1. Bushe imipepele ya cishilano yapashanishiwa shani kuli pyramid?

IFISUMINO fya cishilano ifya mipepele ya mu Afrika fyapashanishiwa ku pyramid (cuulu). Pa muulu paba Lesa, uwakwata amaka ukucila imipashi yonse. Mu mbali mwaba imilungu yacepako amaka, nelyo imipashi, iibombela Lesa. Pamo ne iyi milungu paba ne fikolwe, ifibukisha indupwa shabo pe sonde no kwangwa sana ku fingabawamina. Pa nshi paba imipashi yacepako, e kuti amalele, ukubuka, no buloshi.

2. Insoselo imo iya mu Afrika ilanga shani ukuti ifisumino fya cishilano filakuma imipepele?

² Ifi fisumino fya cishilano fyalikuma nga nshi imipepele imbi iya mu Afrika. Insoselo imo iya mu Afrika itila: “Ukuya ku Mipepele imo (UbuKristu nelyo ubuShilamu) takutulesha ukupepa imilungu yesu.”

3. Ni kwi twingasambilila icine pa bekala mu bwikalo bwa mipashi?

³ Bushe ifisumino fya cishilano ifya mu Afrika fya cine? Baibolo itweba icine pa bekala mu bwikalo bwa mipashi.

4. Cinshi ico imipepele ikalamba iya mu Afrika isuminishanya?

⁴ Imipepele ikalamba itatu iisangwa mu Afrika ilasuminishanya ukutila Lesa e ko aba no kuti alipulamo. Baibolo imulondolola ati “Lesa wa milungu, kabili e Shikulu wa bashikulu, Lesa mukulu, wa bumpalume kabili wa kutiinya.” (Amalango 10:17) AbaShilamu na bo basumina muli Lesa umo uwapulamo. Ukukuma ku mipepele ya cishilano iya mu Afrika, uwasoma imipepele Geoffrey Parrinder atile: “Abena Afrika abengi basumina muli Lesa wapulamo, wishi wa milungu na bantu, kalenga wa bubumbo bonse.”

5. Mashina nshi yamo ayo abantu beta Lesa?

⁵ Lelo, te mulandu no kuti ku ncende ishingi abantu balasumina muli Lesa, abantu abengi tabaishiba bwino Lesa. Ica ntanshi ukucita pa kwishiba umuntu kwishiba ishina lyakwe. Ukukuma kwi shina lya kwa Lesa, kwaliba icimfulumfulu mu mipepele. Mu Kristendomu, ilingi etwa Lesa, ilumbo ilipilibula “Impalume.” Abashilamu bena bamwita ati Allah. Kuli balya abakonka imipepele ya cishilano, amashina yalumbulwa ku kwishibisha Uwapulamo yalalekanalekana ukulingana ne ndimi. Mu citabo cakwe icitila Concepts of God in Africa, John S. Mbiti alemba amashina yalekanalekana 500 aya mu Afrika aya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, mu lulimi lwa ciYoruba (ku Nigeria) Lesa etwa Olodumare; aba Kikuyu  (aba ku Kenya), bamwita ati Ngai; kabili aba Zulu (aba ku South Africa), bamwita ati Unkulunkulu.

6, 7. Bushe ishina lya kwa Lesa nani, kabili twaishiba shani?

⁶ Bushe Lesa umwine alanda shani pe shina lyakwe? Ilyo Lesa aebele Mose ukutungulula abena Israele ukufuma mu Egupti, Mose aipwishe ati: “Moneni, ine nga nafika ku bana ba kwa Israele, no kutila kuli bene, Lesa wa bashinwe antuma njise kuli imwe; na bo batila kuli ine, Ni ani ishina lyakwe? bushe nkatila shani kuli bene?”—Ukufuma 3:13.

