Kristu imyaka 2,000 iyapitapo, ati: “Fwaleni ifya bulwi fyonse ifya kwa Lesa ukuti mube na maka ya kwiminina ndi ku kulwisha imicenjelo ya kwa Satana Kaseebanya.” (Abena Efese 6:11) Icishinka ca kuti, Abena Kristu abengi bale-esha na maka ukucita ifisuma, te mulandu balemona ifyabipa ificitika mu calo. Bushe kuti mwa-afwa shani abana benu ukucita cimo cine?

Inshila imo kutendeka ukulanda nabo, ukubomfya ifipandwa mu Cipande 4 icili muli cino cine citabo ne  Cipande 1 na 7 mwi Buuku 2. Muli ifi fipande muli amalembo ayasuma aya kutontonkanyapo. Amalembo yamo yalelanda pa bantu ba cine cine abasalilepo ukucita ifisuma no kulobolola amapaalo nelyo pa bantu abashalekonka amafunde ya kwa Lesa kabili abo ifibi fyacitikile. E lyo amalembo yambi muli ifyebo ifingafwa abana benu ukwishiba ipaalo ilikalamba ilyo bena—na imwe kumo—mwakwata ilya kulaumfwila amafunde ya kwa Lesa. Kanshi kuti cawama ukupekanya ukuti mukapitulukemo na bo ifi fyebo nomba line.

MONENI IFIPANDWA 23, 25, NA 32 MWI BUUKU 1, NE  , NE  , NE  , NE IFIPANDWA 4-6, 28, NA 29 MWI BUUKU 2

Bushe mfwile ukusuminisha umwana wandi ukutendeka ukwishishanya?

Kwena inshita ikafika ilyo abana benu bakafwaya ukutendeka ukwishishanya. Phillip atile, “Ine tapaba ne fyo ncitapo! Abakashana e bamfwaya, kabili ntontonkanya fye ukuti, ‘Finshi nomba nalacita?’ Cilakosa ukukaana pantu bamo kwena basuma sana!”

Icingawama sana ukucita kulanda no mwana wenu pa lyashi lya kwishishanya, nalimo ukubomfya ifyebo fyaba mu Cipandwa 1 mwi Buuku 2. Ipusheni ifyo umwana wenu ifyo aletontonkanyapo pa mafya ayo akwata ku sukulu nelyo mu cilonganino ca Bwina Kristu. Inshita shimo kuti mwalanda nankwe ilyo mulecita fye ifintu fimbi, pamo nga lintu “mwikele mu [ng’anda] na lintu mule-enda mu musebo.” (Amalango 6:6, 7) Te mulandu no kuli konse uko mulelandila, muleibukisha ukuba ‘abayanguka ukumfwa, abakokola ukulanda.’—Yakobo 1:19.

Umwana wenu umulumendo nelyo umukashana nga atemwapo umo, mwisakamana sana. Umukashana umo atile, “Ilyo batata baishibe ukuti nalitemenwe umulumendo umo ifi, balifulilwe sana! Balyeseshe ukuntiinya pa kunjipusha amepusho ayengi, banjipwishe nga cine cine nali-ipekenye ukuupwa—amepusho aya kuti, nga uli mwaice, kuti yalenga wafwaya ukutantalisha ukwishishanya no kufwaya ukulenga abafyashi bobe beshibe ukuti balilufyenye!”

 Umwana wenu nga aishiba ukuti tamufwaya ukulanda pa kwishishanya, limbi kuti acita ifyabipa—limbi kuti atendeke ukucita ubulalelale nangu ukutendeka ukwishishanya kwa mu bumfisolo. Umukashana umo atile, “Abafyashi nga bakalipa sana pa numa ya kumfwa ukuti uleishisha, ici cilenga fye abana ukufisa ukwishishanya kwabo. Tabaleka iyo. Bafwaya ukucita ifintu ukwabula abafyashi ukwishiba.”

