Icipandwa 29

Kuti Naishiba Shani nga Kutemwa kwa Cine?

Asuka aya mepusho:

1. Kuti walondolola shani “ukutemwa”? ․․․․․

2. Kuti walondolola shani “ukutemwa kwa cimbepa”? ․․․․․

3. Ni pi iwe ulemwena ubupusano pali ifi fibili? ․․․․․

NAPAMO tawacikwata no bwafya ukwasuka amepusho yali pa muulu. Na kuba, calyanguka ukumona ubupusano bwaba pa kutemwa kwa cine no kutemwa kwa cimbepa nga taulakumanyapo umuntu uo watemwa.

IIyo wamona umulumendo nelyo umukashana uo ufwaya, apo pene fye na mano kuti yapela, walatontonkanya fye pali ena. Umutima obe walakubauka fye pa mulandu wa kutemwa.  Bushe naumutemwa ica cine? Bushe ifyo uleumfwa kutemwa kwa cine? Kuti waishiba shani? Ilyo tushila-asuka ici cipusho, natulande pa fyo walemona abalumendo nelyo abakashana ne fyo ubamona. Ku ca kumwenako, tontonkanya pali aya mepusho:

● Finshi waletontonkanya pa balumendo nelyo pa bakashana ilyo wali ne myaka 5?

● Finshi utontonkanya pa balumendo nelyo pa bakashana?

Ifyasuko fyobe napamo filelanga ukuti ilyo wafikile pa bukashana nelyo pa bulumendo, watendeke ukubika amano ku balumendo nelyo ku bakashana. Brian uuli ne myaka 12 atile: “Imona kwati abakashana nomba balamoneka bwino ukucila ifyo nalebamona.” Elaine, uuli ne myaka 16, aibukisha ifyo ifintu fyayalwike imyaka iinono iyapita. Atila: “Abanandi bonse batendeke ukulanda pa balumendo, kabili umulumendo onse uo nalemona, nalemutemwa.”

Apo nautendeka ukukumbwa abalumendo nelyo abakashana, kuti wacita shani? Nga ulecita kwati taubakumbwa, ninshi uleiletela fye amafya. Lelo kuti cawama waishiba bwino ubupusano bwaba pa lunkumbwa, pa kutemwa kwa cimbepa, na pa kutemwa kwa cine. Nga waishiba bwino ifi fitatu te kuti ukwate amafya kabili kuti fyakwafwa no kusanga umuntu uo wingatemwa ica cine.

UKUKUMBWA → Ifyo umona

Alex atile: “Ine na banandi twalitemwa ukulanda pa bakashana. Tulalanda na pa malyashi yambi. Lelo umukashana umusuma nga apita apo tuli, apo pene ninshi twalaba ne fyo twacilalandapo!”

Laurie atile: “Umulumendo uwa kuti ilyo akulolesha amwentula kabili alemoneka uwaicetekela, e o ningafwaya.”

Tacabipa ukukumbwa umukashana uwayemba nelyo umulumendo  umusuma. Lelo, ifyo umuntu amoneka te lyonse filanga ifyo aba. Baibolo itila: “Ifyaba akamupeto ka golde ku moona wa nkumba, e fyaba no mwanakashi uwayemba lelo uwabulwa amano.” (Amapinda 11:22) Aya mashiwi yalelanda na pa balumendo.

UKUTEMWA KWA CIMBEPA → Ifyo umfwa

Elaine atile: “Ilyo nali ne myaka 12, kwali umulumendo uo natemenwe sana, kabili ilyo papitile inshita, nailwike umulandu namutemenwe. Ico namutemenwe ca kuti abanandi bonse balelanda sana pa balumendo—kabili apo na o mulumendo, e co namutemenwe!”

Mark atile: “Nalitemenwe abakashana abengi, lelo ilingi nalebatemwa fye pa mulandu wa fyo bamoneka. Ilyo naishiba ifyo aba, nalemona ukuti kanshi twalipusene mu fingi ica kuti teti alinge ukuba umunandi.”

