Ukubikwamo Umulopa—Ilyashi lyalenga Abantu Ukupaashanya pa Myaka Iyingi

Dokota Jeffrey McCullough atile, “Nga ca kuti insandesande shakashika isha mu mulopa shali e muti uupya pali lelo, kuti cakosa sana ukusuminishiwa ukuubomfya.”

MU MUPEPO wa 1667, ishilu lyasakatuka ilye shina lya Antoine Mauroy lyaletelwe kuli Jean-Baptiste Denis, dokota walumbuka uwa kwa Louis Mfumu yalenga 14 iya ku France. Denis akwete umuti uyo atile kuti waposha ubushilu bwa kwa Mauroy. Atile pa kuti umulwele wakwe apole kano abikwamo umulopa wa ng’ombe. Nalyo line Mauroy tapolele. Pa numa ya kubikwamo umulopa umuku wa bubili, alyumfwileko eyefilya. Lelo mu kwangufyanya fye ubushilu bwalibwele na kabili muli ulya umwina France kabili ukwabula no kupoose inshita alifwile.

Nangu ca kuti caishileishibikwa pa numa ukuti Mauroy afwile kuli sumu wa arsenic, amatukuto ya kwa Denis pa lwa kubikamo umulopa wa nama yabalamwine ukupaashanya kukalamba mu France. Kuli pele pele, mu 1670 ukubikwamo umulopa kwalibindilwe. Mu kupita kwa nshita, Ing’anda ya mafunde iya ku Britain ukusanshako fye na papa bonse babindile ukubikwamo umulopa. Pa myaka 150 iyakonkelepo, ukubikwamo umulopa takwatalile akulandwapo.

Amasanso ya Kutendekelako

Muli ba 1800, ukubikwamo umulopa kwalibukulwilwe. Uwa kutendeke cipya cipya ali cimbusa umuNgeleshi uwe shina lya James Blundell. Mu kuba ne nshila shakwe ishawaminako ne fisolobelo fyakwe ifyacishapo ukuwama, e lyo no mupampamina wakwe uwa kufwaya ukubomfya umulopa wa buntunse, Blundell alengele ukuti abantu batendeke na kabili ukutontonkanya pa lwa kubikwamo umulopa.

Lelo mu 1873, dokota umwina Poland, F. Gesellius, alengele ukubikwamo umulopa uko kwabukulwilwe ukukanaluminishiwa pa mulandu wa kusanga kwakwe ukwa kutiinya: Ukucila pali hafu wababikilwemo umulopa e bafwile. Pa kumfwa ici, badokota balumbuka batendeke ukusuusha imyundapile ya kubikamo umulopa. Na kabili ukundapa kwa kubikamo umulopa kwabwelele pa nshi.

Lyene, mu 1878, dokota umwina France Georges Hayem apwishishe ukupanga umuti wasongoloka uwe shina lya saline solution, uyo aatungile fyo kuti wapyanikapo umulopa. Ukupusanako no mulopa, umuti wasongoloka uwa saline tawakwetemo ubusanso, tawaletimba, kabili cali icayanguka ukuusenda. Na muli fyo, saline solution iya kwa, Hayem e yatendeke ukubomfiwa mpanga fye yonse. Ku ca kupapusha, nangu cibe fyo, abantu na kabili bafwaile umulopa. Mulandu nshi?

Mu 1900, umwina Austria we shina lya Karl Landsteiner dokota wa pathology asangile ukuti umulopa waba mu misango yalekanalekana, kabili ukuti te lyonse umulopa ubombela pamo no unankwe. E mulandu wine tushingapapila umulandu abengi ababikilwemo umulopa mu nshita ya  ku numa balefwila! Pali lelo ico kuti casengaukwa pa kushininkisha fye ukuti ulya alepeela umulopa akwete umusango umo wine no mulopa wa ulebikwamo. Ubu bwishibilo bwalengele badokota ukubukulula cipya cipya ukucetekela kwabo mu kubikamo umulopa ilyo fye Inkondo ya Calo iya 1 yatendeke.

Inkondo no Kubikwamo Umulopa

Mu Nkondo ya Calo iya 1, abalebikwamo sana umulopa bashilika balecenwa. Ca cine, umulopa ulatimba bwangu, kabili ku numa tacali na kucitika ukusenda umulopa ku nkondo. Lelo ku kutendeka kwa ba 1900, Dokota Richard Lewisohn, uwa pa cipatala ca Mount Sinai Hospital mu New York City, alibombeshe pa kupanga umuti wa ku kanatikamika umulopa uwitwa ukuti sodium citrate. Uku kulunduluka kwa kucincimusha kwamwenwe kuli badokota nge cipesha amano. Dokota Bertram M. Bernheim, shing’anga walumbwike pali ilya nshita alembele ukuti: “Cali fye kwati akasuba kapene ukwiminikwa shilili.”

Kwaliko ukufwaisha kwakulilako ukwa mulopa mu Nkondo ya Calo iya 2. Mpanga fye yonse kwali ifipampa fyalembelwepo amashiwi ya kuti “Sanguleni Umulopa,” “Umulopa Wenu Kuti Wapususha Umuntu,” na “Alipeele Umulopa Wakwe. Bushe Na Imwe Te Kuti Mupeeleko Umulopa Wenu?” Pa mulandu wa uku kukoselesha abengi balisangwilileko umulopa wabo. Mu Nkondo ya Calo iya 2, mupepi na malita amamilioni 6 e yapeelwe mu United States. Catunganishiwa ukuti ukucila pa malita 260,000 aya mulopa e yalonganikwe no kusalanganishiwa mu London. Lelo kwena, ukubikwamo umulopa kwaleteleko amalwele ayengi, nga fintu caishileishibwa mu kwangufyanya.

