Icipandwa 36

Bushe Foni Yalinteka Ubusha?

“Nalitemwa sana ukulemba amameseji! Cisuma sana ukulemba amameseji. E ko mpoosa sana inshita.”—E fyalandile Alan.

ILYO abafyashi bobe bali abaice, ifyaliko sana pali ilya nshita ni TV na redio. Amafoni ayaliko yali yakulandilamo fye kabili yaleba mu ng’anda. Bushe ifyo fyaumfwika kwati fya kale sana? E fyo Anna atontonkanya. Atile: “Inshita abafyashi bandi bakulilemo, cimo no kuti bali mu bushiku. Amafoni ya lelo yalabapesha amano, tabaishiba bwino ne fya kuyabomfya!”

 Amafoni ya shino nshiku kuti wayabomfya ukutuminapo, kuti wakutikapo inyimbo, ukutambapo filimu, ukute-elapo ifyangalo, ukutuminapo e-mail, ukukopelapo ifikope, no kufwailapo ifyebo pa Intaneti—ifi fyonse kuti waficita pali kafoni wingasendela mwi tumba. Apo wakulila mu nshita ya makompyuta, amafoni, TV, na Intaneti, limbi te kuti umonemo ubwafya wingakwata ukubomfya ifi fintu inshita yonse. Lelo abafyashi bobe bena kuti bamona kwati nafikuteka ubusha. Nga balanda ifyo, wisulako fye no kutila tabeshibe ifyo balelanda. Imfumu ya mano Solomone yatile: “Uwasuka ilyo talati omfwikishe umulandu, buwelewele kuli ena.”—Amapinda 18:13.

Bushe walishiba umulandu abafyashi bobe bengasakamanina? Ibebete ukubomfya ifyebo fili pe samba pa kuti wishibe nga foni yalikuteka ubusha.

Ibebete—‘Bushe Yalinteka Ubusha?’

Icitabo cimo cilondolola ukutekwa ubusha ukuti “kucishamo ukucita icintu ica kuti wafilwa no kuleka nelyo ukukanafwaya ukuleka, te mulandu ne fibi ifingafumamo.” Umfwa umo aya mashiwi yalolele. Belenga amashiwi yambwilwe, no kumona nga walilandapo nelyo ukucita icapalako. Kabili asuka na mepusho.

Ukucishamo ukucita icintu cimo. Andrew atile: “Nalepoosa ama-awala ayengi ndeteya fye ifyangalo fya pa foni. Nalefilwa ukulaala kabili nga ndi na banandi e lyashi nalefwaya ukulandapo sana. Nalilekele ukuba sana no lupwa lwandi kabili naletontonkanya fye pa fyangalo naleteya.”

Ukulingana ne fyo uletontonkanya, ma-awala yanga cila bushiku ayengawama ukubomfya foni? ․․․․․

 Ma-awala yanga ayo abafyashi bobe bengafwaya ulebomfya? ․․․․․

Ma-awala yanga yonse pamo cila bushiku ayo ubomfya ukutuma amameseji, ukutamba TV, ukubika ifikope pa Intaneti no kulemba ifyebo pa Intaneti, ukuteya ifyangalo, no kucita ifintu fimbi pa foni? ․․․․․

Nga wapituluka mu fyo wayasuka, bushe ulemona ukuti walicilamo ukubomfya foni?

□ Ee □ Awe

Ukufilwa nelyo ukukanafwaya ukuleka. Alan atile: “Abafyashi bandi balamona ndelemba amameseji inshita yonse kabili banjeba ati nincilamo sana. Lelo nga nailinganya ku baice banandi bambi, ine nga kukonka nshacilamo. Nomba nga nailinganya ku bafyashi bandi, ee ine ndatumapo sana ukubacila. Lelo ici kuti caba kwati kulinganya ama-apele ku maorenji—bena bali ne myaka 40 ine ndi na 15.”

Bushe abafyashi bobe nelyo abanobe balikwebapo ukuti ulapoosa sana inshita pa foni?

□ Ee □ Awe

Bushe ulafilwa ukuleka ukubomfya foni?

□ Ee □ Awe

Ifibi ifingafumamo. Julie atile: “Abanandi balalemba amameseji inshita yonse—na lintu bale-ensha motoka. Kuti mwafuma ubusanso!”

Shirley atile: “Ilyo nashitile fye foni, lyonse naletumina abanandi no kubalembela  amameseji. E fyo natemenwe ukucita fye. Nalilekele ukuba sana no lupwa lwandi kabili nangu fye banandi nalilekele ukusangwa nabo sana. Pali ino nshita nalimona ukuti nga ndi na banandi kabili ndelanda nabo, lyonse balancilima no kunjeba ati: ‘Oh, lolela. Leka njasuke iyi meseji bantumina.’ Uyu e mulandu umo nalekela ukuba na aba abanandi.”

Bushe ulabelenga amameseji nelyo ukutuma ilyo ule-ensha motoka, ilyo uli mu kalasi, nelyo uli mu kulongana?

□ Ee □ Awe

Nga ulelanda na balupwa lobe nelyo abanobe, bushe lyonse ulabacilima no kubeba ukuti ulefwaya ukwasuka e mail, ukwasuka foni, nelyo ulefwaya ukwasuka amameseji?