⁷ Lesa ayaswike ati: “E fyo ukatile ku bana ba kwa Israele, Yehova Lesa wa bashinwe . . . antuma njise kuli imwe, ati, Kabebe, auti, Ili e shina lyandi umuyayaya, kabili ici e ciibukisho candi ku nkulo ne nkulo.” (Ukufuma 3:15) Ili shina lya kwa Lesa lisangwa imiku ukucila 7,000 muli Baibolo, nangu bakapilibula bamo balilifumyamo no kupyanikapo amashina ya malumbo “Lesa” nelyo “Shikulu.”

8. Bushe Yehova aba shani, kabili cinshi tufwile ukucita nga tulefwaya atusenamine?

⁸ Bushe Yehova aba shani? Aba mupashi, uwa maka, kabili uwa bukata. Alipulamo kabili tapali uwingalingana nankwe. (Amalango 6:4; Esaya 44:6) Yehova aebele Mose ati: “Ne Yehova Lesa obe ndi Lesa wa kalumwa.” Nelyo kuti twatila, pa kusenaminwa na Yehova, tufwile ukupepa wene eka. Tafwaya ifwe ukupepa icintu cimbi nelyo umuntu umbi.—Ukufuma 20:3-5.

9. Cinshi twingasosela ukutila Yesu talingana na Yehova?

⁹ Muno nshiku kwaliba icimfulumfulu nga nshi pa lwa untu Yesu aba. Abengi mu Kristendomu basumina ukutila Yesu aba muli Balesa Batatu aba “Mushilo.” Lelo Baibolo taisambilisha ukuti Lesa abamo abantu batatu. Kabili taisambilisha ukuti Yesu alilingana na Yehova. Yesu umwine atile: “Tata mukalamba pali ine.”—Yohane 14:28.

10. Ni kwi Yesu ali ilyo ashilaisa pe sonde?

¹⁰ Baibolo isambilisha ukutila ilyo Yesu ashilaisa pe sonde no kwikala ngo muntunse, aikele mu muulu nge cibumbwa ca maka ica mupashi. Filya fine fye Yehova abumbile Adamu na Efa pe sonde, e fyo Abumbile na bantu ba mupashi mu muulu. Yesu ali e muntu wa mupashi uwa kubalilapo uo Yehova abumbile.—Yohane 17:5; Abena Kolose 1:15.

11. Bushe Yesu afyelwe shani ngo muntunse?

¹¹ Imyaka nalimo 2,000 iyapita, Yehova akushishe ubumi bwa ici cibumbwa ca mupashi mwi fumo lya kwa nacisungu Maria. Malaika Gabriele atile kuli wene: “Ukemite fumo, no kufyalo mwana mwaume, ne shina lyakwe ukamwinike Yesu. Kabili akabe mfumu . . . na ku bufumu bwakwe takwakabe impela.”—Luka 1:31, 33. *

12. Mulandu nshi umo Yesu aishile pe sonde?

¹² E ico Yesu alifyelwe, alikulile no kuba umukalamba, kabili asambilishe abantu pa bufwayo bwa kwa Yehova. Atile kuli kateka wa ciRoma: “Pali ici e co nafyalilwe, kabili pali ici e co naishiile pano isonde, pa kuti nkeseshimike cine ubunte.” (Yohane 18:37) Nga twabebeta ifyo Yesu asambilishe, kuti twasambilila icine pa bufwayo bwa kwa Lesa. Kuti twasambilila ifyo twingacita pa kusenaminwa na Lesa.

13. Mulandu nshi uwa bubili Yesu aishile pe sonde?

¹³ Umulandu wa cibili Yesu aishile pe sonde wali wa kupeela ubumi bwakwe nge  cilubula ca bantunse. (Mateo 20:28) Acitile ifyo pa kuti twingalubulwa ku lubembu twapyene ku cikolwe cesu Adamu. Ici cali no kulenga ukuti twingekala umuyayaya. Umutumwa Yohane alembele ati: “Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.”—Yohane 3:16.

14. (a) Cinshi cacitike kuli Yesu ilyo afwile? (b) Cifulo nshi Yesu akwata mu muulu nomba?