Ukutemwa kwa cimbepa kumfwika fye kwati kutemwa kwa cine. Na kuba, mu kutemwa kwine uku mwaliba ne citemwiko cilya ciba pa mwaume no mwanakashi. Lelo ifi fibili fyalipusana sana. Uukwete ukutemwa kwa cimbepa tabikako amano ku kwishiba bwino umuntu atemenwe. Kabili, tafwaya nangu panono ukulandapo pa fibi ifyaba muli uyo muntu e lyo alamutasha ukucilamo. Uyu musango wa kutemwa taufika apatali. Waba kwati kayanda ka mucanga aka mu lulamba lwa bemba. Fiona atile:  “Uyu musango wa kutemwa taukokola. Kuti watemwa umo lelo, kabili ilyo papita fye umweshi umo watemwa umbi!”

UKUTEMWA → Ifyo waishiba

David atile: “Imona kwati nga nautemwa umuntu ica cine, palaba umulandu wamutemenwa, kabili uyo mulandu ufwile ukuba uwa cine cine—te kufwaya fye ifingakusekesha.”

Judith atile: “Ine naishiba ukuti umuntu ufwile ukuya ulemutemwa panono panono. Pa kubala mufwile fye ukuba ifibusa. E lyo nomba watendeka ukumutemwa ukulingana ne fyo wamwishiba ica kuti ilyo papita inshita icitemwiko cilakulilako.”

Pa kuti utemwe umuntu, ufwile ukumwishiba bwino muli fyonse. E mulandu wine Baibolo ilondolwela ukuti ukutemwa kwalicila pa fyo umuntu ayumfwa. Itila mu kutemwa mwaba no “kushishimisha ne cikuuku. . . . Ukutemwa kulasuulako ku fya bubifi fyonse, kusumina fyonse, kusuubila fyonse, kushipikisha fyonse. Ukutemwa takupwa.” (1 Abena Korinti 13:4, 7, 8) Kabili ukutemwa e kulenga umuntu ukucita ifi fintu ukulingana ne fyo aishiba bwino uyo muntu.

Umuntu Uwali no Kutemwa kwa Cine

Ilyashi lya mu Baibolo ilya kwa Yakobo na Rakele e lilanga bwino ifyo ukutemwa kwa cine kwaba. Aba babili bakumanine pa cishima apo Rakele atwele impaanga sha bawishi ukuti shinwe amenshi. Ilyo fye Yakobo amumwene, alimukubwile umutima.  Mulandu nshi? Pantu ali “uwayemba kabili alemoneka bwino.”—Ukutendeka 29:17, Today’s English Version.

Lelo wilaba ukuti ukutemwa kwa cine takupelela fye pa kumona ifyo umuntu amoneka bwino. Yakobo asangile ukuti Rakele alikwete imibele isuma iyacilile pa fyo alemoneka. Na kuba, Baibolo itila tapapitile ne nshita, Yakobo “atemenwe Rakele.”—Ukutendeka 29:18.

Bushe ifi amutemenwe epo capwilile? Awe—walaumfwa ifyakonkelepo. Bawishi Rakele baebele Yakobo ukulolela imyaka 7 pa kuti fye akamuupe. Bushe balimufyengele? E lyo cali no kumonekesha nga ca kuti Yakobo alitemenwe Rakele. Yakobo alilolelele Rakele. Muntu fye uwakwata ukutemwa kwa cine e wingalolela imyaka yonse iyo. Baibolo itila: “Yakobo abombele imyaka cinelubali (7) pali Rakele, lelo iyi myaka mu menso yakwe yali fye nge nshiku ishinono pa mulandu wa kumutemwa.”—Ukutendeka 29:20.

Kuli Yakobo na Rakele kuti wasambililako ukuti ukutemwa kwa cine takupwa nangu papite inshita iitali. Kabili,  akukoselela fye pa kuyemba kwa muntu. Na kuba, uo wingoopa nelyo ukuupwako nalimo te wa kuti apo pene fye wamumona akukubula no mutima. Ku ca kumwenako, Barbara, aishibene no mulumendo umo uo umwine atile pa kubala tamukubwile umutima. Atile: “Ilyo natendeke ukumwishiba bwino ifintu fyalyalwike. Natendeke ukumona ukuti Stephen wa cikuuku ku bantu kabili alabika amano ku kucitila bambi ifisuma ukucila ukulacita ifya kuisekesha fye umwine. Ifyo namwene muli ena e fyanengele ukushininkisha ukutila kuti aba umulume umusuma. Natendeke ukupalama kuli ena kabili naishilemutemwa.” Aba bantu balyupene kabili icupo cabo calikosa.