Nga mulelanda na bana benu ukwabula ukumfwa insoni mukafuma ifisuma. Brittany uuli ne myaka 20, atile: “Abafyashi balalanda na ine pa lyashi lya kwishishanya. Calicindama ukuti beshibe uo ntemenwe, kabili ntontonkanya ukuti cisuma sana nga baishiba! Batata balalanda no yo muntu. Nga kwaba fimo ifyabasakamika, abafyashi bandi balanjeba. Ilingi line ndeeba bwangu uulemfwaya ukuti nakaana ilyo tushilatendeka ukwishishanya.”

Lelo pa numa ya kubelenga Icipandwa 2 mwi Buuku 2, limbi muletontonkanya ukutila, ‘Bushe umwana wandi kuti atendeka ukwishishanya ukwabula ine ukwishiba?’ Umfweni ifyo abaice abengi balandapo pa mulandu bamo batunkilwa ukwishisha mu bumfisolo, kabili tontonkanyeni pa mepusho yakonkelepo.

Wendy atile: “Abaice bamo tabasanga icisansamushi pa ng’anda, e co basalapo ukusanga icisansamushi ku mulumendo nelyo umukashana.”

Pamo nga umufyashi, kuti muleshininkisha shani ukuti abana benu balesanga icisansamushi pa ng’anda? Bushe kuli mumo umo mulingile ukuwamyako? Ni mwi umo mwine?

Diane atile: “Ilyo nali ne myaka 14, uo nalesambilila nankwe alimfwaile, na ine nalisumine. Naletontonkanya ati kuti cawama ukukwata umulumendo uwa kunkumbatila.”

Nga Diane aali mwana wenu, kuti mwamwafwa shani?

Annette atile: “Amafoni yalalenga muleishishanya ukwabula bambi ukwishiba. Abafyashi tabeshiba ifilecitika!”

 Finshi mwingacita pa kuti muleishiba ifyo abana benu babomfya amafoni?

Thomas atile: “Ukwishishanya mu bumfisolo kwalyanguka abafyashi nga tababika sana amano ku fyo abana balecita na bantu balanda na bo.”

Bushe kuli fimo ifyo mwingacita pa kuti muleishiba ifyo umwana wenu alecita lelo pa nshita imo ine mulemupeelako ubuntungwa ubwalinga?

Nicholas atile: “Ilingi line abana baba fya beka pa ng’anda. Nelyo balicetekela sana abana babo ica kuti balabaleka ukulaya mu kutandala ku ncende shimbi na bantu bambi.”

Tontonkanyeni pa bantu umwana wenu asangwa sana nabo. Bushe cine cine mwalishiba ifyo bacita nga bali bonse?

Paul atile: “Ukuti watampa ukwishishanya mu bumfisolo abafyashi nga balekucingilila sana.”

Ukwabula ukusuula amafunde ne fipope fya mu Baibolo, kuti mwaba shani “aba mutembo” ku bana benu?—Abena Filipi 4:5.

Linda atile: “Ilyo nacilile fye imyaka 13, nshaleimona ukucindama sana kabili nalefwaya aba kumbikako amano. Natendeke ukutumina ama e-mail umulumendo umo uwali mu cilonganino ca mupepi kabili twasukile twatemwana. Alelenga ndeyumfwa ukucindama sana.”

Bushe muleti finshi fimo ifisuma ifyo Linda alekabila ukupeelwa pa ng’anda?

Kanshi kuti cawama ukubomfya Icipandwa 2 mwi Buuku 2 e lyo na cino cipande ica Ifyalundwako nga pa kutampila ukulanda no mwana wenu. Icikalamba fye icingamwafwa ukulalanshanya bwino kulanda ukufuma pa nshi ya mutima no kulalanda ukwabula ukupita mu mbali.—Amapinda 20:5.

MONENI IFIPANDWA 1-3 MWI BUUKU 2

  IFISAKAMIKA

Bushe kuti nayasuka shani umwana wandi nga atendeka ukulanda pa kuipaya?

