1, 2. Cinshi cacitike pali bulya ubushiku ubwacindeme nga nshi kuli Eliya?

ELIYA apulile mu mfula ulubilo ninshi kuleyakulefitilako fye. Aleya ku Yesreele ukutali nga nshi e lyo pali iyi nshita ninshi mukote. Na lyo line, aleya fye alebutuka ukwabula ukunaka pantu “ukuboko kwa kwa Yehova” kwali pali ena. Tabalile akwatapo amaka ya musango uyu. E mulandu wine abutukile ukucila bakabalwe abaletinta iceleta lya Mfumu Ahabu!—Belengeni 1 Ishamfumu 18:46.

² Eliya aleya fye mu musebo e ka kabili uko aleya kwali ukutali nga nshi. Elenganyeni, Eliya alebutuka no kukapakapa ilyo imfula ilemutonena ku menso, ninshi aletontonkanya na pa cintu icacitike pali bulya ubushiku ubwacindama nga nshi. Ukwabula no kutwishika, Yehova, Lesa wa kwa Eliya alicimfishe, na bantu bonse balimwene ukuti ukupepa Yehova, e kupepa kwa cine. Awe Eliya afikile ukutali ica kuti no Lupili lwa Karmele, apo Yehova alengele Eliya acimfye abalepepa Baali, lwalilekele no kumoneka. Calimoneke apabuuta ukuti bakasesema ba kwa Baali abali abengi nga nshi bali ba bufi, e co babepaile. Lyena Eliya apepele kuli Yehova ukuti icilala icali mu calo pa myaka itatu ne myeshi 6 cipwe. Awe ne mfula yalilokele!—1 Isha. 18:18-45.

3, 4. (a) Ilyo Eliya aleya ku Yesreele, cinshi nalimo calengele atendeke ukumona kwati amafya yalapwa? (b) Fipusho nshi twalalandapo?

³ Ilyo Eliya aleya ku Yesreele ulubilo, apali amakilomita 30, afwile aletontonkanya ukuti nomba ifintu fyalawama. Alemona kwati ifyacitike fyali no kulenga Ahabu aaluke, aleke ukupepa Baali, aleshe no mukashi wakwe, namfumu Yesebele ukupepa Baali no kucusha ababomfi ba kwa Yehova.

⁴ Ifintu nga filetuwamina, ilingi line tutampa ukutontonkanya ukuti lyonse ifintu fyakulawama fye no kuti amafya yonse ayo twakwata yalapwa. Nga e fyo Eliya aletontonkanya, te kuti tupape pantu “ali fye muntu nga ifwe bene.” (Yako. 5:17) Lelo amafya ya kwa Eliya tayapwile. Na kuba, mu nshita fye iinono, ali no kuba no mwenso, no kusakamikwa sana ica kutila kuti atemwa fye no  kufwa. Cinshi cacitike, kabili Yehova ayafwile shani kasesema wakwe ukushipa no kuba ne citetekelo cakosa na kabili? Natumone.

5. Bushe Ahabu alisambilile ukucindika Yehova pa numa ya fyacitike pa Lupili lwa Karmele, kabili twaishiba shani?

⁵ Ilyo Ahabu afikile kwi sano mu Yesreele, bushe alemoneka ukuti alilapile? Baibolo itila: “Ahabu aebele Yesebele fyonse ifyo Eliya acitile kabili amwebele fyonse pa fyo aipeye bakasesema bonse ku lupanga.” (1 Isha. 19:1) Ilyo Ahabu aleshimika ifyacitike, talumbwilemo Yehova, Lesa wa kwa Eliya. Ahabu talemona ukuti cilya icipesha amano cafumine kuli Lesa, ena aleti ni ‘Eliya e wacicitile.’ Ici cilelanga fye apabuuta ukuti tasambilile ukucindika Yehova Lesa. Bushe umukashi wakwe uwatemenwe ukulandula acitile shani?

6. Mashiwi nshi Yesebele aebele inkombe ukuyaeba Eliya kabili yalolele mwi?

⁶ Yesebele alifulilwe nga nshi ica kuti atumiine Eliya amashiwi ya kuti: “Balesa bankande, kabili balundenapo, nga ca kuti mailo ino ine nshita nshakacite umweo obe nge fyo ucitile imyeo ya bakasesema balya bonse!” (1 Isha. 19:2) Muli aya mashiwi, Yesebele alapile ukuti ali no kufwa nga ca kuti taipeye Eliya mu bushiku bulya bwine, ku kulandula imfwa ya bakasesema ba kwa Baali. Eliya bamubuushishe mu tulo ku nkombe mu nshita ya bushiku ninshi ne mfula ileloka, e lyo bamweba aya mashiwi yamutiinishe, ayafumine kuli namfumu. Bushe Eliya aumfwile shani?