Ilyo wakula kabili ulefwaya no kuupa, kuti waishiba shani ukuti umuntu ulefwaya ukuupa naumutemwa ica cine? Umutima kuti ulekweba fimbi, lelo kuti cawama waumfwila kampingu iyasambilishiwa Baibolo. Ishiba bwino uyo muntu, witemwa fye ifyo amoneka. Leka papite inshita pa kuti ukutemwa kwa cine kukule. Uleibukisha ukuti, ukutemwa kwa cimbepa kulapwa bwangu. Lelo ukutemwa kwa cine kukoselako ilyo palepita inshita kabili kwisa mu kuba “icikakilo cafikapo ica kwikatana.”—Abena Kolose 3:14.

Ishiba ukutila kuti wasanga ukutemwa kwa cine—nga taulebika fye amano ku fyo umuntu alemoneka (ifyo umona) e lyo nga taulekonkelela fye ifyo umutima ulefwaya (ifyo umfwa). Ifili pa mabula yakonkapo yatatu kuti fyakwafwa.

BELENGELAPO NA FIMBI MU CIPANDWA 1 NA 3, MWI BUUKU 2

IFYO TUKALANDAPO MU CIPANDWA CIKONKELEPO

Kuti waishiba shani nga nauipekanya ukuupa nelyo ukuupwa?

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA CIKALAMBA

“Amenshi nangu yafule shani te kuti yashimye ukutemwa, kabili te kuti kusendwe ne mimana.”—Ulwimbo lwa Nyimbo 8:7.

IFYO WINGACITA

Pa kuti umone nga walishiba bwino umuntu ulekumbwa, asuka amepusho muli charti ili mwi Buuku 2, pe bula 39 (ku bakashana) na pe bula 40 (ku balumendo).

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Abaice abengi abatemwa bucende-ende, ilyo baupana ifyupo tafikokola.

IFYO NDEFWAYA UKUBOMBELAPO!

Pa kuti njishibe ifyo ndeyumfwa pa muntu nga kutemwa kwa cimbepa nelyo nga kwa cine, nkacita ifi ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

AMEPUSHO YA KUTONTONKANYAPO

● Mulandu nshi Lesa alengeele ukuti umwaume no mwanakashi baleikumbwa?

● Mulandu nshi icitemwiko ciba pa balumendo na bakashana abengi cishikokwela?

[Amashiwi pe bula 207]

“Ilyo ifintu fya-aluka nangu kwaba amafya ukutemwa kwa cine takupwa, lelo ukwa cimbepa kwena kulapwa. Palapita inshita pa kuti umuntu umutemwe ica cine.”—Daniella

 [Akabokoshi pe bula 209]

Finshi Wingacita?

Papita nomba imyeshi itatu ukutula apo Michael na Judy baishibanina, kabili Judy atila “alitemwisha sana” Michael. Michael alamubikako sana amano—ica kuti alamweba ne fyo alingile ukulafwala e lyo na bantu alingile ukula-angala nabo e lyo na bo ashilingile ukwangala nabo. Lyonse alemusunga kwati mwana wa mfumu—ukufikila uyu mulungu wapwile. Michael atobele Judy ulupi ilyo amumwene alelanda no mulumendo.

Michael atile: “Judy afwile ukwishiba ukuti nshifwaya akanshe. Na kuba, nshifwaya fye no kutontonkanyapo ukutila Judy atendeka ukwenda no mulumendo umbi! Ndomfwa ububi pa fyo namutobele ulupi. Lelo icalengele ni co nshifwaya ukumumona alelolesha umulumendo umbi. Na kuba, nalilombele no bwelelo!”

Judy atile: “Abafyashi bandi batila Michael alafwaya ukulantungulula, lelo ine mona kwati afwaya fye ndecita ifyo afwaya. Tatala ampatikishapo ukulaala nankwe. Kabili ilyo antobele ulupi—na kuba nshaebeleko abafyashi bandi—nalishibe ukuti ni co nalelanda no mulumendo umbi. Kabili inshita shimo Michael alaba no bufuba, ne co cinanga fye ukuti alintemwa. E lyo kabili, alilombele no bwelelo, andaile no kuti takabwekeshepo.”