¹⁴ Ilyo Yesu afwile ngo muntunse, alibushiwe no kuya ku muulu, uko atendeke ubumi kabili nge cibumbwa ca mupashi ica maka. (Imilimo 2:32, 33) Ilyo papitile inshita, Yehova amupeele “ukuteka, no bukata, no bufumu, ukuti abantu na bantu bonse, na bantu ba nko, ne ndimi, bamupyungile.” (Daniele 7:13, 14) Yesu alicitwa Imfumu ya maka; ni Mfumu ya buteko bwa ku muulu ubwa kwa Yehova. Nomba line akalenga bonse ukumona amaka yakwe mwi sonde lyonse.

15. Ni lilali bamalaika balengelwe kabili ni kwi balengelwe?

¹⁵ Te Yehova na Yesu epela abekala mu bwikalo bwa mipashi. Yehova alengele ifibumbwa fimbi ifya mupashi, e kuti bamalaika. Gabriele, uwalandile kuli Maria, ali umo uwa bamalaika. Bamalaika tabatendeke ubumi bwabo nga bantunse pe sonde. Balengelwe mu muulu imyaka iingi ilyo abantunse tabalabumbwa pe sonde. (Yobo 38:4-7) Kwaba bamalaika iminshipendwa.—Daniele 7:10.

16. Mulandu nshi abantunse bashilingile ukupepela bamalaika?

¹⁶ Bamalaika ba cishinka tabafwaya ifwe ukubapepa. Ilyo umutumwa Yohane aeseshe ukupepa bamalaika imiku ibili, balimwebawile, abati: “Awe, ico te co! . . . Pepa Lesa.”—Ukusokolola 19:10; 22:8, 9.

17. Cinshi cilanga ukuti bamalaika kuti bacingilila ababomfi ba kwa Lesa, Kabili mulandu nshi ici cisansamushisha?

¹⁷ Bamalaika tabamoneka ku bantu ba kwa Lesa pe sonde, filya bamoneke ilyo balubwile abatumwa ba kwa Yesu mu cifungo. (Imilimo 5:18, 19) Lelo, nga tulepepa Yehova ukulingana ne fyo Icebo cakwe, Baibolo, cisosa, kuti twacetekela ukuti bamalaika ba kwa Lesa abashimoneka kabili aba maka bakatucingilila. Baibolo itila: “Malaika wa kwa Yehova acite nkambi ukushinguluka pa bamutiina, no kubapokolola.” (Amalumbo 34:7; 91:11) Mulandu nshi ici cilingile ukutusansamushisha? Pantu kwaba abalwani babipisha mu bwikalo bwa mipashi abafwaya ukutonaula!

18. (a) Cinshi calengele malaika umo ukupondokela Lesa? (b) Mashina nshi yapeelwe kuli uyu malaika wapondweke?

¹⁸ Te bamalaika bonse aba kwa Lesa abatwalilile aba cishinka kuli Lesa. Bamo balimupondokele. Baicitile abalwani ba kwa  Lesa kabili abalwani ba bantu pe sonde. Bushe ici cacitike shani? Bamalaika bonse abo Yehova alengele bali abalungami kabili abasuma. Lelo, umo pali aba bana baume abapwililika aba ku mupashi alefwaya abantu ukumupepa kabili afishishepo ubu bufwayo bwabipa. Ici cibumbwa ca mupashi cainikwe Satana, icipilibula “Kakaanya [wa kwa Lesa].” Kabili aitilwe Kaseebanya, icipilibula “Uwa lwambo,” pantu alanda ubufi bwabipisha pali Yehova.