7. Bushe Eliya aumfwile shani ilyo Yesebele alepanga ukumwipaya, kabili bushe acitile shani?

⁷ Nga ca kuti Eliya aletontonkanya ukuti ubwafya bwa kulwisha ukupepa Baali bwalipwile, ninshi aleibepa fye. Yesebele tabweseshemo umutima. Bakasesema ba kwa Lesa abengi balibepeye kuli namfumu, kabili calemoneka kwati Eliya e wali no kukonkapo. Bushe Eliya aumfwile shani? Baibolo itila: “Alitiinine.” Bushe Eliya alitendeke no kwelenganya ifyo Yesebele ali no kumwipaya? Nga alitontonkenyepo, ninshi e co afuupukiile. E ico Eliya alimine “no kubutuka ukuti apusushe umweo wakwe.”—1 Isha. 18:4; 19:3.

8. (a) Bushe ubwafya Petro akwete bwapalene shani no bwafya bwa kwa Eliya? (b) Finshi twingasambilila kuli Eliya na Petro?

⁸ Pa babomfi ba kwa Lesa aba cishinka, te Eliya fye uwatiinine sana ilyo kwali ubwafya. Ilyo papitile imyaka iingi, umutumwa Petro na o acitile cimo cine. Ku ca kumwenako, ilyo Yesu aitile Petro ukuti ende pa menshi, umutumwa atendeke ukulolesha “amabimbi ayaleima.” E calengele omfwe umwenso no kutampa ukwibila. (Belengeni Mateo 14:30.) Ifyacitikile Petro na Eliya  filatusambilisha isambililo ilyacindama. Nga tulefwaya ukutwalilila ukuba abashipa, tatulingile ukulatontonkanya pa fingatuletela umwenso. Lelo tufwile ukulatontonkanya pali Yehova uutukosha no kutupeela isubilo.

9. Londololeni ifyo ulwendo lwa kwa Eliya lwali e lyo ne fyo nalimo aleumfwa ilyo afulumwike?

⁹ Pa mulandu wa mwenso, Eliya abutukiile lwa ku kapinda ka ku kulyo, ku Beere-sheba, umusumba uwali mupepi no mupaka wa ku kapinda ka ku kulyo aka Yuda, apali amakilomita 150. Uku e ko ashile umubomfi wakwe no kuya mu matololo. Baibolo itila aendele “ubulendo bwa bushiku bumo,” e co nalimo aimiine lucelocelo, afwile tasendele nangu fimo. Alisakamikwe kabili alikwete sana umwenso, e calengele aye ale-enda mu matololo ninshi na kasuba nakabalika nga nshi. Ilyo akasuba kawile, Eliya amaka yalipwile, kabili alinakile icibi no kwikala mwi samba lya cimpusa ca cifuti. Iyi e miti fye imena muli ilya mpanga yaumisha.—1 Isha. 19:4.

10, 11. (a) Ni mwi ipepo Eliya apepele kuli Yehova lyalolele? (b) Ukulingana na malembo yali mu paragrafu, londololeni ifyo ababomfi bambi aba kwa Lesa abali no bulanda baleumfwa.

¹⁰ Ilyo Eliya alepepa ali sana no bulanda ica kuti alombele ukuti afwe fye. Atile: “Ine nshili musuma ukucila ifikolwe fyandi.” Alishibe ukuti ifikolwe fyakwe fyalifwile, kabili tafyakwete amaka ya kucitila abantu ifisuma. (Luk. Mil. 9:10) Eliya aleumfwa ukuti tacindeme. E mulandu wine alandiile ukuti: “Capwa!” Mulandu nshi uwa kubela no mweo?

¹¹ Bushe kuti twapapa nga twaishiba ukuti umuntu wa kwa Lesa kuti aumfwa sana ubulanda ica kuti alafwaya no kufwa? Awe. Baibolo yalilanda pa babomfi ba kwa Lesa abengi pamo nga Rebeka, Yakobo, Mose, na Yobo abaumfwile sana ubulanda ica kuti balafwaya fye no kufwa.—Ukute. 25:22; 37:35; Impe. 11:13-15; Yobo 14:13.

