Banacifyashi Abalwala AIDS Bali mu Bwafya

CYNTHIA, * umwanakashi uwikala ku West Indies, akabiile ukupingulapo pa kulaonsha umwana nelyo ukulamunwensha umukaka wa mu cibotolo. Ici kuti camoneka icayanguka ukucita. Na kuba pa myaka iingi nomba badokota balisosa ukuti umukaka ufuma kuli nacifyashi “e ca kulya cawamisha” ica mwana. Ukulundapo, abana abo banwensha umukaka wa mu cibotolo mu ncende umwaba ubupiina ilingi balafwa pa mulandu wa kupolomya imiku 15 ukucila balya abo bonsha. Na kabushe, aba mu United Nations Children’s Fund (UNICEF) bashimika ukuti abana 4,000 balafwa cila bushiku pa mulandu wa mafya yaletwako ne fya kulya fintu bapyanikisha pa mukaka wa ku mabele.

Nangu cibe fyo, kuli Cynthia, ukupingulapo ukulaonsha umwana kwasanshishemo ubusanso na bumbi. Umulume wakwe alimwambukishe akashishi ka human immunodeficiency virus (HIV), akaleta AIDS. Pa numa ya kupaapa, Cynthia aebelwe ukuti pa bana 7 abafyalwa kuli banacifyashi abalwala AIDS, umo alambula ubu bulwele ukupitila mu konka umukaka wa ku mabele. * E co, alolenkene no kusalapo ukwayafya: ukubika umwana wakwe mu masanso yengesako pa mulandu wa kumonsha nelyo amafya yengafuma mu kumunwensha umukaka wa mu cibotolo.

Mu ncende shimbi isha calo umo ubulwele bwa AIDS bwaseeka sana, pa banakashi 10 abali pa bukulu, palaba babili nelyo batatu abakwata akashishi ka HIV. Mu calo cimo, ukucila pali citika wa banakashi abaali pa bukulu abapiminwe balisangilwe na kashishi. UN Radio yatila, “Ifi fipendo fya kutulumusha, filengele basayantisiti ukulabomba akasuba no bushiku pa kuti fye bengasanga ifya kucita pa kulwisha ubu bulwele.” Pa kwankula kuli ici cintiinya, utubungwe 6 utwa mu United Nations twalibomfya ukulamuka kwa tuko, amaka ne fyuma ukupanga akabungwe ka Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, aketwa ukuti UNAIDS. * Lelo cintu UNAIDS yasanga ca kuti inshila ya kupikulwilamo ubwafya pa lwa AIDS tayayanguka.

Amafya Yapikana Ayacilikila Inshila ya Kupikulwilamo Iyayanguka

Ukulingana na Edith White, kalapashi pa lwa bwafya bwa bafyashi bambukisha abana akashishi ka HIV ukupitila mu konsha, badokota baleeba banacifyashi abakwata HIV mu fyalo ifikankaala ukukanaonsha abana, pantu ici cilalenga  sana abana ukwambula ubu bulwele. Ukupeela abana umukaka wa mu cikopo, kwati calibapo bwino. Lelo mu fyalo ifipiina ici teti cibombe pa mulandu wa kuti ifintu fipeleela fye mu kulanda.

Ubwafya bumo busanshamo imimwene ya bantu. Mu fyalo umo ukonsha kwaseeka sana, ciba kwati abanakashi abapeela abana umukaka wa mu fibotolo ninshi baleeba abantu ukuti balikwata akashishi ka HIV. Umwanakashi alatiina ukupeelwa umulandu, ukulekeleshiwa nelyo fye ukupumwa cilya caishibikwa ukuti alikwata akashishi ka HIV. Abanakashi abengi abakwata HIV balafishilisha kabili balatwalilila ukonsha abana.

