Impela ya Busha bwa Muno Nshiku—Naipalama!

Kalemba Kabili Politishani Wa Ku France, Victor Schoelcher, Mu 1948, Atile: “Pa kuti kube ubuntungwa kuli bonse, umuntu onse afwile ukuba umuntungwa. Nga mwafumyapo ubuntungwa bwa muntu umo ninshi mwaonaula no bwa bantu bonse.”

BAKALEMBA ba The UNESCO Courier baipwishe abati, “Bushe cinshi calubana ku muntu icimulenga lyonse ukusuula abantu banankwe, ukufwaya ukubateka no kufumyapo umucinshi wabo? Kabili cinshi calenga ukuti na lintu kwaba ukubikako Insambu sha Bantu, bumpulamafunde bwa musango uyo ku bantu butwalilile fye ukwabula no kukanda ababucita?”

Icasuko ca kuti fingi fyalenga. Ubufunushi e busonga abantu ukulaingisha abaice incito pantu tabapoosapo ndalama shingi kabili e bwalenga no kuti abantu baleba abasha ba nkongole. Abantu bapeela umulandu ubupiina no kukanasambilila ukuti e filenga abakashana ukuipoosa muli bucilende no kuupwa ifyupo fya kucululushiwa. Icalenga ubusha bwa mu fya mipepele mafunde ne fishilano fyabamo. Kumfwa nga ni ku baume abatandalila Bangkok nelyo Manila pa kuti basangeko abalumendo nelyo abakashana bacaice abashakwata AIDS, icilenga kufunukila fye bucilende na bucisenene. Fyonse ifi e ficitika mu calo umwaba abantu abo Paulo, umusambi wa malango mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo alondolola ukuti bakaba “abaitemwa, abatemwa indalama, . . . abaumalala, . . . ababulo kuiteka, abankalwe.” (2 Timote 3:1-5) E ficitika mu calo umo shicalo wa ku kale uwe shina lya Solomone alondolola ukuti mwena “icapondama cafilwo kololoka, ne cabulila cafilwo kupendwa.”—Lukala Milandu 1:15.

Ukwalula Umuntontonkanya

Bushe ici cilolele mu kuti tapali icingacitwa atemwa icikacitwa ku kupwisha ubusha umupwilapo, bube ni bulya ubwa kushitisha no kushita abasha atemwa bulya ubwa muno nshiku ubwalekanalekana? Awe nakalya!

Ba UN Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) balondolola ukuti ubusha “fintu umuntontonkanya uli,” kabili batila: “Nangu fye nga bwafumishiwapo, tabupwililila. Kuti bwatwalilila mu muntontonkanya wa batekwapo ubusha kumo na bana kufyalwa na batuntuka ku baleteka bambi ubusha, ninshi palipita ne myaka ishiishi bantu ukufuma apo ubusha bwabindilwe mwi funde.”

Kanshi inshila imo iya kupwishishamo ubusha ya kwalula ukutontonkanya kwa bantu, ukwalula imitima ya bantu mwi sonde lyonse. Kabili ico kuti  casanshamo ukwalula ne misambilishishe, e kuti ukusambilisha abantu ukutemwana no kucindikana. Kuti capilibula ukwafwilisha abantu ukufumya ubufunushi mu mitima yabo no kuleka balekonka imibele isuma. Ni bani bengapayanya amasomo ya musango uyo? Ba OHCHR batila “onse kuti acitapo cimo ku kulenga kube icalo umo abantu bashingalatekelesha abantu ukucusha abantu banabo.”

Bebeteni programu wa kusambilisha uucitwa mwi sonde lyonse ne Nte sha kwa Yehova isha Bwina Kristu. Uyu programu alitunguluka mu kusambilisha aba mitima ya bufumacumi ukukanatekelesha abantu ukucusha abantu banabo. Ukupitila muli uyu programu, abantu amamilioni mu fyalo ukucila pali 230 balisambilishiwa ukucindika abantu banabo bonse. Cinshi calenga uyu programu ukutunguluka?

Mulandu wa kuti ashimpwa pali Baibolo, icitabo icapuutwamo na Kabumba wa muntu. Citabo icitungilila ukucindama kwa muntu. Abasambilishiwa muli Baibolo ukupitila muli programu wa Nte sha kwa Yehova balasambilila ukuti Yehova, Kabumba wesu, ni Lesa uwa bucindami. (1 Imilandu 16:27) Alicindamika ifibumbwa fyakwe fyonse. Ici cisanshamo abaume na banakashi bonse, aba mishobo yonse, aba fikulilo fyonse, abapiina na bakankaala.—Moneni umukululo uleti “Ni kwi Kwingafuma Ubuntungwa no Kucindama kwa Bantunse?”