Mu ncende shimo, abaice balaipaya sana. Ku ca kumwenako, mu United States, ukuipaya e kwalenga butatu pa fintu ifilenga imfwa sha baice abali ne myaka 15 ukushinta ku 25, kabili pa myaka 20 iyapitapo, abaice abali ne myaka 10 ukufika ku 14 baleipaya sana. Abaice abengi abaipaya ni balya abalwala ubushilu, na balya aba kuti mu lupwa lwabo mwaliba abaipeye, e lyo na ba kuti balyeshapo kale ukuipaya. Ifyo mwingeshibilako ukuti umwaice alefwaya ukuipaya ni fi:

● Ukutaluka ulupwa ne fibusa

● Ukuleka ukulya nge fyo alya lyonse kabili nga alefilwa ukulaala bwino

● Ukuleka ukutemwa ifyo atemenwe kale

● Ukwaluka sana mu mibele

● Ukubomfya sana imiti ikola nelyo ukunwa sana ubwalwa

● Ukutendeka ukupeela icipelepele ifipe fya mutengo

● Ukulalanda pa mfwa nelyo ukutemwa sana amalyashi ayalelandapo

Icilubo icikalamba ico umufyashi engapanga kusuulako fye  kuli ifi fishibilo. Mulebikako sana amano ku fishibilo. Tamulingile ukusondwelela bwangu ukuti umwana wenu nakwata amasakamika kabili yakapwa.

Na kabili, tamulingile ukumfwa insoni ukufwaya aba kwafwa umwana wenu nga atendeka ukusakamana sana nelyo nga atampa ukucita kwati lishilu. Kabili nga mwatunganya ukuti umwana wenu alefwaya ukuipaya, mwipushenipo pali ili lyashi. Abalanda ati nga mwalanda no mwana wenu pa lyashi lya kuipaya ninshi mulemukoselesha ukuipaya bufi babepa. Abaice abengi balapuputuka abafyashi babo nga balanda na bo pa lyashi lya kuipaya. E co nga umwana wenu asumina ukuti alitontonkanyapo pa kuipaya, mwipusheni nga ca kuti na nomba e fyo aletontonkanya. Nga asokolola ukuti acili alatontonkanyapo, mulingile ukubombelapo bwangu bwangu no kumwafwa.

Mwitunganya fye ukutila amasakamika yakwe yali no kupwa. Kabili nga mwamona kwati yapwa, mwitontonkanya ukuti ninshi ubwafya bwapwa. Lelo, nalimo iyi kuti yaba ni nshita ya-afya nga nshi. Mulandu nshi? Pantu ilyo umwaice ali na masakamika sana, nalimo e lyo ashingafwaya ukuipaya. Lelo, lilya amasakamika yapwa na maka yabwela, umwaice nomba kuti atila fye cinjipaye fye cipwilemo.

Ala mwandini cilabipa sana abaice bamo ukufwaya ukuipaya pa mulandu wa masakamika! Nga babika amano ku fishibilo no kucitapo fimo, abafyashi na abakalamba bambi kuti ‘basansamusha abali no bulanda’ no kuba ngo mwakufisama ku baice.—1 Abena Tesalonika 5:14.

MONENI IFIPANDWA 13 NA 14 MWI BUUKU 1, NE ICIPANDWA 26 MWI BUUKU 2

Bushe mfwile ukufisa abana nga ndi no bulanda?

Ukuloosha imfwa ya bena mwenu cintu icilenga ubulanda nga nshi. Lelo nalimo kuti imfwa yacitika pa nshita ilyo umwana wenu umusepela alekabila ubwafwilisho. Bushe kuti mwamwafwa shani ilyo ali no bulanda, ukwabula ukusuula ku bulanda bwenu? Esheni ukucita ifi:

 ● Mwilafisa nga muli no bulanda. Ifyacindama ifingi ifyo umwana wenu asambilila, afisambilila kuli imwe. Kuli imwe e ko akasambilila ne fya kucita nga ali no bulanda. Kanshi mwilamona kwati mufwile ukuba abashipa ilyo muli no mwana no kufisa ubulanda. Nga mulecita ifi, ninshi mulemusambilisha ukuti na o e fyo afwile ukucita. Lelo nga mwalila, na o akeshiba ukuti cilawama ukulanga ubulanda ukucila ukubufisa no kuti caliba fye bwino ukuba no bulanda no kumfwa ububi.