19. Mulandu nshi Satana alungulushishe Yobo, kabili acitile shani ifyo?

¹⁹ Satana apatikisha abantunse ukumukonka mu kupondokela Lesa. Moneni ico acitile kuli Yobo umubomfi wa cishinka uwa kwa Lesa. Yobo ali umukankaala nga nshi. Akwete impaanga 7,000, ingamali 3,000, ing’ombe ishikota ne shilume 1,000, ne mpunda nkota 500. Kabili akwete na bana 10 na basha abengi. Intanshi, Satana aipeye ifitekwa fya kwa Yobo na basha bakwe. Lyene, alengele “umwela ukalamba” ukonaula ing’anda, ukwipaya abana bonse aba kwa Yobo. Lyene Satana alungulwishe Yobo “ku fipute fyabipa ukufuma ku nyantilo ya lukasa lwakwe no kufika pa kati ka mutwe.”—Yobo 1:3-19; 2:7.

20. (a) Bushe Yobo alambwilwe shani pali bucishinka bwakwe? (b) Nangu Yobo ali uwa cishinka kuli Lesa, cinshi Satana acita ku bantu bambi abengi?

²⁰ Nangu Yobo apitile muli ubu bwesho bwabipisha, atwalilile uwa cishinka kuli Lesa. E co Yehova alimuundepe kabili “abweseshe imiku ibili conse ico Yobo akwete kale.” (Yobo 42:10) Satana afililwe ukonaula bumpomfu bwa kwa Yobo, lelo alyalula abantu bambi abengi ukufuma kuli Lesa. Baibolo itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.”—1 Yohane 5:19.

21. (a) Bushe Satana alangile shani ukufwaisha kwakwe ukwa kupepwa? (b) Cinshi Yesu akanine ukupepa Satana?

²¹ Satana afwaya tulemupepa. Ici camoneke pa bwelu ilyo aeseshe Yesu imyaka nalimo 2,000 iyapita. Baibolo ishimika ati: “Kaseebanya [atwele Yesu] pa lupili ulwasansamisha, no kumulanga amabufumu yonse ya pano isonde no bukata bwa yako; kabili atile kuli wene, Ndekupeela fyonse ifi nga wawa wampepa.” Yesu alikeene, ukusosa ati: “Fuma apa, we Satana: pantu calembwa, aciti, Sokulu Lesa obe e o ulepepa, kabili wene eka e o ulebombela.” (Mateo 4:8-10) Yesu alishibe bwino ifunde lya kwa Yehova, kabili tacitile ico Satana alefwaya.

22. Cinshi ifibanda fyacita ku bantunse?

²² Bamalaika bambi bailundile kuli Satana mu kupondokela Lesa. Aba bamalaika ababa fibanda balwani ba bantu pe sonde. Bankalwe kabili balikaluka. Ku kale, balengele abantu bamo ukuba bacibulu ne mpofu. (Mateo 9:32, 33; 12:22) Balengele bambi ukulwala nelyo ukucita kwati balipena. (Mateo 17:15, 18; Marko 5:2-5) Balelungulusha fye na bana banono.—Luka 9:42.

23. (a) Cinshi imipashi ibifi ifwaya ku bantunse? (b) Cinshi Satana ne fibanda fyakwe babeleleka abantu ukucita?

²³ Iyi mipashi ibifi na yo ifwaya ukupepwa, filya fine fye na Satana afwaya ukumupepa. Ukucila ukukaana ukupepwa ku bantunse—pa kwishiba ukuti Yehova epela e ulingile ukupepwa—filakufinuka, ukufwaya ukupepwa, no ku kukoselesha. Ukubomfya imicenjelo, ubufi, ne cintiinya, Satana ne fibanda balenga abantunse ukubapepa. Kwena, te bantu abengi abaishiba ukuti bapepa Satana ne fibanda fyakwe. Abantu abengi kuti bapeshiwa amano ukwishiba ukuti imipepele yabo icindika Satana. Lelo, Baibolo isoka ati: “Ifyo Abena fyalo bepaya amalambo, bepaile fiwa, kabili Lesa iyo.”—1 Abena Korinti 10:20.

24. Cinshi cimo Satana abomfya pa kulufya abantu?

²⁴ Inshila imo Satana ne fibanda fyakwe balufishamo abantu mu kubapepa ni pa kusabankanya ifisambilisho fya bufi pa bafwa. Natumone ifyo Baibolo isambilisha pali ici.