1. Bushe ukusumina mu malele no buloshi kwaseeka shani?

ICITABO ca African Traditional Religion catile “mu Afrika, ca fye ukwipusha umuntu nga kwaliba indoshi nelyo iyo ilyo muletendeka ukulanshanya na o,” kabili catile “ku bena Afrika bonse, ubuloshi cintu ca cine cine.” Pa basumina mu malele no buloshi paba abashasambilila na basambilila sana. Bashimapepo abaShilamu na mu Kristendomu na bo balisumina mu buloshi.

2. Ukulingana ne fyo abengi basumina, amaka ya kucita amalele yafuma kwi?

² Ukulingana ne fyo abena Afrika abengi basumina, kwaliba amaka ya mupashi ayashaishibikwa bwino. Lesa e uyatungulula. Imipashi ne fikolwe kuti fyayabomfya. Kabili abantunse bamo balishiba ne fya kubuula aya maka no kuyabomfya, nampo nga kuyabomfya ku busuma nelyo ku bubi.

3. Ukucita amalele e kuti shani, kabili abantu basumina ati kuti kwacita cinshi?

³ Amalele yabi yacitwa ku kusansa abalwani. Batila abacita malele balikwata amaka ya kutuma utusuusu, ifyuni, utushishi, ne nama shimbi ku kusansa abantu. Batila ukucita malele kulenga kwaba ulubuli, ukukanafyala, ukulwala, ne mfwa fye.

4. Cinshi abengi basumina pa ndoshi, kabili cinshi bamo abali indoshi balanda?

⁴ Icapalana sana na malele buloshi. Batunga ukuti indoshi shilasha imibili yashiko ubushiku no kupupuka, nampo nga kufwaya ukukumana ne ndoshi shimbi nelyo ukwipaya abantu shisansa. Apo imibili ya ndoshi ilashala nailaala pa busanshi, abantu abali kale indoshi abaleyebelela ilingi e bashinina ukuti aya malyashi ya cine. Ku ca kumwenako, magazini imo iya mu Afrika yalimo amashiwi yalandilwe na bantu abali kale indoshi (abengi bali bakashana) abatile: “Naipeye abantu 150 ku busanso bwa pa misebo ubwa bamotoka.” Naipaya abana banono basano pa konka umulopa wabo.” “Naipeye abalumendo batatu pantu balinkeene.”

5. Bushe amalele batila yasuma e cinshi, kabili yacitwa shani?

⁵ Batunga ukuti amalele ayasuma yalacingilila ku bubi. Abacita amalele  yasuma bafwala inindaminwe nelyo amakosa ya malele. Balanwa imiti ya kuicingilila nelyo ukuisuba pa mubili. Balafisa mu mayanda nelyo mu mushili utunkolonkolo uto basumina ukuti kuti twabacingilila. Bacetekela mu mpimpi ishakwata amalembo yafuma muli Koran nelyo muli Baibolo.

6. Cinshi Satana ne fibanda fyakwe bacitile ku kale, kabili tulingile ukumona shani amaka bakwata?

⁶ Ca cine ukutila Satana ne fibanda fyakwe balwani babipisha aba bantunse. Balikwata amaka ya kusonga imintontonkanya ne mikalile ya bantu, kabili ku kale balingile mu bantunse na mu nama no kubatungulula. (Mateo 12:43-45) Nangu tatufwile ukusuula amaka bakwata, tatufwile ukucilamo ukutiina ayo maka.

7. Cinshi Satana afwaya ifwe ukusumina, kabili ici kuti calangwa shani?

⁷ Satana alilamuka nga nshi mu kufutika. Alabepa abantu ukubalenga ukutontonkanya ukuti alikwata sana amaka nangu ca kuti akwata fye ayanono. Ukulangilila ici: Ilyo kwali inkondo mu calo cimo ica mu Afrika, abashilika babomfeshe ifilimba ku kutiinya abalwani babo. Ilyo bashilasansa, abashilika balelisha iciunda icikalamba ica mabomba ne mfuti. Balefwaya abalwani ukutontonkanya ukutila balesanswa ku mulalo uwakwete ifyanso fya maka. Satana na o afwaya abantu ukusumina ukuti amaka yakwe tayapelela. Ico afwaya kutiinya abantu pa kuti balecita ico alefwaya no kukanacita ubufwayo bwa kwa Yehova. Nomba natumone ubufi butatu Satana afwaya abantu ukusumina.

8. Bufi nshi bumo ubo Satana akoselesha?

⁸ Ubufi bumo Satana akoselesha ni ubu: Takwaba icibi iciicitikila; ifibi fyonse ifishicitwa ku muntu ficitwa na maka yashaishibikwa. Ku ca kumwenako, elenganyeni ukuti umwana afwa pa mulandu wa kulwala ubulwele bwa mpepo. Nyina kuti nalimo alishiba ukuti ubu bulwele buletwa na bamung’wing’wi. Lelo kuti asumina ukuti umuntu umo amulowele fye ukutuma mung’wing’wi ukuyasuma umwana wakwe.

9. Baibolo ilanga shani ukuti Satana teulenga amafya yonse?

⁹ Nangu Satana alikwata amaka ya kulenga amafya yamo, calilubana ukusumina ukuti alikwata amaka ya kulenga amafya yonse. Baibolo itila: “Ukucishamo mu kubutuka te kwa mpalalubilo, kabili ukucishamo mu bulwi te kwa mpalume, na kabili ukupeelwe cilyo te kwa ba mano, nangu bucindami ku ba mucetekanya, nangu bubile ku baishiba; pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.” (Lukala Milandu 9:11) Impalalubilo imo kuti yabutuka sana mu lubilo ukucila bambi, lelo nalimo teti icimfye. “Ica mankumanya” kuti camulenga ukucimfiwa. Nalimo aipununa no kuwa nelyo alwala nelyo umushipa watintika. Ifi fintu kuti fyacitikila onse. Tafilengwa na Satana nelyo ubuloshi; ficitika fye.