12. Nga ca kuti na imwe mwaumfwa sana ubulanda, kuti mwapashanya shani Eliya?

¹² Nomba tuleikala mu “nshita ishayafya nga nshi,” e co te kuti tupape ukuti abantu abengi, ukubikako fye na babomfi ba kwa Lesa, limo balomfwa sana ubulanda. (2 Tim. 3:1) Nga ca kuti na imwe mwaumfwa sana ubulanda, mukacite nga filya Eliya acitile: Mukebe Lesa fyonse ifikaba mu mutima wenu. Na kuba, Yehova ni “Lesa  wa cisansamushi conse.” (Belengeni 2 Abena Korinti 1:3.) Bushe Yehova alisansamwishe Eliya?

13, 14. (a) Bushe Yehova alangile shani ukupitila muli malaika ukuti alibikileko amano kuli kasesema wakwe uwali no bulanda? (b) Mulandu nshi tumfwila bwino ifi Yehova aishiba ababomfi bakwe bonse, kumo ne fyo bashingacita?

¹³ Bushe Yehova aumfwile shani ilyo amwene kasesema uo atemenwe nalaala mwi samba lya cilya cimpusa mu matololo alelomba ukuti afwe? Ukwabula no kutwishika, alyumfwile ububi. Ilyo Eliya aponene mu tulo, Yehova amutumiine malaika. Malaika akumishe Eliya pa kumushibusha kabili amwebele ati: “Ima, ulye.” Awe alibuukile pantu malaika alimupekanishishe umukate uwakaba bwino na menshi. Bushe Eliya alitashishe malaika pa fya kulya? Baibolo yalanda fye ukuti kasesema aliile ifya kulya, anwa na menshi, no kusendama asendama na kabili. Bushe ali no bulanda sana ica kuti te kuti alande? Ico twaishiba fye ca kuti malaika alimubuushishe na kabili, nalimo ku macaca. No yu wine muku, aebele Eliya ukuti, “Ima, ulye,” kabili amwebele na ya mashiwi ya kumusansamusha aya kuti, “pantu ulwendo nalukulepela sana.”—1 Isha. 19:5-7.

¹⁴ Malaika alishibe uko Eliya aleya pantu Lesa alimwebele. Alishibe no kuti ulwendo lwalilepele sana ica kuti Eliya te kuti ende ku maka yakwe. Ala cilatusansamusha ukwishiba ukuti tubombela Lesa uwaishiba ifyo tufwaisha ukucita ne fyo tushingacita, uwatwishiba bwino ukucila ne fyo twayishiba! (Belengeni Amalumbo 103:13, 14.) Bushe Eliya aumfwile shani pa numa ya kulya ifya kulya?

15, 16. (a) Bushe ifya kulya ifyo Yehova apeele Eliya fyamwafwile ukucita cinshi? (b) Mulandu nshi tufwile ukutashisha pa fyo Yehova afwa ababomfi bakwe pali lelo?

¹⁵ Baibolo itila: “Alimine, alya no kunwa. Kabili ifya kulya aliile fyamupeele amaka ya kwenda inshiku 40 akasuba no bushiku ukufika ku lupili lwa kwa Lesa wa cine, ku Horebu.” (1 Isha. 19:8) Nga filya cali na kuli Mose uwaliko imyaka 600 ilyo Eliya ashilafyalwa e lyo na Yesu uwaishilebako pa numa ya myaka mupepi na 1,000, Eliya na o talile pa nshiku 40. (Ukufu. 34:28; Luka 4:1, 2) Filya fya kulya tafyalengele ukuti amafya akwete yapwe, lelo fyalimwafwile mu cipesha amano. Elenganyeni uko uyu mukote aleya-aleikula pa kwenda mu matololo umwabula no tushila, cila bushiku pa nshiku 40!

¹⁶ Na muno nshiku mwine, Yehova alafwa sana ababomfi bakwe, lelo tabapeela ifya kulya mu cipesha amano nga filya apeele Eliya. Alabafwa ukwishiba ifya kwa Lesa. (Mat. 4:4)  Ukusambilila pali Lesa mu Cebo cakwe na mu mpapulo ishilanda pali Baibolo kulatwafwa ukutwalilila ukumubombela. Ukusambilila ifya kwa Lesa te kuti kupwishe amafya yesu yonse, lelo kuti kwatwafwa ukushipikisha amafya tushingashipikisha ku maka yesu. Na kabili kukalenga tukabe no “mweo wa muyayaya.”—Yoh. 17:3.