Umulinganya no Kucindika Bambi

Baibolo isambilisha ukuti Lesa “alengele kuli umo inko shonse sha bantunse ku kwikala pano nse ponse.” (Imilimo 17:26) E co, takuli uwingaitunga ukuti alicila pa bantunse  banankwe bonse nangu ukuti alikwata insambu sha kucusha bambi nelyo ukubaliila pa mitwe. Abantu abaitemenwa ukusambilila pa numa balatesekesha ukuti “Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.” (Imilimo 10:34, 35) Balakutuluka ukuti Lesa alitemwa fye abantu bonse, apantu ishuko lya kumfwana kwapalamisha na wene lyalisuka fye ku bantu bonse. Na kuba, “Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.”—Yohane 3:16.

Aya masomo yashimpwa pali Baibolo yalyalula ififyalilwa fya bantu icine cine. Ukupitila muli aya masomo imitima ya bantu ne mintontonkanya yabo kuti “yalengwa iipya umupwilapo.” (Abena Efese 4:22-24, Today’s English Version) Yalabalenga ukucindika abantunse banabo. Balipampamina pa ‘kubomba icisuma kuli bonse.’ (Abena Galatia 6:10) Takuli uwingatila Mwina Kristu wa cine nga ca kuti pa nshita imo ine aleliila bambi pa mitwe no kucusha abantunse banankwe. Inte sha kwa Yehova balitemwa pa kuba mwi bumba lya Bwina Kristu nga filya icilonganino ca Bwina Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo cali, ‘umushali muYuda nangu mwina Hela, umushali musha nangu muntungwa. Bonse bali bamo muli Kristu Yesu.’—Abena Galatia 3:28.

Ukwalula Ubuteko

Nangu cibe fyo, pa kuti ubusha bonse fye bukapwililile, ukwaluka kukalamba mu bwikashi bwa bantunse kulefwaikwa. Akabungwe ka International Labor Organization kasoso kuti pa kuti ukuliila abantu pa mitwe kukapwe, icilekabilwa “kwalula imisango ne fikulilo fya bantu ifisuminisha no kutekelesha” ifintu fya musango uyo. Aka kabungwe kamo kene kalundapo imitubululo ya kuti ifyalo fifwile ukupanga amafunde, ukubombela pamo, no kuba ifyaipeelesha ku kufwaya ukupwisha ubu bwafya.

Naciilanga fye ukuti icilekabilwa bulashi ubwakwata amaka yakalamba aya kulama uno planeti wesu, ayengashininkisha ukuti kwabako ubuntungwa pano isonde. Uwali kale kalemba mukalamba uwa United Nations, Boutros Boutros-Ghali, asosele ukuti amafya ya cine cine ayo tuleshingwana na yo pali uno planeti wesu yalingile ukubombelwapo ne “fyalo fyonse.” Lelo te bonse abashininkisha ukuti ica musango uyu cikabala acicitika. Ifyacitika ku numa filangilila ukuti bakateka abengi ni bakaitemwe icine cine kabili bafwaya ukuikwatila amabuyo ayengabawamina ica kuti te kuti baleteko ukumfwana kwa pa kati ka fyalo ukwa musango uyo.

Lelo, Baibolo—icitabo cimo cine icasambilisha amamilioni ya bantu ukuti bafwile ukucindika abantunse banabo cisambilisha no kuti imifwaile ya kwa Lesa ya kuletako ubo bwine buteko bwa musango uyo. Muli Baibolo mukasangamo amalayo ayengi ayalanda pa lwa calo cipya icalungama. (Esaya 65:17; 2 Petro 3:13) Caba kufwaya kwa kwa Lesa ukuti akafumye pe sonde bonse abashatemwa Lesa na bantu banabo. Lesa alisokolola imifwaile yakwe iya kuletako ubuteko bwa mwi sonde lyonse ubukalateka abantu mu bulungami. Yesu atusambilishe ukupepela bulya buteko ukupitila mwi pepo ilyaishibikwa ukuti Ipepo lya kwa Shikulu, nelyo Ipepo lya We Shifwe.—Mateo 6:9, 10.

