1, 2. (a) Londololeni ifyo Ruti na Naomi baendele no bulanda ubo bonse babili bakwete. (b) Bushe ulwendo lwa kwa Ruti lwapusene shani no lwa kwa Naomi?

RUTI na Naomi baali pa lwendo, kabili babomfeshe umusebo uwapitile mu mawanga ya Moabu, umwalekuuka sana umwela. Baali fye babili muli aya amawanga. Elenganyeni ukuti ilyo Ruti amona ukuti akasuba kaya kalewa, alolesha nafyala kabili atendeka ukutontonkanya nga ca kutila alingile ukufwaya apa kuti basendame. Ruti alitemenwe sana Naomi kabili ali-ipeeleshe ukumusakamana muli fyonse.

² Bonse babili, Ruti na Naomi bali no bulanda icine cine. Naomi aali ni mukamfwilwa pa myaka iingi, lelo nomba aleloosha na bana bakwe babili abafwile, Kilyone na Maalone. Ruti na o wine aleloosha umulume wakwe Maalone. Ruti na Naomi baleya ku Betelehemu, itauni lyali mu Israele. Nangu ca kuti baleya ku cifulo cimo cine, ulwendo lwabo talwali cimo cine. Naomi alebwelelamo ku calo ca ku mwabo. Lelo Ruti ena uko aleya taishibeko, taishibe ne fyo ifintu fyali no kuyaba. Alishile balupwa wakwe, icalo cakwe ne ntambi e lyo na balesa bakwe.—Belengeni Ruti 1:3-6.

3. Fipusho nshi ifyalatwafwa ukupashanya icitetekelo ca kwa Ruti?

³ Cinshi calengele uyu mukashana, Ruti, ukucita ukukonka Naomi? Bushe aali no kucita shani pa kusanga imikalile e lyo no kulasunga Naomi? Ifyasuko kuli aya mepusho fyalatwafwa ukwishiba umo twingapashanya citetekelo ca kwa Ruti, umwina Moabu. (Moneni na kabokoshi kaleti  “Ibuuku Ilinono Umwaba Amasambililo Ayacindama.”) Intanshi, natulande ifyo cali pa kuti aba banakashi babili beme ubulendo ubutali ubwa kuya ku Betelehemu.

4, 5. (a) Cinshi calengele ukuti ulupwa lwa kwa Naomi bakuukile ku Moabu? (b) Mafya nshi Naomi ailekwata ku Moabu?

⁴ Ruti akuliile ku Moabu, icalo icinono icabelele ku kabanga ka Bemba Wafwa. Ici calo cali ica milundu milundu, tamwali sana imiti kabili calikwete ne mikonko. Incende iikalamba iya “calo ca bena Moabu” yali iyafunda, na lintu mu Israele mwali icipowe.  Icipowe e calengele ukuti Ruti eshibane na Maalone no lupwa lwakwe.—Ruti 1:1.

⁵ Icipowe icaponene mu Israele calengele ukuti Elimeleke, umulume wa kwa Naomi akuukile ku calo ca bene, ica Moabu, no mukashi wakwe na bana babo abaume babili. Ici cifwile calyeseshe icitetekelo cabo bonse mu lupwa, pantu apo bali bena Israele, balingile lyonse ukulapepela pa cifulo ca mushilo ico Yehova asalile. (Amala. 16:16, 17) Naomi alitwalilile uwa citetekelo. Na lyo line, ali sana no bulanda ilyo umulume wakwe afwile.—Ruti 1: 2, 3.

6, 7. (a) Cinshi nalimo calengele ukuti Naomi omfwe ububi ilyo abana bakwe baupile abanakashi abena Moabu? (b) Mulandu nshi twingalandila ukuti inshila Naomi alesungilamo banafyala yali bwino?