17. Ni kwi Eliya aile, kabili mulandu nshi icifulo aileko cabelele icacindama?

¹⁷ Eliya aendele amakilomita mupepi na 320 pa kuyafika ku Lupili lwa Horebu. Pali ulu ulupili palicitikiile ifintu ifyacindama. E po Yehova Lesa ukupitila muli malaika amoneke kuli Mose, mu cimpusa icaleaka umulilo kabili e po Yehova apangene na bena Israele icipangano ca Mafunde. Eliya aileingila mu lucengo.

18, 19. (a) Cipusho nshi malaika uo Yehova atumine aipwishe, kabili bushe Eliya ayaswike shani? (b) Milandu nshi itatu iyo Eliya atile e yalengele abe no bulanda?

¹⁸ Mu lupili lwa Horebu, “icebo” ca kwa Yehova, ico nalimo alandiile muli malaika, catile: “Cinshi ulecita kuno, Eliya?” Ishiwi lifwile lyaleumfwika ilyanakilila, pantu lyalengele Eliya alondolole fyonse ifyali mu mutima wakwe. Atile: “Ninjikatilwa Yehova Lesa wa mabumba ubufuba; pantu abana ba kwa Israele nabasha icipangano cenu, ifiipailo fyenu nababongolola, na bakasesema benu nababepaya ku lupanga, kabili nine fye neka nshelepo; kabili balemfwaya ukuti banjipaye.” (1 Isha. 19:9, 10) Amashiwi Eliya alandile yalangile ukuti kwali ifintu fitatu ifyalengele ukuti abe no bulanda.

¹⁹ Ica kubalilapo, Eliya alemona kwati alebombela fye ibusha. Nangu ca kuti ‘alikatilwe Yehova ubufuba’ ica kuti alemubombela no kucindikisha ishina lyakwe ilya mushilo no kupepa Kwakwe ukucila ifintu fyonse, Eliya alemona kwati ifintu fyalebipilako fye. Abantu tabaakwete icitetekelo kabili balitwalilile ukupondokela Lesa e lyo ukupepa kwa bufi nako kwaleilako fye pa ntanshi. Ica bubili, Eliya alemona kwati ashele fye eka. Atile: “Nine fye neka nshelepo,” alemona kwati e washele fye eka alebombela Yehova muli cilya calo. Icalenga butatu ca kuti Eliya aali no mwenso. Bakasesema banankwe abengi balibepeye, kabili alemona kwati e walakonkapo. Calyafishe kuli Eliya ukulanda ifi fintu ifyalengele ukuti abe no bulanda sana, lelo talekele icilumba ukumulesha ukusosa ifyo aleumfwa. Filya aebele Lesa wakwe mwi pepo fyonse ifyali ku mutima, e fyo na babomfi ba kwa Lesa bonse aba cishinka balingile ukucita.—Amalu. 62:8.

20, 21. (a) Londololeni ifyo Eliya amwene ilyo ali pa mwinshi wa lucengo pa Lupili lwa Horebu. (b) Bushe umulilo, icinkukuma no mwela ifyo Yehova alangile Eliya, fyamusambilishe cinshi?

 ²⁰ Bushe Yehova ayafwile shani Eliya ukupwisha umwenso ne fyalemusakamika? Malaika aebele Eliya ukwiminina pa mwinshi wa lucengo. Alyumfwilile nangu ca kuti taishibe ifyali no kucitika. Awe kwapitile umwela uukalamba nga nshi! Ufwile walepanga sana icongo, pantu wali uukali ica kuti walelepaula impili no kutobaula amabwe. Elenganyeni uko Eliya ale-esha ukuifimba ica kufwala cakwe ica masako ku menso ninshi umwela ulepuupa nga nshi. Lyena ashansha pa kuti ewa pantu umushili uletenta pa mulandu wa cinkukuma! Ilyo no mwenso taulapwa, amwene umulilo uukalamba wapita ica kuti abwelele ulubilo mu lucengo pa kuti aicingilile ku cikabilila.—1 Isha. 19:11, 12.