Ukuliila abantu pa mitwe no musango onse uwa busha fikafumishiwapo ilyo ubu buteko bukalateka pantu Kristu Imfumu akatekela “ku bupingushi kabili ku bulungami.” (Esaya 9:7) Muli uku kuteka kwakwe ukwa mulinganya, abaacushiwa bakalubulwa, pantu Baibolo isoso kuti: ‘Akapokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; akalililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu akapususha; akalubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa.’—Amalumbo 72:12-14.

Nga mulafuluka ukumona uko ubusha bukapwa, e kuti imisango yonse iya busha, tulemulaalika ukusambilila ifyafulilako pa lwa mifwaile ya kwa Lesa iya kuletako ubu buteko bwa mwi sonde lyonse ubukalubula abantu. Inte sha kwa Yehova abaaba uko mwikala bakatemwa ukumwafwilisha ukucite ci.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

NI KWI KWINGAFUMA UBUNTUNGWA NO KUCINDAMA KWA BANTUNSE?

Bonse twafyalwa no kukabila e lyo no kufwaisha kwa kuba abacindama kabili abantungwa. Kalemba mukalamba uwa United Nations, Kofi Annan, alandile pa fintu ifyo abantu mu calo conse bafwaisha lintu aipwishe ati: “Nani ashingasumina ukuti bonse tufwaisha ubumi ubwabulamo umwenso, ukulungulushiwa no musoobolola? . . . Ni lilali mwabalile amumfwapo umuntungwa alililo kuti ubuntungwa bukapwe? Ni kwi mwaumfwapo umusha atila ubusha bwikapwa?”

Ukupelulula kwa musango yo te lelo kwatendeka. Umwina Roma uwa mano ya buntunse Seneca, uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, alembele mu citabo cakwe ica kuti Letters to Lucilius, kabili akeene filya bamo batila abantu bamo baafyalilwa ukuba abasha, ilyo atile: “Muleibukisha ukuti umuntu uo mwita ukuti musha wenu nao afyelwe ku bantu nga imwe, apeema umwela umo wine uwaba mu lwelele nga imwe, cibumbwa ca mweo nga imwe, kabili alafwa nga fintu na imwe mufwa!”

Imam ʽAlī, uo bacindikishe sana ukuti ali e kalifu walenga 4 uwapyene pali Muḥammad, asosele ukuti abantu bonse babumbilwe “abalingana.” Saʽdī, kalemba wa nshintu umwina Persia uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 13, asosele ati: “Bamwana Adamu baaba filundwa fya mubili umo kabili babumbilwe fye ukufuma ku cintu cimo. Ilyo ifintu fyabipila umo pali bene, abashala balasakamikwa.”

Ifyalembwa fya ku kale ifyapuutwamo na Lesa ifisangwa mu Baibolo filakomaila pa kucindama kwa bantunse bonse. Ku ca kumwenako, Ukutendeka 1:27 kulondolola ifyo umuntu abumbilwe, kutila: “Lesa alengele umuntu mu cata cakwe, mu cata ca kwa Lesa e mo amulengele; umwaume no mwanakashi e fyo abalengele.” Kabumba wesu ni Lesa wa buntungwa. Umutumwa Paulo atile, “Ukuli umupashi wa kwa Shikulu, e kuli ubuntungwa.” (2 Abena Korinti 3:17) Pa kubumba umuntu mu cata cakwe na mu cipasho cakwe, Yehova apeele abantunse ukucindama kumo ukwa pa lwabo. Pa kulubula ububumbo bwakwe ku “busha bwa kubola,” akalenga cikacitike ukuti abantu bakaipakishe ubuntungwa no kucindama kwa musango uyo ku ciyayaya.—Abena Roma 8:21.

[Icikope pe bula 9]

Umuntu onse afwile ukucindikwa no kubo muntungwa

 [Ifikope pe bula 10]

AMASOMO YA BAIBOLO YAKOMAILA PA KUCINDIKA UMUNTU KABILI YALANDA NA PE SUBILO LYA CALO CIPYA ICA KU NTANSHI

Isambililo lya Baibolo ilya lupwa mu Benin

Ukuyemba kwa ifi fipoma fya Blue Nile falls mu Ethiopia filangisha ifyo paradise wabweshiwa ukaba uwayemba