Amalwele Yapitila mu Mulopa

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya 2, ukulunduluka kukalamba mu fya miti ya cipatala kwaleteleko  ukulepula uko inshita imo baleti takwingacitwa. Pali uyu mulandu akabungwe kalipangilwe mu fyalo fyonse akalesanga indalama ishishaifulila ukupitila mu kulapayanya umulopa wa kubikamo abalwele, uo badokota bamwene ukuti ufwile fye ukubapo ilyo abalwele balebombelwa.

Mu kwangufyanya, nangu cibe fyo, kwaliko isakamika lya malwele yendela pamo no kubikwamo umulopa. Ku ca kumwenako, mu nkondo ya bena Korea, mupepi na mapesenti 22 aya babikilwemo umulopa balilwele ubulwele bwa ku libu uko e kuti mupepi ne miku itatu ukucila pa cipimo ca balwele mu Nkondo ya Calo iya 2. Muli ba 1970, akabungwe ka U.S. Centers for Disease Control katungenye ukuti pa mwaka abalefwa ku bulwele bwa ku libu pa mulandu wa kubikwamo umulopa bali 3,500. Bambi batunganya ukuti icipendo cali imiku 10 ukucilapo.

Pa mulandu wa kukwata bamashini basuma abengamona ubulwele buli mu mulopa e lyo no kusala bwino abalepeela umulopa, impendwa yabaleambula ubulwele bwa ku libu ubwa hepatitis-B yalicefiweko. Lelo lyene ubulwele bwa ku libu ubupya kabili inshita shimo ubwakwata akashishi kepaya ubwa hepatitis C bwaipeye abengi. Catunganishiwa ukuti abena Amerika amamilioni yane e bayambwile aka kashishi, kabili abengi bakambwile ukupitila mu kubikwamo umulopa. Ca cine, ukuceeceeta kwashininkishiwa mu kupelako kwalengele ubulwele bwa hepatitis C ukukanaseeka. Nalyo line, abengi batila amalwele na yambi kuti yatumbukamo kabili lintu yaishibikwa ninshi abengi balilwala kale.

Ukufilwa na Kumbi: Umulopa wa Kashishi ka HIV

Muli ba 1980, casangilwe ukuti umulopa kuti wabamo akashishi ka HIV, akalenga AIDS. Pa kubala, abapoka umulopa ku bantu tabalefwaya ukumfwa ukuti umulopa bapokele nalimo walimo akashishi ka HIV. Abantu abengi pa kabala ntanshi baletwishika amaka ya kashishi ka HIV. Dokota Bruce Evatt ena atile, “cali kwati umo ailelulumba mu ciswebebe no kweba abantu ukuti, ‘Nimonapo uushikala pano isonde.’ Kwena balikutike, lelo tabasumine.”

Nangu cibe fyo, ifyalo ifingi fyasanga ukuti mu mulopa uwingi mulaba akashishi ka HIV. Catunganishiwa ukuti mu France, ukufuma mu 1982 ukufika mu 1985 abantu pa kati ka 6,000 na 8,000 e bayambwile akashishi ka HIV ukupitila mu kubikwamo umulopa. Amapesenti 10 aya bakwata akashishi ka HIV mu Afrika na mapesenti 40 aya balwala AIDS mu Pakistan bayambwile ukupitila mu kubikwamo umulopa. Ilelo, pa mulandu wa kuti ifyalo fyatumpuluka fyalikwata bamashini bakwatisha amaka abamona akashishi ka HIV mu mulopa, tacaseeka muli filya fyalo ukwambula akashishi ka HIV ukupitila mu kubikwamo umulopa. Nangu cibe fyo, ukwambula amalwele ya musango yo buli bwafya ubuletwalilila mu fyalo fipiina ifishakwata bamashini bengamona utushishi mu mulopa.

Mu myaka ya nomba line kuliko ukufwaisha kwa kukanabikamo abantu umulopa pa kubondapa na pa kubabombela. Lelo bushe iyi e nshila isuma iya kwalukilako?

[Akabokoshi pe bula 6]

Takwaba Ifunde lya Cipatala Ilisosa Ulwa kubikwamo Umulopa

Cila mwaka mu United States mweka, insandesande shakashika isha mulopa ukucila na pali 11,000,000 shilabikwa mu balwele 3,000,000. Pa kumfwa ico cipendo cishaikulila umo kuti atila kufwile kwalibako ifunde lya cipatala ilisosa ukuti balebomfya umulopa. Lelo magazini wa The New England Journal of Medicine isosa ukuti ifyebo fyabako pa lwa “kutungulula ukupingulapo kwa kubikamo umulopa finono sana.” E co kwaliba ukupusanapusana pa lwa kubikamo umulopa, te kukuma fye ku musango wa mulopa no bwingi bulebikwamo, lelo no kumona fye nampo nga ulekabilwa no kuubikamo. Magazini wa fya cipatala uwa Acta Anæsthesiologica Belgica asosa ukuti, “Ukubikamo umulopa kwashintilila pali dokota, te pa mulwele iyo.” Lintu twatontonkanya pali fi fyebo, kuti twatila e mulandu wine kanshi magazini wa The New England Journal of Medicine alandilepo ukuti “kulaba ukulufyanya ukufika ku mapesenti 66 aya kubikamo umulopa.”

[Ifikope pe bula 5]

Kwali ukufwaisha umulopa uwingi mu Nkondo ya Calo iya 2

[Abatusuminishe]

Imperial War Museum, London

Ifikope fya ba U.S. National Archives