● Koselesheni umwana wenu ukulanda. Koselesheni umwana wenu ukulanda ifili ku mutima lelo mwimupatikisha. Nga alemoneka kwati talefwaya, kuti nalimo mwalanshanya nankwe Icipandwa 16 muli cino citabo. Kabili landeni na pa fisuma ifyalecita abena mwenu abafwa. Landeni ifyo cikamwafya ifi mushele mweka. Nga umwana wenu aumfwa mulelanda ifyo muleumfwa, na o wine akasambilila ukucita cimo cine.

● Ibukisheni ukuti tamwapwililika. Kwena kuti mwafwaya ukula-afwa umwana wenu pali iyi nshita ya-afya. Lelo, muleibukisha ukuti imfwa ya bena mwenu na imwe naimuletela ubulanda. Kanshi pali ino nshita kuli fimo ifyo mushingacita pantu muli no bulanda, nalimo tamuletontonkanya bwino, kabili tamukwete sana amaka. (Amapinda 24:10) Kanshi kuti mwalomba balupwa abakalamba na banenu abakalamba ukumwafwako. Ukulomba ubwafwilisho kulanga ukutila mwalikosoka. Amapinda 11:2 yatila: “Abafuuka e ba mano.”

Yehova Lesa e wingamwafwa bwino sana pantu alaya abamupepa ati: “Ine, ne Yehova Lesa obe, ndeikata ukuboko kobe ukwa ku kulyo, ndekweba ati, ‘Witiina. Ine nkakwafwa.’”—Esaya 41:13.

MONENI ICIPANDWA 16 MWI BUUKU 1

 Kuti na-afwa shani umwana wandi umukashana ukwishiba ukuti tafwile ukuleka ukulya pa kuti onde?

Umwana wenu umukashana nga naleka ukulya nge fyo alya lyonse, kuti mwacita shani? * Ica ntanshi, ishibeni umulandu alekala ukulya ifyo alya lyonse.

Casangwa ukuti abengi abaleka ukulya nge fyo balya lyonse baimona kwati tabacindama kabili bafwaya ukulacita ifintu ukwabula ukulufyanya, kabili bafwaya ukucita ifyo napamo bashingakumamo no kucita. Shininkisheni ukuti tamulelenga umwana wenu ukukwata iyo mibele. Mulelanda ifingakuula umwana wenu.—1 Abena Tesalonika 5:11.

Cimbi na co moneni ifyo imiliile yenu yaba ne fyo mumona ukwina. Bushe mulalandapo sana pali ifi fintu nelyo bushe imicitile yenu ilanga shani? Ishibeni ukuti, abakashana balabikako sana amano ku fyo bamoneka. Nga ca kuti ilyo aleya alekula alelepa no kwina e lyo mulemweba mu nseko ati cidumbo kuti aleumfwa ububi.

Nga mwaishiba bwino bwino apali ubwafya, lanshanyeni no mwana wenu. Kuti mwacita ifi:

● Pekanyeni ifya kulanda ne nshita ya kufilanda.

● Londololeni bwino icilemisakamika no kuti mulefwaisha ukumwafwa.

● Mwipapa pa kubala fye umwana nga akaana.

● Mulekutika ilyo alelondolola.

Icacindama sana, bombeleni pamo no mwana pa kupwisha ubwafya akwete. Mwimulekelesha, mulemwafwilisha pamo ngo lupwa!

MONENI ICIPANDWA 10 MWI BUUKU 1, NE CIPANDWA 7 MWI BUUKU 2

   IFYA KWA LESA

Bushe kuti natwalilila shani ukusambilisha abana bandi ifya kwa Lesa ilyo baleya balekula?

Baibolo itila Timote bamusambilishe ifya kwa Lesa “ukufuma ku bunya,” kabili apo muli bafyashi, na imwe nalimo mwalisambilisha abana benu ifya kwa Lesa. (2 Timote 3:15) Lelo ilyo abana benu bakula, kuti cawama ukwalula imisambilishishe yenu ukulingana no mushinku wabo. Abana benu baleya balekula, baleishiba ifintu ifya-afya ukumfwa, ifyo bashaleumfwikisha ilyo bali abaice. Pali nomba e lyo mulingile sana ukubasambilisha mu nshila ya kuti ifyo mulebasambilisha filepanga amano ilyo balebomfya ‘amaka yabo aya kupelulula.’—Abena Roma 12:1.

