Icingilileni no Kucingilila Abo Mwatemwa

INTANETI kuti yaba cibombelo cawama. Lelo, ukupala ifibombelo fye ifingi, na yo yine kuti yabomfiwa bubi bubi. Kabili cyberporn, e kuti ukutambila ifye shiku pali Intaneti, e ca kumwenako ca kubomfya bubi bubi ukwa ici cibombelo.

Ukwishiba ifyo icikope cingakwatisha amaka ya kusonga, abafyashi bafwile ukushininkisha ukuti abana tabalesanga inshila sha kusangilamo imbali shimo ishabipa isha pali Intaneti. Akatabo katila Teen Safety on the Information Highway kalapayanya ifyebo fya kwafwa pa lwa cilelandwapo. Katila: “Nomba kuli imibombele iilangilila ifili mu maweb site e lyo na maprogramu yengafumishiwamo ne fya kufwailako ifingalenga abafyashi ukucilikila umusango wa masite balemona ukuba ayashalinga. Amaprogramu aya yabomba mu nshila shalekanalekana. Yambi yacilikila amasite ayaishibikwa ukubamo ifyabipa. Yamo yalenga abaleyabomfya ukukanaingila mu fyebo fimo pamo nga ishina lyabo na adresi. Amaprogramu yamo yalenga abana benu ukukanabomfya inshila sha kulanshanishishamo na bambi nelyo ukubacingilila ukutuma nelyo ukubelenga E-mail. Ilingi line aya maprogramu kuti yabomfiwa na bafyashi ku kucilikila fye imbali sheka isho balemona ukuti tashawama.”—Moneni no mukululo uuleti “Ukucingilila Abana ku Kutamba Ifye Shiku.”

Nalyo line cifwile caishibikwa ukuti, te kuti bakumemo abafyashi ukulafumyamo imbali shonse pali Intaneti ishishingatambako abana babo. Te kuti balesopa abana babo cila nshita. Kabili umwana nelyo uwacaice uo bakaanya ukutamba ifikope fya musango yo pa mwabo, kuti ayafitambila nalimo pali kompyuta wa ku sukulu nelyo uwa ku ng’anda ya munankwe. E co, ukulunda pa kucingilila abana babo ukulatamba ifye shiku, abafyashi bafwile ukwafwilisha abana babo ukukwata kampingu waibukila uukabalenga ukutaluka ku fye shiku abene beka.

Kuti caba cilubo ukusondwelela ukuti abakalamba balifikapo ukutamba ifye shiku ukucila abana. Ukulingana ne fyo tumwene mu cipande cifumineko, ifye shiku tafyawama kuli bonse!

Nomba, tutile, kale kale mwaliba ne cibelesho ca kutamba ifye shiku. Mwakutuluka ukuti ico mulecita tacitemuna Lesa, kabili mulefwaya ukuleka ici cibelesho. Bushe kuti mwacileka? Ee, kuti mwacileka. Cila bushiku abantu balaleka ifibelesho fyabipa. Nga ca kuti cine cine mulefwaya ukuleka ukutamba ifikope fya musango yu, kuti mwaleka.

Nga Mulefwaya Ukuleka

Ica kubalilapo fye kuleka ukutamba ifye shiku—ilyo line fye! Nga muletila kantambeko lelo line fye, cikamukosela sana ukuleka. Kwena ukulanda fye ukuti ndi no kuleka kwalyanguka ukucila ukuleka ukucita ico cine. Ukwabula no kupita mu mbali Baibolo ilando  kuti ulubembu kuti lwaumfwika bwino pa nshita fye iinono. (AbaHebere 11:25) Lelo ulubembu na kabili kuti lwatungulula ku mfwa. (Abena Roma 6:23) Pa kubala, kuti mwaisanga ukuti mulepeela ubwelelo bwalekanalekana ubwa kutambila ifye shiku cila nshita mwafwaya ukutamba. Te kwesha ukunakila ku co muletontonkanya! Kabili mwiesha ukunakila kwi tunko lya kufwaya ukutwalilila ukutamba!

Nga fintu cacilondololwa mu kubangilila kwa fipande fikonkene, ukutamba ifye shiku kuti kwayambukila imikalile yenu icabipisha. Iceeceeteni mu bufumacumi no kumona ifyo icibelesho cileambukila ifyo mumfwana no lupwa lwenu ne fibusa. Bushe mwalyupa kabili mwalikwata na bana? Cilemoneka ukuti abakashi benu na bana balimona ukwaluka kumo mu mibele yenu. Ukutula apo mwatendekela ukutamba ifye shiku, napamo mwalicilamo ukukuntukilwa, ukukanafwaya ukulanda no uuli onse, ukukanafwaya bambi ukwishiba ifyo muletontonkanya, nelyo ukukanafwaya uuli onse ukumipalama—napamo na imwe ukwabula no kwishiba ukuti e fyo mulecita. Inshita shimo shimo kuti mwasasukila fye na ba mu lupwa apabula no mulandu. Nga ca kuti mulatamba ifye shiku, napamo imicitile yenu ilelangilila ukuti mulatambako fimo. Ifibusa na ba mu lupwa balimona ukuti tamuli nga fintu mwali. Tabalati fye beshibe icalubana kuli imwe!

