Cinshi Tulingile Ukubela ne Subilo?

BUSHE nga ca kuti Daniel uwacaice uwalwele kansa uo tulandilepo mu cipande cifumineko alitwalilile ukuba ne subilo, nga alipolele? Bushe na ino nshita nga acili no mweo? Nangu fye bantu abacetekela sana mwi subilo te kuti balande ukuti nga acili no mweo. Icishinka icacindama ico tulingile ukwishiba ca kuti isubilo te kuti liposhe umuntu.

Ilyo ba Dr. Nathan Cherney balelanshanya na bakalemba be lyashi aba ku CBS News, batile: “Tacawama ukulamona kwati isubilo lilaposha ilyo tuli na bantu abalwele sana.” Balandile no kuti: “Twalimona uko abalume bakalipila abakashi babo ukuti ico tabalepolela ni co tabale-etetula sana nelyo ukutontonkanya pa fintu ifisuma. Te cisuma ukulapeela umuntu umulandu pa mulandu wa kuti talepola nelyo ukulamona kwati ubumi bwakwe kuti bwaba bwino nga ca kuti aletontonkanya pa fintu ifisuma, pantu ifi fya kwelenganya fye.

Icishinka ca kuti, abantu abalwala amalwele ayakalamba balacula sana kabili balafwaisha ukuti bapole. Kanshi nga tulebapeela imilandu ninshi tulebabikilapo fye amafya na yambi. Nomba bushe kuti twatila isubilo talyafwa?

Awe nakalya. Ba Dr. Cherney basambilila ifya kusakamana abalwele abalwala amalwele ayashipola pa kuti baleumfwako bwino mpaka apo bakafwila. Ba dokota ba musango uyu basanga ukuti cilawama nga ba-afwa umulwele ukuba ne nsansa nangu ca kuti nalwala sana. Basanga ukuti nga ca kuti umulwele ali ne subilo alaba ne nsansa.

Ifyo Isubilo Lyacindama

Ba Dr. W. Gifford-Jones abalemba amalyashi pa fya bumi batile: “Isubilo muti uusuma.” Balandile ifi pa numa ya kupituluka mu ma lipoti ayalekanalekana ayo abasakamana no kusansamusha abalwala sana balembele. Casangwa ukuti abantu abo basakamana muli iyi nshila balakwata isubilo lya kuti bakapola ku ntanshi. Ilyo bafwailishe pali ili lyashi mu 1989 basangile ukuti abalwele abo balesakamana muli uyu musango balekokolako. Na lyo line, ilyo bafwailishepo mu myaka ya nomba line, basangile ukuti nalimo ifi te fya cine. Nangu cibe ifi, ifyo bafwailishe nomba line filanga ukuti abalwele abo basansamusha tabasakamikwa sana nelyo ukukalipwa sana.

Tontonkanyeni na pa fyo basanga ukuti e ficitika nga ca kuti umuntu uwalwala ubulwele bwa ku mutima ubwa coronary heart disease (CHD) ali ne subilo. Pa nshita imo balifwailishe pa baume ukucila pali 1,300 pa kuti bamone nga ca kuti balikwete isubilo nelyo iyo. Ilyo papitile imyaka 10 abaume 156 pali aba balilwele ubulwele bwa ku mutima. Pali aba 156 abalwele, abo basangile pa kubala ukuti tabakwete isubilo balicilile 104. Ba Laura Kubzansky inkonkani kuli profesa wa fya bumi pe sukulu lya Harvard School of Public Health, batile: “Nangu ca kuti takwaba ifishinka ifine fine, casangwa ukuti ukuba ne subilo kulafwilishako umuntu ukukanalwala ubulwele bwa ku mutima.

Abafwailisha pa fintu bamo basanga ukuti abantu abatila ubumi bwabo te busuma, tabapola bwangu nga babalepula nga kubalinganya ku batila balikwata ubumi ubusuma. Na kabili casangwa ukuti abantu abakwata isubilo balekala imyaka iingi. Abafwailisha pa fintu bamo basangile ukuti, ifyo umukoloci amona ubukoloci filakuma ubumi bwakwe. Ilyo baebele abakoloci pa fisuma ificitika umuntu nga akota pamo nga ukukwata sana amano no kwishiba sana ifintu, balya abakoloci balitendeke ukwenda na maka. Casangilwe ukuti na kuba amaka balekwata yalelingana na ayo umukoloci engakwata nga atukusha umubili pa milungu 12.

Cinshi cilenga isubilo lilelenga ubumi bwa muntu ukubako ee filya? Nalimo ba sayantisti na ba dokota tabalaishiba bwino ifyo ubongo bwa muntu no mubili fibomba pa kuti bengasuka bwino ici icipusho. Nangu cibe ifyo kwaliba ifyo baishiba. Ku ca kumwenako, ba profesa bamo abasambilila ifyo bongobongo ya muntu ibomba batile: “Nga ca kuti uli ne subilo kabili uli ne nsansa, umubili ulomfwa bwino. Ici cilalenga twilasakamikwa sana kabili apo tatusakamikwa sana ubumi bulabako bwino. Kanshi nga tulefwaya ukuba no bumi ubusuma tufwile ukuba ne subilo.”