Na iwe landapo: Bushe naumona ubwafya buli pali aba babili? Nga naubumona, bwafya nshi ubo bwine? ․․․․․

Finshi Judy alingile ukucita? ․․․․․

Finshi wingacita? ․․․․․

 [Akabokoshi pe bula 210]

Finshi Wingacita?

Papita imyeshi ibili ukutula apo Ethan eshisha Alyssa, kabili kale kale alimona ifyo Alyssa akakata, maka maka ilyo alelanda na bafyashi bakwe. Na kuba, Alyssa lyonse alomana na bafyashi bakwe, kabili ilingi line bamutamba fye. Aliba ne fikansa sana ica kuti nga aleumana na bafyashi, banaka fye basuka baleka. Alyssa alaitakisha kuli Ethan ukuti nine ntungulula abafyashi bandi.

Ethan atile: “Alyssa alanda fye ifyo aletontonkanya. Tatiina uuli onse—nangu bafyashi bakwe. Bawishi balamukalifya, e mulandu wine na o abasasukila. Lelo taikalila fye ukubasasukila. Nga pali ifyo Alyssa alefwaya ku bafyashi bakwe, alalila, ekala bulanda bulanda, nelyo alaipanga ukuba bwino.”

Alyssa atile: “Nshisakamana te mulandu uli muntu nshi nelyo icifulo wakwata, kuti nakwebelapo kabili kuti nakweba fye amashiwi ayali yonse ayo ndetontonkanya. Na Ethan, alishiba ukuti e fyo naba. Alimona ifyo ncita abafyashi bandi.”

Na iwe landapo: Bushe naumona ubwafya buli pali aba babili? Nga naubumona, bwafya nshi ubo bwine? ․․․․․

Ethan kuti acita shan ․․․․․i?

Kuti wacita shani? ․․․․․

 [Akabokoshi pe bula 211]

Bushe Kutemwa kwa Cine Nelyo kwa Cimbepa?

Ukulingana ne fyo ulemona, lemba amashiwi yafwile ukuba muli aya masentensi yali pe samba. Lembapo amashiwi ya kuti ukutemwa kwa cine nelyo aya kuti ukutemwa kwa cimbepa.

1. “Uwakwata ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ tafwaya ukumonamo ifyabipa mu o atemenwe. Kabili tafwaya ukwishiba icishinka.”—Calvin.

2. “Nga ca kuti ndi no mukashana uo nkumbwa e lyo na-alula umusango nabelamo ninshi ndi no ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․.”—Thomas.

3. “Ifingacita umo nalimo kuti fyakukalifya. Lelo nga waliba no ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․, ukakonkanyapo ukuba na uyo wine muntu no kubombela pa bwafya.”—Ryan.

4. “Nga waliba no ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․, ifintu fye ifyo ukabikako amano ni filya ifyo bonse mwatemwa.”—Claudia.

5. “Nga waliba no ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․,taufwile ukulaifisa ifyo waba.”—Eve.

6. “Nga ca kutila ufwaya fye ukucita ifya kuisekesha—nalimo ule-enda no mulumendo pa kuti fye bambi bamone ukuti na iwe walikwata umulumendo, ninshi uko ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․.”—Allison.

7. “․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ kulamona ifilubo umuntu acita e lyo na tumo tumo utwaibela pali uyo muntu lelo kulasuulako kuli ifyo fyonse.”—April.

8. “Nga waliba no ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․, te kuti ulondolole icikupalamika kuli uyo muntu—umfwa fye bwino ukuba nankwe.”—David.

9. “Uwakwata ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․, afwaya umunankwe ukukanalufyanya.”—Chelsea.

10. “Uwakwata ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․, tabikako amano ku banakashi bambi nelyo ku baume bambi, pantu ninshi talefwaya ukukalifya umunankwe.”—Daniel.

Amasuko: Ukutemwa kwa cimbepa: 1, 2, 4, 6, 8, 9. Ukutemwa kwa cine: 3, 5, 7, 10.

[Icikope pe bula 206, 207]

Ukutemwa kwa cimbepa kwaba nga kayanda ka mucanga mu lulamba lwa bemba—mu nshita fye iinono, kalabongoloka