Nga mwaisanga ukuti mulebwekeshabwekeshapo ukutamba ifye shiku, mwiesha ukulwisha ici cibelesho mweka. Fwayeni aba kumwafwako. Shimikileniko umunenu mwacetekela. Ca cine, cikakabila ukushipa pa kusumina ukuti mwaliba no bwafya bwa kutamba ifye shiku, lelo cibusa uwakosoka napamo akamutasha pa kuitendekelako mwe bene ukufwaya ukuleka ukufitamba.

Ukufwaisha ukusekesha Lesa e cikalamba icikamwafwa ukulwisha icibelesho ca kutamba ifye shiku. Ilyo twaba ne mibele isuma, tulenga umutima wa kwa Lesa ukusamwa. (Amapinda 27:11) Lintu twakonkelela imibele yabipa, tumulengo “kulunguluka ku mutima wakwe.” (Ukutendeka 6:6) Nga ca kuti muli Mwina Kristu, ukwabula no kutwishika mwalyangwako ku fingasekesha no kufulwisha Lesa. Mufwile na kabili ukwangwa ku fyo mwingisha mu muntontonkanya no mutima, ifyo mwapeela kuli Lesa kabili ififwile ukusungililwa ifya busaka ku mulimo wakwe. (Esekiele 44:23) Baibolo icincisha Abena Kristu ukuisangulula ku ‘kukantana konse kwa mubili no mutima, ukuba abafishisho mushilo mu kutiina Lesa.’ (2 Abena Korinti 7:1) Ca cine, akatiina ka cine cine aka kukanafwaya ukufulwisha Lesa, uumona fyonse, kuti kamulenga ukuleka ukutamba ifye shiku.

Tutile, ilyo muletukuta ukuleka, mwapulikilwa fye muli, muli Web site ilanga ifye shiku. Isaleni uyo site apo pene fye! Nga cakabilwa, shimyeni fye na Intaneti! Nga ca kuti mwasanga ukuti muletunkwa ukubwelela mu kufitamba, pepeni kuli Lesa no mutima onse, ukulomba ukuti amwafwe  ukucincintila itunko. Baibolo itila, “Mu fintu fyonse, lekeni ifya kulomba fyenu fishibikwe kuli Lesa.” Nga ca kuti mwasanga ukuti mulelungulushiwa ku matontonkanyo yabipa, pepeni ukufikila mwailululwa. Lyene “umutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, wakulalinde mitima yenu na mapange yenu.” (Abena Filipi 4:6, 7) Ca cine, mukakabila ukupyanika amatontonkanyo ya ‘cine, aya mucinshi, aya bulungami, aya musangwela, ayayemba na ya mutembo’ pa matontonkanyo yabipa.—Abena Filipi 4:8.

Napamo kuti mwasanga ukuti cilemwafwilishako ukusungila ku mutwe no kulaetetula pa malembo pamo nga ya.

“Mwe batemwa Yehova, pateni ububi.”—Amalumbo 97:10.

“Ntuutaulo mubili wandi, no kuuteko busha; epali, ilyo nabila kuli bambi, nabo wakaanwa ne mwine.”—1 Abena Korinti 9:27.

“E ico mulenge fifwe ifya filundwa fyenu ifya pano nse: ubulalelale, ukukowela, umufimbila.”—Abena Kolose 3:5.

“Onse uwa muli imwe eshibe ukukwato mukashi wakwe wine mu mushilo kabili mu mucinshi; te mu mufimbila wa lunkumbwa.”—1 Abena Tesalonika 4:4, 5.

“Onse uulolesho mwanakashi no kumufwaya, nacita nankwe ubucende mu mutima wakwe.”—Mateo 5:28.

 “Abalume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine. Uwatemwo mukashi wakwe wine, aitemwo mwine.”—Abena Efese 5:28.

Kwaba imilandu iingi iya kusengaukila ukutamba ifye shiku. Kuti kwakuma sana imikalile yenu, ukumulenga ukukanapingulapo bwino, ukonaula bucibusa bwenu na bambi kabili, icacilishanapo, ukonaula bucibusa bwenu na Lesa. Nga ca kuti tamutambako ifye shiku, te kwesha ukutampa ukufitamba. Nga mulatamba, lekeni ili line fye! Te mulandu fili mu citabo nelyo muli magazini nelyo pali Intaneti, Abena Kristu tabalingile ukulatamba ifye shiku. Nangu cafye shani mwiesha ukufitamba!

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]

Ukucingilila Abana ku Kutamba Ifye Shiku

Imitubululo yakonkapo nalimo kuti yamwafwa ukucingilila abana benu ku bubi bwaba mu kutamba ifye shiku pali Intaneti.