⁶ Na kabili, ubulanda bufwile bwalikuliileko ilyo abana bakwe baupile abanakashi abena Moabu. (Ruti 1:4) Naomi alishibe ukuti, Abrahamu icikolwe ca luko lwa bena Israele, alibombeshe sana ukufwaila umwana wakwe Isaki umwanakashi ukufuma mu bantu bakwe, abalepepa Yehova. (Ukute. 24:3, 4) Pa numa, mu Mafunde ya kwa Mose, Lesa alikeenye abena Israele ukuleka abana babo ukuupwa nelyo ukuupa abena fyalo pantu bali no kulenga abantu ba kwa Lesa ukutendeka ukupepa balesa bambi.—Amala. 7:3, 4.

⁷ Na lyo line, Maalone na Kilyone baupile abanakashi abena Moabu. Nalimo ici calengele Naomi ukumfwa ububi, lelo nangu cali ifi afwile ale-esha na maka ukutemwa banafyala no kuba ne cikuuku kuli bena. Afwile alesubila ukuti kasuba kamo nabo bene bakatendeka ukupepa Yehova nge fyo ena alecita. Nangu cali ifi, Olipa na Ruti balitemenwe sana Naomi. Ubu bucibusa bwalibafwile ilyo baponenwe na macushi. Ilyo Olipa na Ruti tabalati bakwate abana, bonse babili balifwililwe abalume.—Ruti 1:5.

8. Cinshi nalimo calengele ukuti Ruti atemwe Yehova?

⁸ Bushe imipepele Ruti akuliilemo yalimwafwile ukwishiba ifya kucita pa bwafya bwa musango yu? Nalimo tayamwafwile. Abena Moabu balepepa balesa abengi, kabili umukalamba pali aba balesa ali ni Kemoshe. (Impe. 21:29) Cimoneka kwati mu mipepele ya bena Moabu mwali ifintu ifya bukatu ifyalecitika ne fintu fimbi ifyabipa ifyaseekele pali ilya nshita, pamo nga ukutuula abana amalambo. Ukwabula no kutwishika, conse ico Ruti asambilile kuli Maalone nelyo kuli Naomi pali Yehova, Lesa uwa luse uwa bena Israele, calengele amone ifyo uyu Lesa apusene na balesa abo alepepa. Mu fyo Yehova ale-eba abantu ukucita, mwali ukutemwa, tamwali ubunkalwe iyo. (Belengeni Amalango 6:5.) Ilyo Ruti alecula pa mulandu wa kufwilwa umulume, afwile e lyo apaleme sana kuli Naomi kabili alekutikisha ku fyo alemweba pali Yehova Lesa uwa maka yonse, pa fyo aba no kutemwa, ifyo aba no luse ku bantu bakwe, na pa milimo yakwe iisuma.

9-11. (a) Finshi Naomi, Ruti na Olipa bapingwilepo ukucita? (b) Finshi twingasambilila ku macushi yaponene Naomi, Ruti na Olipa?

 ⁹ Naomi ena, alefwaisha ukumfwa ifyalecitika ku calo ca ku mwabo. Bushiku bumo, nalimo aumfwile ku bamakwebo ukuti icipowe mu Israele calipwa. Yehova alitendeke ukwafwa abantu bakwe. Mu Betelehemu nomba mwalifulile ifya kulya, nga mulya mwine mwalola ishina lya kuti Betelehemu, ilipilibula “Ing’anda ya fya Kulya.” Naomi apingwilepo ukubwelelamo ku mwabo.—Ruti 1:6.

¹⁰ Bushe Ruti na Olipa bali no kucita shani? (Ruti 1:7) Apo balifwililwe, calengele ukuti baleumfwana sana na Naomi, mukamfwilwa munabo. Cimoneka kwati, Ruti maka maka alitemenwe Naomi pa mulandu wa cikuuku akwete e lyo na pa fyo atetekele sana Yehova. Aba bamukamfwilwa batatu baimine ubulendo ubwa kuya ku Yuda.