²¹ Baibolo itila Yehova tali mu mwela, mu cinkukuma, nelyo mu mulilo. Eliya alishibe ukuti Yehova tali nga balesa ba kwelenganya fye, pamo nga Baali uo balelumbanya ku balemupepa ukuti e “wale-ensha amakumbi,” nelyo ukuti e waleleta imfula. Yehova e Ntulo ya maka yonse ayaba mu fyo abumba, kabili alikwatisha amaka ukucila fyonse ifyo abumba. Nangu fye muulu wa myulu te kuti umukumane! (1 Isha. 8:27) Bushe ifi fyonse fya-afwile shani Eliya? Ibukisheni ukuti uyu muntu ali no mwenso sana. Apo Yehova Lesa uwakwatisha amaka ali nankwe, Eliya talingile ukutiina Ahabu na Yesebele!—Belengeni Amalumbo 118:6.

22. (a) Bushe “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka” lya-afwile shani Eliya ukwishiba ukuti ali uwacindama? (b) Nani nalimo walandile lilya “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka”? (Moneni futunoti.)

²² Ilyo umulilo wapitile, kwatalele na tondolo kabili Eliya aumfwile “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka.” Ili shiwi lyalengele ukuti Eliya alande na kabili ifyali ku mutima umuku uwalenga bubili. * Ici nalimo calengele ukuti Eliya omfwe bwino. Lelo Eliya asansamushiwe sana lintu aumfwile ifyo “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka” lyamwebele. Yehova aebele Eliya ukuti ali uwacindama nga nshi. Acindeme shani? Lesa amwebele ifyo ali no kucita bonse abalepepa  Baali mu Israele. Ukwabula no kutwishika, Eliya talebombela fye ibusha pantu Lesa ali no konaula bonse abalepepa Baali. Na kabili, Eliya ali no kubombako uyu mulimo pantu Yehova amwebele ukubwelelamo kabili alimwebele ne fya kuyacita.—1 Isha. 19:12-17.

23. Fintu nshi fibili ifyo Yehova aebele Eliya pa kuti eshibe ukuti taali eka?

²³ Finshi Yehova acitilepo pali filya Eliya aleti ashele fye eka? Ica kubalilapo, amwebele ukuyasuba Elisha ukuba kasesema uwali no kumupyana. Uyu mulumendo ali no kuba cibusa kabili umubomfi wa kwa Eliya pa myaka iingi. Aya mashiwi yalimusansamwishe nga nshi! Ica bubili, Yehova amwebele aya mashiwi yasuma ayatila: “Nalishapo aba muli Israele 7,000, bonse abashapepeleko Baali, kabili abashatomweneko Baali.” (1 Isha. 19:18) Kanshi Eliya tashele fye eka. Afwile alisansamwike ukwishiba ukuti kwali ababomfi ba kwa Lesa na bambi abengi abakeene ukupepa Baali. Eliya alingile ukutwalilila ukuba ne cishinka kuli Lesa pa kuti akoseleshe bakapepa bambi ukukananenuka muli shilya inshita ishayafya. Eliya afwile alitemenwe sana pa kumfwa “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka” ilyo Yehova, Lesa wakwe alandiile muli malaika.

24, 25. (a) Kuti twaumfwa shani “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka” ilifuma kuli Yehova? (b) Cinshi cilanga ukuti Eliya alisansamwike ilyo Yehova amusansamwishe?

²⁴ Nga filya cali kuli Eliya, na ifwe bene kuti twatiina nga twamona amaka ayakalamba ayaba mu fyo Lesa abumba, kabili e fyo cifwile fye ukuba. Ifyo Lesa abumba filatulanga ukuti Kabumba wa maka. (Rom. 1:20) Na lyo line, Yehova atemwa ukubomfya amaka ayakalamba ku kwafwa ababomfi bakwe aba cishinka. (2 Imila. 16:9) Lelo, Lesa abomfya sana Icebo cakwe, Baibolo, pa kulanda na ifwe. (Belengeni Esaya 30:21.) Kuti twatila Baibolo yaba kwati ni lilya “ishiwi ilyanakilila, kabili ilyafuuka” nga twaleka iletutungulula. E yo Yehova abomfya pa kutulungika, ukutukoselesha, na pa kutulanga ukuti alitutemwa.

²⁵ Bushe Eliya alisansamwike ilyo Yehova amusansamwishe pa Lupili lwa Horebu? Ee, alisansamwike! Tapakokwele, alitendeke ukubombela Lesa na kabili. Na uno muku, uyu kasesema wa cishinka kabili uwashipa alitwalilile ukulwisha ukupepa kwa bufi. Na ifwe nga tulekonka amashiwi yafuma kuli Lesa, e kutila “icisansamushi ca mu Malembo,” tukalapashanya icitetekelo ca kwa Eliya.—Rom. 15:4.