● Mwisuminisha umwana wenu ukubika kompyuta mu muputule wakwe uwa kusendamamo. Bikeni amakompyuta yonse ayakwata Intaneti mu muputule umo bonse aba mu lupwa bengengila.

● Ishibeni amaprogramu umwana wenu abomfya pa kompyuta.

● Moneni nga ca kuti umwana wenu aliipangila Web site yakwe ukwabula imwe ukwishiba. Pa kuti mwishibe, fwailisheni ishina lyakwe ukubomfya ifya kufwailako ifingapenenga muli Intaneti yonse. Lembeni ishina lyakwe ilyakumanina no kulibikako utwishibilo twakwisalila pa kuti tamwiswile amasite mushilefwaya.

● Mwisuminisha umwana wenu ukuyakumana na umbi uwakwata kompyuta uo mushaishiba.—Moneni umukululo uuleti “Calicila pa Kulanshanya Fye.”

● Te kwesha ukwasuka ku mashiwi nelyo ku fishibisho fya cintubwingi ifilemoneka ukutwishikwa, ifya bucisenene, ifya lubuli, nelyo ifya cintiinya.

● Sokeni abana benu ukukanafwaya ifyebo fishalinga pali Intaneti. Basambilisheni ukuti baleisopa abene beka na lintu tamulipo. Ibukisheni ukuti amakompyuta ya pa sukulu nelyo iya mu ng’anda ya munankwe napamo tabayafumyamo ifye shiku.

[Abatusuminishe]

Mumo mumo, ifyebo fifumine muli broshuwa wa Child Safety on the Information Highway na mu cipande ca mu nyunshipepala ya Los Angeles Times, iya pa July 5, 1999.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10]

Icacila pa Kulanshanya Fye

Mufwile ukucenjela sana ilyo mulebomfya inshila ya kulanshanishishapo na bambi pa kompyuta. Ca cine ukuti abengi balanshanya na bacibusa babo abapalamisha ukupitila mu kutuma E-mail (kalata wa pa kompyuta). Bamo abekala ukutali no kwabela ulupwa lwabo babomfya iyi iine nshila pa kutwalilila ukumfwana na bo. Lelo paliba ubupusano pa kutumina E-mail umuntu mwaishiba no kutandalishanya na untu mushaishiba. Bushe kuti mwatontonkanyapo ukutumina foni uuli onse kabili lyene ukupanga bucibusa no uuli onse uwaasuka ulya foni? Awe iyo! Lyene mulandu nshi uwa kupangila bucibusa pali Intaneti no muntu fye umbi umbi?

Ubwafya bumo ubwaba mu kulanshanya na umbi umbi bwa kuti napamo te kuti abe nga fintu tuletontonkanya ukuti e fyo aba. Ku ca kumwenako, napamo kuti aba muntu uucenda abana uuleenekela ukushukila umwana nelyo uwacaice uushibukile.

Parry Aftab, ndubulwila uwaishibisha ukubomba ne milandu ikumine ifya Intaneti, alondolwele ifyo ici cinganguka ukucita. Atile: “Ilingi line abana balalanshanya na bo bashaishiba bwino. Abacenda abana balakonka bwino ukulanshanya kwa musango yo kabili baleshiba abana abali abapopomenwa. Umwana umo napamo kuti atuma amashiwi yapala aya, ‘Abafyashi bandi balefwaya ukulekana . . . Nalipata bamayo, pantu tabanshitilako akabwangalo mfwaya aka pa kompyuta.’ . . . Uucenda abana kuti aasuka uko kuilishanya pali Intaneti no kusosa ukuti ‘Abafyashi bandi balefwaya ukulekana . . . Nalipata bamayo . . . Tabalefwaya ukunshitilako akabwangalo nalefwaya, ukufikila fye bayama baTimmy banshitiile. . . . Iwe kanshi kabiye fye pa mashitolo no kuyamona aba bene bayama baTimmy.’” Umuntu waishibikwa ati “bayama baTimmy” untu acenda bana uwendauka ukufwaya untu engacenda.

Pa mulandu wa ici, abafyashi balingile ukusungilila bucibusa bwawama ubwabamo isenge na bana babo. Lekeni abana benu baleba abantungwa ukulanshanya na imwe pa kuti belaya mu kukoseleshiwa ku bantu bambi fye abengababikamo imfundo shabipa.

Abakalamba abaleyumfwa abatalalilwa nelyo abo mu cupo cabo mushaba insansa tabafwile ukwalukila ku kulanshanya kwa pali kompyuta pa kuti bayumfweko bwino lwa mu nkuntu. Mwaliba ububi mu kukutika kuli bambi bambi. Abakalamba bamo balisha abena myabo pa mulandu wa o “bakumenye” pa kompyuta. *

[Futunoti]

[Icikope pe bula 8]

Ipepo kuti lyayafwa umuntu ukucincintila itunko