Abasambilila pa fya bumi bamo e lyo beshibe ici cishinka, lelo abasambilila Baibolo bena kale bacishiba. Napapita imyaka nalimo 3,000 ukutula Lesa aebele imfumu ya mano Solomone ukulemba amashiwi ya kuti: “Umutima wa nsansa muti uusuma, lelo umutima uwa bulanda umya ifupa.” (Amapinda 17:22) Nga fintu mwamona pali ili lembo, Baibolo tailandile ukuti umutima wa nsansa ulaposha lelo itile “umutima wa nsansa muti uusuma.”

Isubilo muti uusuma uo badokota bengapeela umuntu uuli onse. Na kuba isubilo talitwafwa fye ukuba no bumi ubusuma lelo lilatwafwa na mu fintu ifingi.

Ifyo Ukuba ne Subilo Nelyo Ukukanaba ne Subilo Kukuma Ubumi Bwenu

Abafwailisha pa fintu basanga ukuti abantu abakwata isubilo balacita bwino mu fintu ifingi pamo nga ku sukulu, ku ncito e lyo na mu fyangalo fya kucimfyanya. Ku ca kumwenako, balifwailishe pa banakashi ababa mwi bumba lya babutuka ulubilo lwa kucimfyanya. Abakansha aba abanakashi babalile bafwailisha pa maka cila mwanakashi akwata aya kubutuka. Lyena balifwailishe na pe subilo bakwete ilya kucimfya. Casangilwe ukuti isubilo cila mwanakashi akwete lyalikumine sana ifyo ali no kubutuka ukucila na maka bakwata aya kubutuka. Cinshi isubilo lyacindamina?

Kwaliba ifintu ifingi ifyo abantu basambilila pe subilo ukupitila mu kusambilila pa ficitika nga ca kuti umuntu takwete isubilo. Muli ba 1960, abafwailisha pa fintu balyeseshe ukucusha inama pa kuti bamone ifyo shingacita nga shacula sana. Lyena basangile ukuti shaleleka ukucitapo icili conse pa kuti shi-icingilile. Basangile ukuti na bantu bene nga bacula sana balaleka ukucitapo ifili fyonse pa kuti baicingilile. Ku ca kumwenako, kwali abantu bamo abo babikile umwali sana icongo e lyo babeba ukuti ici icongo kuti capwa nga ca kuti batinika amabatani yamo. Ilyo bacitile ifyo babebele icongo calipwile.

Ifi fine e fyo bacitile na kwi bumba lyalenga bubili, nomba ilyo aba muli ibumba baeseshe ukutinika amabatani icongo tacapwile. Ici calengele abengi pali aba ukutendeka ukumona kwati tapali ifyo bengacita pa kuti icongo cipwe. Na lyo line, na muli ili line ibumba abantu abakwete isubilo tabatendeke ukumona kwati tapali ifyo bengacita pa kuti ifintu fibeko bwino.

Ba Dr. Martin Seligman abali pa balefwailisha, mu kuya kwa nshita balitendeke ukufwailisha pe subilo na pa kukanaba ne subilo. Balitendeke ukufwailisha na pa fyo abantu abanenuka bwangu batontonkanya. Basangile ukuti abantu abanenuka bwangu balafilwa ukutunguluka mu bumi kabili nshita shimo balafilwa ukucitapo ifili fyonse pa kuti bapwishe amafya yabo. Ba Seligman batile: “Ukulingana ne fyo nafwailisha pa myaka 25 iyapita, umuntu uuipeela imilandu pali fyonse ifimucitikila no kumona kwati alishama fye kabili te kuti atunguluke, tatunguluka mu bumi. Lelo umuntu uwakwata isubilo ena alatunguluka.”

Abantu bamo kuti bamona kwati ifi ba Dr. Seligman balandile fipya, lelo abantu abasambilila Baibolo balishiba kale ukuti ici cishinka. Ipinda lya mu Baibolo limo litila: “Bushe ulanenuka mu bushiku bwa macushi? Awe ninshi amaka yobe yanono.” (Amapinda 24:10) Baibolo ilanda ukuti ukunenuka nelyo ukufuupulwa kuti kwalenga twafilwa ukucitapo ifili fyonse pa kupwisha nelyo ukucefyako amafya tukwete. Nomba kuti mwacita shani pa kuti mwilanenuka nelyo ukufuupulwa bwangu lelo mulekwata sana isubilo?

[Icikope]

Isubilo kuti lyatwafwa mu fintu ifingi