¹¹ Ilyashi lyaba mwi buuku lya kwa Ruti lilanga ukuti amacushi kuti yaponena abantu fye bonse, abasuma kabili aba cishinka e lyo na bantu babipa bene. (Luk. Mil. 9:2, 11) Lilanga no kuti nga twakwata amafya ayatwansha, kuti cawama ukufwaya icisansamushi ku bantu bambi, maka maka balya abooba muli Yehova, Lesa uo Naomi alepepa.—Amapi. 17:17.

12, 13. Cinshi Naomi aebeele Ruti na Olipa ukubwelelamo ku mwabo mu nshita ya kubaleka ukuti bamukonke, kabili bushe aba bamukamfwilwa bacaice bacitile shani pa kubala?

¹² Ilyo aba bamukamfwilwa batatu baendele intamfu iitali, kwali cimo icatendeke ukucusha Naomi. Aletontonkanya pali aba bakashana babili ifyo bamutemenwe, ne fyo batemenwe abana bakwe. Talefwaya ukubalundilapo ubucushi na bumbi. Nga ca kutila bafuma ku calo ca ku mwabo no kumukonka ku Betelehemu, finshi ali no kubacitila?

¹³ Awe Naomi asukile aeba banafyala ati: “Kabiyeni, bwelelenimo, cila muntu aye kuli banyina. Lekeni Yehova abe ne cikuuku kuli imwe, ifyo mwali ne cikuuku ku balume benu abafwa e lyo na kuli ine wine.” Kabili abebele no kuti Yehova aali no kubafwa ukusanga aba kubopa na kabili. Baibolo itila: “E lyo abatomwene, na bo basanswile amashiwi yabo no kulila.” Natupwa no kwishiba ico Ruti na Olipa batemenwe  uyu mwanakashi uwali no mutima uusuma kabili uushali na bunkalwe. Lelo bonse bakoselepo fye ukumweba abati: “Nakalya, tuleya fye nenu ku bantu benu.”—Ruti 1:8-10.

14, 15. (a) Ni kuli finshi uko Olipa abwelelemo? (b) Bushe Naomi aeseshe shani ukunashanasha Ruti ukuti abwelelemo?

¹⁴ Lelo Naomi alikoselepo fye ukuti babwelelemo. Alibalondolwelele ukuti tapali ifyo aali no kubacitila mu Israele pantu takwete umwaume uwa kubasunga, takwete na bana abaume abengaboopa, kabili ne subilo lya kutila kuti aupwa na kabili akwata na bana, takwali. Abebele ukuti aleumfwa sana ububi pantu takwete amaka ya kubasunga. Olipa ena alyumfwile umwalolele amashiwi ayo Naomi abebele. Alikwete balupwa wakwe ku Moabu, banyina, e lyo ne ng’anda. Alimwene ukutila kuti cawamapo ukushala ku Moabu. E ico bulanda bulanda, Olipa atomwene Naomi kabili e fyo abwelelemo.—Ruti 1:11-14.

¹⁵ Inga Ruti ena acitile shani? Ifyo Naomi aebele Olipa na o wine fyalimukumine. Baibolo itila: “Lelo Ruti, akoneene fye kuli ena.” Nalimo Naomi alikonkenyepo ukwenda e lyo amwene ukuti Ruti alemukonka mu numa. Amwebele ati: “Mona! Cufi munobe mukamfwilwa nabwelelamo ku bantu bakwe na kuli tulesa twakwe. Bwelelamo na cufi munobe.” (Ruti 1:15) Amashiwi ayo Naomi alandile yalesokolola icishinka cimo icacindama. Olipa alibwelelemo, te ku bantu bakwe fye iyo, lelo na mu kupepa “tulesa twakwe.” Tamwenemo ububi mu kutwalilila ukulapepa Kemoshe na tulesa tumbi utwa bufi. Bushe Ruti na o e fyo alemona?