10. Cinshi abantu balanda pa ndoshi, kabili twaishiba shani ukuti ubu bufi?

¹⁰ Ubufi bwalenga bubili ubo Satana abepa ni ubu: Indoshi shilasha imibili ya shiko no kwenda ubushiku ku kukumanya indoshi shimbi nelyo kwipaya nangu ukulya  abantu shasansa. Nomba ipusheni ati: ‘Nga indoshi kuti shacita ico, cinshi kanshi cifuma mu mubili?’ Nge fyo tumwene, umweo e muntu, te cintu icingafuma mu muntu. Kabili, umupashi maka ya bumi ayapeela amaka ku mubili lelo ayashingacita nangu cimo ukwabula umubili.

11. Twaishiba shani ukuti indoshi tashisha imibili ya shiko, kabili bushe mwalisumina ici?

¹¹ Fyonse umweo no umupashi teti fifume mu mubili no kucita cintu nelyo cimo, nampo nga cibi nelyo cisuma. E co indoshi tashisha imibili ya shiko. Tashicita ifintu ifyo shitunga nelyo ifyo shitontonkanya ukuti shilacita.

12. Bushe Satana alenga shani abantu ukusumina ukuti balicita ifintu fimo nangu ca kuti tabacita ifyo fintu?

¹² Kuti twalondolola shani filya bamo abatila bali indoshi bashimika? Satana kuti alenga shani abantu ukusumina ukuti ifintu fimo fyalibacitikila nangu ca kuti tafyabacitikila? Pa kubomfya ifimonwa, Satana kuti alenga abantu ukwelenganya ukuti balimona, ukumfwa, nelyo ukucita ifintu nangu ca kuti tababala abaficita. Pa kucite fi, Satana enekela ukwalula abantu ukufuma kuli Yehova no kubalenga ukutontonkanya ukutila mu Baibolo mwaba ifilubo.

13. (a) Bushe amalele yasuma yaliba fye bwino? (b) Cinshi Amalembo yalanda pa malele?

¹³ Ubufi bwalenga butatu ni ubu: Ubwanga bwa kucimfishako ubuloshi bwaliba fye bwino. Baibolo taitila kwaba amalele ayasuma na yabi. Ilanga ukuti amalele yonse yabi. Moneni amafunde Yehova apeele uluko lwa Israele ukukuma ku malele na baleyacita:

• ‘Mwilacita icimpa.’—Ubwina Lebi 19:26.

• “Umwaume napamo umwanakashi umwabo mupashi wa mufwe, nangu ni ngulu, ukwipaiwa bakepaiwe.”—Ubwina Lebi 20:27.

• “Ekasangwa muli imwe . . . uubuke mbuko, nangu uucite cimpa, nangu  uupendula, nangu uucita amalele, nangu uupando buyeye, nangu uwipusha ku cipao ca mufwe.”—Amalango 18:10-14.

14. Mulandu nshi Yehova apangile amafunde yalelesha amalele?

¹⁴ Aya mafunde yalangile bwino ukuti Lesa talefwaya abantu bakwe ukucita amalele. Yehova apeele aya mafunde ku bantu bakwe pantu alibatemenwe kabili talefwaya ukuti babe abasha ku mwenso no kutiina imipashi. Talefwaya bene ukucushiwa ku fiwa.

15. Baibolo ilanga shani ukutila Yehova alikwatisha amaka ukucila Satana?

¹⁵ Nangu Baibolo taipeela ifyebo fyonse pa fyo ifiwa fingacita ne fyo fishingacita, ilalanga ukuti Yehova Lesa alikwatisha amaka ukucila Satana ne fibanda fyakwe. Yehova alipoosele Satana ukufuma ku muulu. (Ukusokolola 12:9) Kabili ibukisheni no kuti Satana alombele ukuti bamusuminishe ukwesha Yobo kabili aumfwilile ukusoka kwa kwa Lesa ukwa kukanaipaya Yobo.—Yobo 2:4-6.

16. Ni pali ani tufwile ukushintilila ku kutucingilila?

¹⁶ Amapinda 18:10 yatila: “Ishina lya kwa Yehova lupungu ulwakosa, e mo abutukilo mulungami no kuba fye.” E co tufwile ukushintilila pali Yehova ku kutucingilila. Ababomfi ba kwa Lesa tabashintilila pa fipuuta nelyo imiti ku kubacingilila ku milimo ibifi iya kwa Satana ne fibanda, kabili tabatiina ubwanga bwa ndoshi. Ababomfi ba kwa Lesa bacetekela ifyo Baibolo isosa ati: “Amenso ya kwa Yehova yalolo ku no ku yalabebeta mu calo conse ku kuilango kuti wa maka ku kwafwa ababa ne mitima ya mpomfu kuli wene.”—2 Imilandu 16:9.

17. Yakobo 4:7 itulaya cinshi, lelo cinshi tufwile ukucita?

¹⁷ Na imwe kuti mwacetekela ifi fine nga mulebombela Yehova. Yakobo 4:7 itila: “Lambeni kuli Lesa; lelo kaaneni Kaseebanya, na o akafulumuka kuli imwe.” Nga mulebombela Lesa wa cine no kumunakila, kuti mwacetekela ukuti Yehova akamucingilila.