Ilyo Paulo alembeele Timote kalata, alandile pa fintu ifyo Timote ‘asambilile kabili ifyo bamushinine ukuti fya cine.’ (2 Timote 3:14) Abana benu nomba balekabila ‘ukushininwa’ ukuti ifyebo fya mu Baibolo ifyo baishiba ukufuma ku bunya fya cine. Pa kuti mubafike pa mitima, tamufwile fye ukubeba ifyo mulefwaya bacite nelyo ifyo mulefwaya basumine capwila na po pene. Balingile ukuisambilisha abene. Kuti mwabafwa shani? Intanshi, kuti mwabafwa ukulatontonkanya sana no kulanda sana pa mepusho ayapala aya:

● Cinshi cinshinina ukutila Lesa e ko aba?—Abena Roma 1:20.

 ● Bushe naishiba shani ukuti ifyo abafyashi bandi balensambilisha mu Baibolo fya cine?—Imilimo 17:11.

● Cinshi cinshinina ukuti ifyaba mu Baibolo kuti fyangafwa?—Esaya 48:17, 18.

● Bushe naishiba shani ukuti ukusesema kwa mu Baibolo kukafikilishiwa?—Yoshua 23:14.

● Cinshi cinshinina ukuti tapaba mu calo icalingana ne “cuma capulamo ica kwishiba Kristu Yesu”?—Abena Filipi 3:8.

● Imona shani icilubula ca kwa Yesu?—2 Abena Korinti 5:14, 15; Abena Galatia 2:20.

Nalimo kuti mwatila tala tulolele, tukabafwa ukutontonkanya pali aya mepusho limbi, pantu nalimo muletiina ukuti teti bayasuke. Lelo ukucita ifyo kuti kwaba kwati kutiina ukulolesha pali kalya akalanga apo amafuta yapela mu motoka, pantu muletiina ukuti kalalanga ati amafuta yapwa! Nga tamuli amafuta mwi tanki lya motoka mufwile ukwishiba pa kuti mubikemo! E fyo caba na ku bana benu. Ino nshita ilyo bali pa ng’anda e nshita ya kubafwa ukutontonkanya pa mepusho yakuma ifya mu Baibolo no ‘kushininkisha ukuti ya cine.’ *

Muleibukisha ukuti tacabipa umwana wenu ukwipusha ukuti, “Mulandu nshi nasuminina ifi?” Diane, uuli ne myaka 22, ebukisha ukuti alecita ifi ilyo ali umwaice. Atile: “Nshalefwaya ukulatwishika ifyo nasambilile mu Baibolo. Ukusanga ifyasuko ifisuma, ifya cine cine kwanengele ukumona ukuti nalitemenwe ukuba Inte ya kwa Yehova! Lyonse ilyo banjipusha ico nakaanina ukucitako fimo, nshalelanda ukuti ‘Balilesha uko mpepa,’ lelo naleti, ‘Naishiba ukuti ifyo fintu fyalibipa.’ Nalicetekele no kumfwikisha sana ifyaba mu Baibolo.”

Ifyo Mwingacita: Pa kuti mwishibe apafikile amaka ya kupelulula aya mwana wenu pa fyaba mu Baibolo, mwebeni ukuti abe kwati mufyashi ilyo kwaima ubwafya. Ku ca kumwenako,  tutile umwana wenu alomba ukuti mumusuminishe ukuya ku parte iyo mwishibe (na ena naishiba) ukuti te kuti ciwame ukuyako. Ukucila ukumukanya fye, nalimo kuti mwatila: “Ifyo twalacita, iwe walaba kwati nine ne mufyashi. Tontonkanya pali parte ulefwaya ukuyako, ubelengelepo (nalimo mu Cipandwa 37 muli cino citabo ne Cipandwa 32 mwi Buuku 2), kabili mailo ukeselanda na ine. Ine nkaba kwati ndi mwana kabili nkalomba ukuti unsuminishe ukuya kuli iyi parte, kabili apo ukaba umufyashi, ukanjeba nampo nga cili fye bwino nelyo iyo.’