□ Ee □ Awe

Bushe taulaala bwangu nelyo taukwata inshita ya kubelenga pa mulandu wa kuti walitekwa ubusha kuli foni?

□ Ee □ Awe

Bushe ulekabila ukwaluka? Nga wayasuka ati ee, tontonkanya pali ifi ifyakonkapo.

Ifyo Wingacita pa Kuti Wilacishamo

Nga walitemwa sana ukubomfya kompyuta, foni, nelyo ifintu fimbi—tontonkanyapo sana pali ifi fipusho 4 ifili pe samba. Ukukonka amano yasuma ayaba mu Baibolo no kukonka ifinono fye ifyo ulingile ukucita nelyo ifyo ushilingile ukucita, kuti fya kwafwa ukuicingilila no kuilama.

● Ufwile ukubomfya shani foni yobe? “Muletontonkanya pali fyonse ifya cine, pali fyonse ifya mucinshi, pali fyonse  ifyalungama, pali fyonse ifyasanguluka, pali fyonse ifyatemwikwa, pali fyonse ifyawama, pali conse icisuma icabako na pali conse ica kutasha icabako.”—Abena Filipi 4:8.

✔ Uletumina ifibusa no lupwa lobe kabili ulebashimikila amalyashi ayasuma no kulanda pa fisuma.—Amapinda 25:25; Abena Efese 4:29.

X Wilatandanya ilyashi lya bufi, ukutumina bambi amameseji umuli ifyebo nelyo ifikope fyabipa, nelyo ukutamba ifye shiku.—Abena Kolose 3:5; 1 Petro 4:15.

● Ni nshita nshi ushifwile ukubomfya foni? “Icintu conse calikwata inshita ya ciko.”—Lukala Milandu 3:1.

✔ Imika inshita ukalapoosa mu kutuma foni nelyo ukwasuka foni no kulemba amameseji, ukutamba TV, nelyo ukuteya ifyangalo.

 X Wilaleka foni ukukuliila inshita ya kuba na banobe na balupwa, iya kubelenga, nelyo iya kucita ifya kwa Lesa.—Abena Efese 5:15-17; Abena Filipi 2:4.

● Ni bani wampana nabo pa foni? “Mwilufiwa. Ukwampana pamo na babi kulonaula imibele isuma.”—1 Abena Korinti 15:33.

✔ Ulebomfya foni ku kukosha bucibusa na bantu abakukoselesha ukuba ne mibele isuma.—Amapinda 22:17.

X Wilaibepa—ukakopa imibele, imilandile, ne mitontonkanishishe yabo utumishanya nabo ama e-mail, amameseji, abo utamba pa TV, mu mavidio, nelyo aba pa Intaneti.—Amapinda 13:20.

● Ni nshita nshi mpoosa pa foni? “Mwishibe bwino bwino ifyacilapo ukucindama.”—Abena Filipi 1:10.

✔ Ulelemba inshita upoosa mu kubomfya foni.

X Wilasuula ifyo abanobe balekweba nelyo ifyo abafyashi bobe balekupanda amano nga bakweba ukuti ulepoosa sana inshita pa foni.—Amapinda 26:12.

Ilyo Andrew uo tulandilepo alelanda pa kubomfya bwino foni, atile: “Amafoni yasuma, nga uleyabomfya pa nshita fye inono. Nalisambilila ifya kucita pa kuti foni ilantalusha ku lupwa na ku fibusa.”

BELENGELAPO NA FIMBI MU CIPANDWA 30 MWI BUUKU 2

IFYO TUKALANDAPO MU CIPANDWA CIKONKELEPO

Bushe kuti wacita shani pa kuti abafyashi balekusuminisha ukuya mu kwangala?

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA ICIKALAMBA

“Wiba uwa mano mu menso yobe we mwine. Ube na katiina kuli Yehova no kutaluka ku bubi.”—Amapinda 3:7.

IFYO WINGACITA

Pa kulama ifyo ubomfya foni, leka abanobe beshibe ukuti walikwata inshita shimo isho ushingasuka apo pene foni, nga bakutumina amameseji nelyo balefwaya ukulanda na iwe nangu ukubabwesesha e-mail.

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Nga wabika ifikope fyobe pa Intaneti nelyo walembapo ifyebo ifikukumine, abo wingesaingilako incito nelyo fye abantu bambi kuti bafimona nangu pengapita imyaka iingi.

IFYO NDEFWAYA UKUBOMBELAPO!

Nga nakwata ubwafya bwa kufilwa ukuilama mu kubomfya ․․․․․, nkala ibomfya fye pa ․․․․․ cila mulungu.

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

AMEPUSHO YA KUTONTONKANYAPO

● Mulandu nshi cingakukosela ukwishiba ukuti walitekwa ubusha kuli foni?

● Finshi fingacitika nga wafilwa ukuilama mu fyo ubomfya foni?

[Amashiwi pe bula 262]

“Fingi fyangafwile ukuleka ukupoosa inshita iikalamba mu kutamba TV. Nali-ipatikishe ukucefyako inshita naletamba TV. Lyonse nalelanda na bamayo pa bwafya nakwete. Kabili nalepepa sana.”—E fyalandile Kathleen

[Icikope pe bula 263]

Bushe foni yalikuteka ubusha, nelyo walishiba ukuibomfya bwino?