16-18. (a) Bushe Ruti alangile shani ukutemwa kwa cine cine? (b) Finshi twingasambililako ku fyo Ruti ali no kutemwa kwa cine? (Moneni ne cikope ca aba banakashi babili.)

¹⁶ Ilyo Ruti alelanshanya na Naomi mu musebo ninshi bali fye babili, alishininkishe ukuti ifyo apingwilepo fyali fye bwino. Ruti alitemenwe sana Naomi, kabili alitemenwe na Lesa uo Naomi alebombela. E ico Ruti aebele Naomi ati: “Mwimpatikisha ukumusha,  no kubwelelamo ukuti ndeke ukumukonka; pantu uko mwakulaya e ko nakulaya, no ko mwakulasendama e ko nakulasendama. Abantu benu bakaba e bantu bandi, na Lesa wenu e Lesa wandi. Uko mukafwila e ko nkafwila, kabili e ko nkashiikwa. Yehova nancite ifyo alefwaya no kucishapo nga ca kuti cimbi catulekanya nenu kano fye imfwa yeka.”—Ruti 1:16, 17.

¹⁷ Aya mashiwi ayo Ruti alandile yalicindama sana ica kuti yalishibikwa na muno nshiku nangu ca kutila palipita ne myaka 3,000 ukutula apo ayalandile. Aya mashiwi yasokolola imibele iisuma nga nshi iyo akwete, e kutila ukutemwa kwa cine cine. Ruti alitemenwe sana Naomi ica kuti talefwaya ukumusha. Ni mfwa fye e yali no kubalekanya. Abantu ba kwa Naomi e bali no kuba abantu bakwe, pantu Ruti ali-ipekenye ukusha fyonse ifya ku Moabu, ukubikako fye na tulesa twa bena Moabu. Ruti taali nga Olipa, pantu ena alilandile no mweo onse ukuti alefwaya Lesa wa kwa Naomi, Yehova, ukuti na o abe Lesa wakwe. *

¹⁸ E ico balikonkenyepo ulwendo ulutali ulwa kuya ku Betelehemu, ninshi bali fye babili. Catunganishiwa ukuti nalimo baendele umulungu umo pa kuti bayefika. Ukwabula no kutwishika, bafwile bonse babili balesansamushanya ilyo bali no bulanda.

19. Bushe kuti twapashanya shani Ruti pa kulanga ukutemwa mu lupwa, ku banensu e lyo na mu cilonganino?

¹⁹ Abantu abengi muno calo balaba no bulanda. Muli shino nshiku isho Baibolo ita ukuti, “inshita ishayafya nga nshi,” tulakwata amafya ayengi ayatulenga ukuba no bulanda. (2 Tim. 3:1) Kanshi ino nshita nacicindama sana ukukwata imibele ya kutemwa kwa cine cine iyo Ruti akweteko. Umuntu uwaba no kutemwa kwa cine cine, alakakatila ku cintu nangu ifintu fyafye shani, kabili ukutemwa kwa musango yu kulatwafwa sana muli cino calo umushaba ukutemwa. Kulafwaikwa mu cupo, mu lupwa, mu fibusa, e lyo na mu cilonganino ca Bena Kristu. (Belengeni 1 Yohane 4:7, 8, 20.) Nga tule-esha na maka ukukwata uku ukutemwa, ninshi tulepashanya Ruti uwali ica kumwenako icisuma.

20-22. (a) Bushe ifyacitikile Naomi ilyo ali ku Moabu fyamulengele ukulaumfwa shani? (b) Nani uo Naomi alemona ukuti e waletele amacushi pali ena? (Moneni na Yakobo 1:13.)

²⁰ Tacayafya ukulanda ukuti twaliba no kutemwa kwa cine cine lelo calyafya ukulanga ukutemwa mu fyo tucita. Ruti alikwete ishuko lya kulanga ukutemwa kwa cine cine kuli Naomi e lyo na kuli Lesa, Yehova, uo asalile ukulapepa.