MONENI ICIPANDWA 38 MWI BUUKU 1, NE  , NE  , NE IFIPANDWA 34-36 MWI BUUKU 2

Umwana wesu naleka ukubika amano ku fya kwa Lesa. Bushe kuti twacita shani?

Intanshi, mwiangufyanya ukutila umwana wenu naleka ukupepa. Ilingi kulaba icilenga. Ku ca kumwenako, nalimo umwana wenu

● Balemuseka ku banankwe kabili aletiina ukumoneka kwati ali-ibela pa mulandu wa kuti alakonka ifyaba mu Baibolo

● Alamona abaice bambi (nalimo na ba pa ng’anda ekala) balecita bwino mu cilonganino kabili alemona kwati ena te kuti acite nge fyo bacita

● Alefwaisha ukukwata abanankwe lelo alatalalilwa ilyo ali na Bena Kristu

● Alamona ukuti abaice bambi abatila Bena Kristu balecita ifintu fyabipa

● Alefwaya ukuishiba bwino kabili ici cilengele aletwishika ifintu ifyo mwacetekela

● Alamona abo asambilila na bo balecita ifyabipa kabili cilemoneka kwati tapali ifyabipa ifilebacitikila

● Alefwaya ukusekesha umufyashi uushipepa

Kwena, icilenga ifi twalandapo te fintu mwasuminamo. Ilingi icilenga, fintu  ifilenga imikalile ya Bwina Kristu ukwafya, sana sana pali ino nshita. Nomba cinshi mwingacita pa kuti mukoseleshe umwana wenu?

Musuminisheniko fimo lelo ukwabula ukumuleka alecita ifyabipa. Esheni ukwishiba ifilelenga umwana wenu ukufuupulwa, kabili aluleniko fimo pa kuti mumwafwe ukukosha bucibusa bwakwe na Lesa. (Amapinda 16:20) Ku ca kumwenako, akabokoshi kaba pe bula 132 na 133 mwi Buuku 2 akatila “Ifyo Nkacita Abanandi nga Balefwaya Mbakonkelele” kuti ka-afwa umwana wenu ukuicetekela ica kuti aleka ukutiina ilyo ali na banankwe ba ku sukulu. Nelyo umwana wenu nga natalalilwa, kuti mwamwafwa ukusanga ifibusa ifisuma.

Mufwaileni uwa kumwafwa. Limo abaice kuti ba-afwiwa ilyo umukalamba umbi uushikala pa mwabo abakoselesha. Bushe mwalishibako umuntu uwingakoselesha umwana wenu? Kuti cawama ukupekanya ukuti uyu muntu apoosako inshita imo no mwana wenu. Ico mwalacitila ifi te kutila ninshi mwaleka ukubomba umulimo wenu awe. Tontonkanyeni pali Timote. Alinonkelemo nga nshi pa kuba no mutumwa Paulo, kabili Paulo na o alinonkelemo nga nshi pa kubomba na Timote.—Abena Filipi 2:20-22.

Cikulu fye umwana wenu acili mu ng’anda mu mwenu, mwalikwata insambu sha kumweba ukuti na o alecitako ifya kwa Lesa ifyo mucita. Lelo, ico mulefwaisha kwafwa umwana wenu ukutemwa Lesa ukufuma pa nshi ya mutima, te kumulenga fye ukulacita ifya kwa Lesa pantu ali pa mwenu. Pa kwafwa umwana wenu ukutemwa ukupepa kwa cine, beni ica kumwenako cisuma ico engapashanya. Mwilaenekela ifyacilamo. Mufwaileni umukalamba uwingamukoselesha ne fibusa ifisuma. Nalimo bushiku bumo umwana wenu akasosa nge fyo kemba wa malumbo asosele, ukutila: “Yehova e cilibwe candi kabili e uncingilila kabili e wa kumpokolola.”—Amalumbo 18:2.

MONENI ICIPANDWA 39 MWI BUUKU 1, NE  , NE FIPANDWA 37 NA 38 MWI BUUKU 2

[Amafutunoti]