Kwaliba amafya na yambi. Ku ca kumwenako, natulande pali Margaret uwa myaka 20. Ukupala abanakashi ba mu Uganda bambi abafika kuli bapesenti 95, tapimwapo nga alikwata HIV. Nangu ni fyo paliba icimusakamika. Umwana wakwe uwa kubalilapo, alifwa, e lyo uwa cibili aba uwanakuka kabilli uwalwalilila. Margaret onsha umwana wakwe uwa citatu imiku 10 mu bushiku bumo nangu cingati cimoneka kwati alikwata akashishi ka HIV. Atila, “Nshakabale nkumanisha ukupeela umwana wandi umukaka wa mu cikopo.” Mulandu nshi? Margaret atila umutengo wa mukaka wa bana walicila sana pa ndalama ulupwa mu mushi ekala lukwata pa mwaka onse uutuntulu. Nangu fye nga ca kuti uyu mukaka balepeela fye, kuti kwabako ubwafya na bumbi ubwa kusanga amenshi aya busaka aya kupangila ica kulya ca mwana icisuma. *

Amafya yambi kuti yacepako nga ca kuti banacifyashi babapayanishisha imipoosele ya busali iyisuma, ifilyo fimbi ifya kupeela abana abashonka ku mabeele, e lyo na menshi ayasuma. Bushe ukucite fyo kulafwaya indalama ishingi? Napamo. Nalyo line, ukucite fyo cifwaya fye ukubombela bwangu pa filekabilwa sana ukucila ukulolesha pa ndalama shingapooswapo. Na kuba, United Nations isosa ukuti ifyalo fimo ifyaba pali filya ifipiina sana filapoosa indalama ishingi sana ku fyanso ukucila isho fipoosa ku fya butuntulu bwa bumi na masomo.

Ni Shani pa lwa Miti ya Kucingilila Ubulwele bwa AIDS

Basayantisiti ba mu United Nations basosele ukuti umuti uwayanguka, kabili uwanakako umutengo uwitwa AZT kuti wacingililako abana ku kwambula akashishi ka HIV ukufuma ku bafyashi babo. Pa mulandu wa kwaafwa kwa ba UNAIDS umutengo wa uyu muti walibwelako pa nshi. Pali nomba uleshitwa pali badola 50. Na kuba mu July 1999, abafwailisha pa lwa bulwele bwa AIDS, basosele ukuti, umuti wa nevirapine uushitwa fye pali badola batatu ulabomba bwino sana ku kucingilila abana ku kwambula akashishi ka HIV ukucila umuti wa AZT. Badokota basosa ukuti umuti wa nevirapine kuti wacingilila utunya 400,000 pa mwaka ku kukanafyalwa na kashishi ka HIV.

Nangu cibe fyo, bamo balasuusha iyi miti, pa mulandu wa kuti icingilila fye utwana ku kwambula akashishi ka HIV ukufuma kuli nyina, lelo mu kupelako nyina alafwa ku bulwele bwa AIDS no mwana ashala mwana wa nshiwa. Aba mu kabungwe ka United Nations bapaasha ukuti icingabipa sana kuleka utunya twayambula akashishi ka HIV, na muli fyo ukulenga utwana utwa kaele ukucululuka panono panono ukufikile mfwa iya kulengo bulanda. Balasosa no kuti banacifyashi abakwata akashishi ka HIV kuti baikala pa myaka fye iingi. Natubwelele kuli Cynthia uo tulandilepo kale. Aishileishiba ukuti alikwete HIV mu 1985, lintu umwana wakwe afyelwe, lelo alikele ukwabula ukulwala pa myaka 8. Kabili nangu cingati umwana wakwe afyelwe na kashishi ka HIV, ilyo aishileba ne myaka ibili casangilwe ukuti takwete kalya kashishi.

Ubulayo bwa Baibolo ubwa kusansamusha butila, ubwikashi bwabulamo amalwele no kundapa kubelelela ukwa fikuko ukupala AIDS fili mupepi. (Ukusokolola 21:1-4) Yehova Lesa alilaya icalo cipya umo “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.” (Esaya 33:24) Inte sha kwa Yehova kuti shatemwa ukumwebako pa lwa uku kundapa kubelelela. Nga mulefwaya ukumfwilapo na fimbi, moneni abasabankanya uno magazini nelyo Inte sha kwa Yehova uko mwikala.

[Amafutunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]

WHO/E. Hooper