 ²¹ Aba banakashi babili basukile bafika ku Betelehemu, umushi wabelele ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu. Ukufuma ku Yerusalemu ukufika kuli uyu mushi paali amakilomita 10. Cimoneka kwati pa nshita imo, Naomi no lupwa lwakwe balilumbwike sana muli uyu mushi, pantu bonse mu mushi balelanda pa kubwela kwakwe. Abanakashi balemulolesha no kwipusha abati: “Bushe uyu ni Naomi?” Ukwabula no kutwishika, ifyo Naomi alemoneka ilyo aile ku Moabu fyalipusene sana ne fyo alemoneka ilyo abwelele. Icinso cakwe calemoneka fye ukuti alikwete amafya ayakalamba no bulanda.—Ruti 1:19.

²² Naomi alishimikile balupwa wakwe abanakashi na baali abena mupalamano bakwe ifyo aculile. Kabili amwene fye no kuti alingile ukwalula ishina lyakwe. Abebele ukuti belamwita ukuti Naomi, icalola mu kuti “Ubusuma Bwandi,” lelo balemwita ukuti Mara, icalola mu kuti “Ubulanda.” Ala aliculile nga nshi! Nga filya fine Yobo aletontonkanya, na o alemona kwati Yehova Lesa e waletele amacushi pali ena.—Ruti 1:20, 21; Yobo 2:10; 13:24-26.

23. Finshi Ruti atendeke ukutontonkanyapo, kabili lifunde nshi Yehova apeele abena Israele ukupitila muli Mose ilyakumine abapiina? (Moneni futunoti.)

²³ Ilyo aba banakashi babili bailebalebelela ukwikala mu Betelehemu, Ruti atendeke ukutontonkanya pa fyo ali no kucita pa kuti aleikala bwino na pa fya kusunga Naomi. Alisambilile no kuti mu Mafunde ayo Yehova apeele abantu bakwe mu Israele, mwali ne funde lya kwafwa abapiina. Balebasuminisha ukulaya mu mabala no kukonka abaleseepa pa numa, pa kuti baletoolelesha ifyo baleshamo, ne fyalemena mu mbali ya mabala. *—Lebi 19:9, 10; Amala. 24:19-21.

24, 25. Cinshi Ruti acitile ilyo aingile mwi bala lya kwa Boasi, kabili caleba shani pa kutoolelesha?

²⁴ Ilyo cali pa nshita ya kulobolola barle, nalimo mu mweshi wa April, nga kulingana na kalenda ya muno nshiku, Ruti aile ku mabala pa kuti amone uwali no kumusuminisha  ukulatoolelesha mwi bala lyakwe. Nomba cali fye nkuma ukuti aingile mwi bala lya kwa Boasi, umukankaala, uwali uwa mu lupwa lwa kwa Elimeleke, umulume wa kwa Naomi. Nangu ca kuti Ruti alikwete insambu sha kutolelesha ifilyo ukulingana ne funde, atalile aipusha umulumendo uwaleangalila abaleseepa nga kuti aletooleleshamo ifya kulya mwi bala. Alimusuminishe, kabili ilyo line fye Ruti atendeke ukubomba.—Ruti 1:22–2:3, 7.

²⁵ Elenganyeni, Ruti alekonka pa numa ya baleseepa. Ilyo baleseepa barle ku cikwakwa, Ruti alekonkamo no kulatoolelesha barle iyo baleshamo, alekaka imyanshi no kutwala uko balepumina barle akatalamukila. Iyi ncito yalenasha, kabili yalekoselako akasuba nga kabalika. Lelo Ruti aletwalilila fye ukubomba, alepemwinako fye pa kufuuta fye icibe pa menso no kulyako tumo mu musakuta umo ababomfi baletuushisha.

26, 27. Boasi ali muntu wa musango nshi, kabili alesunga shani Ruti?

²⁶ Nalimo Ruti tale-enekela ukuti kwali uwamubikileko amano ilyo alebomba, lelo e ko ali. Boasi alimumwene kabili aipwishe umulumendo uwaleangalila abaleseepa ati, “ngo yu mukashana wa kwa nani?” Umwaume wa citetekelo Boasi aleposha ababomfi bakwe ati: “Yehova abe nenu.” Nabo balemwasuka abati, Yehova amupaale. Bamo pali aba bafwile bali babomfi abalebombela amalipilo ya bushiku bumo nelyo abena fyalo. Uyu mwaume umukalamba uwali ne citetekelo alitemenwe Ruti ica kuti alemumona fye ngo mwana wakwe.—Ruti 2:4-7.

²⁷ Pa kwita Ruti ati “we mwana wandi umwanakashi,” Boasi alemweba ukuti lyonse alingile ukulaya kwi bala lyakwe mu kutolelesha  no kuti aleba mupepi na babomfi bakwe abakashana pa kuti ababomfi bakwe abaume belamucusha. Boasi aleshininkisha ukuti Ruti nakwata ifya kulya akasuba. (Belengeni Ruti 2:8, 9, 14.) Ne cikalamba ca kutila, alemutasha sana no kumukoselesha. Amukoseleshe shani?

28, 29. (a) Mibele nshi Ruti akwete? (b) Kuti mwapashanya shani Ruti ukuuba muli Yehova?

²⁸ Ilyo Ruti aipwishe Boasi icalengele ukuti amulange icikuuku nangu ca kutila tali mwina Israele, Boasi atile alyumfwile ifintu ifingi ifisuma ifyo acitiile nafyala, Naomi. Naomi, nga ali na banakashi bambi aba mu Betelehemu, afwile aletatakula Ruti kabili Boasi afwile alyumfwile. Alishibe no kuti Ruti alitendeke ukupepa Yehova, pantu amwebele ati: “Yehova apaale ifyo ucita, kabili icilambu cobe cibe icikalamba ukufuma kuli Yehova Lesa wa kwa Israele, uo waisa ku kuuba mwi samba lya mapindo yakwe.”—Ruti 2:12.

²⁹ Aya mashiwi yafwile yalikoseleshe sana Ruti! Na cine, asalilepo ukuuba mu mapindo ya kwa Yehova Lesa kwati ni filya akaana ka cuni kooba mu mapindo ya kwa nyina. Ruti alitashishe Boasi pa mashiwi ya kukoselesha ayo amwebele, kabili atwalilile ukubomba mpaka icungulo.—Ruti 2:13, 17.

30, 31. Finshi twingasambililako kuli Ruti ku fyo tulingile ukubomba incito, ukutasha e lyo no kutemwa kwa cine cine?

³⁰ Icitetekelo ico Ruti akwete kuti catukoselesha bonse fwe bakwata amafya pa kusanga umwa kuliila muli shino nshiku umo imikalile yafishe. Taletontonkanya ukuti apo ni mukamfwilwa abantu balingile ukumusunga, lelo aletasha pali fyonse ifyo bamupeela. Taleumfwa insoni ukubomba incito ya pa nshi kabili iyakosa pa ma-awala ayengi pa kuti asunge nafyala, uo atemenwe. Alyumfwile ifyo bamupandileko amano ifyali no kulenga alebomba bwino pa kuti abalumendo belamucusha. Ne cacindamisha ca kuti talabileko ku wali icubo cakwe icikalamba, e kutila, Wishi Yehova Lesa.

³¹ Nga tulelanga ukutemwa kwa cine cine nga kulya Ruti akwete no kulamupashanya ukuba abaicefya, ukubombesha, no kutasha, na ifwe abantu bakalatupashanya ukuba ne citetekelo. Lelo bushe Yehova alepeela shani Ruti na Naomi ifyo balekabila? Twalalanda pali ici cipusho mu cipandwa cikonkelepo.