Ukuwaminishe Fyebo

Mu citabo ca kwa ADOLF HITLER, MEIN KAMPF, mwaba amashiwi yatila, “Ukukubanya nga kwabomfiwa no mucenjelo kabili kwatwalilila nangu fye muulu kuti wamonwa nga helo ku bantu, kabili no bumi bwaisulamo amafya nga paradise.”

PA MULANDU wa kwanana kwa nshila sha kulanshanishishamo, pamo nga ifya kupulintilako, ifilimba, batelevishoni, na Intaneti—ukwananya amalyashi ya kunashanasha kwalingilishiwako nga nshi. Uku kwine kwanana kwa nshila sha kulanshanishishamo kwalenga amalyashi ukufula nga nshi, ica kuti abantu te kuti bakumemo ukumfwa amalyashi yonse ayafuma mu ntunga shapusanapusana. Abantu abengi pa kuti bengakutika ku malyashi yonse ayashaifulila bakutika fye lubilo lubilo no kumfwila yene ukwabulo kufwailishe fishinka fyonse atemwa ukupitulukamo.

Kakubanya wa fyebo uubeleleka atemwa sana abantu bakutika lubilo lubilo—na kucilisha balya bashipelulula pa co baumfwa. Ukukubanya kutuninkisha iyo mibele ukupitila mu kufulunganye nkuntu, ukutwishika, ukubomfya imilandile yakwata amabupilibulo ayengi, no kwalula amafunde yabamo amano. Nga fintu ilyashi lya kale lilangilila, imicenjelo ya musango yo kuti yabomba bwino nga nshi.

Fintu Ukukubanya Kwatendeke

Ilelo ishiwi lya kuti “ukukubanya” lyakwata ubupilibulo bwabipa, lipilibula imicenjelo yabulamo bucishinka, lelo kale ili shiwi te fyo lyalepilibula. Cimoneka kwati ishiwi lya kuti “ukukubanya” lyafuma kwi shina lya ciLatin ilye bumba lya nkonkani sha kwa papa mu lukuta lwa Roma Katolika, Congregatio de Propaganda Fide (Icilye cikalamba icibombo mulimo wa kusalanganya Ubwina Kristu mu fyalo fyonse). Ili bumba—mu kwipifya litwa Propaganda—lyapangilwe na Gregory, Papa walenga 15 mu 1622 pa kuti lingalaangalila bamishonari. Mu kupita kwa nshita, “ukukubanya” kwaishilepilibula amatukuto yonse ayacitwa pa kwananye cisumino.

Lelo ukukubanya takwatendeke mu mwanda wa myaka uwalenga 17. Ukutula fye ku kale sana, abantu balibomfya inshila shonse ishabako ku kusabankanya imitontonkanishishe yabo nelyo ukufwaya kwabo ukwa kulumbuka na bukateka. Ku ca kumwenako, ukwelenganya kwalyafwilisha sana mu kukubanya ukutula fye mu nshiku sha bafarao ba mu Egupti. Ishi mfumu ishine sheka shaelengenye ifikuulwa fya shiko pa kuti shingalangisha amaka no bukokole. Ukupalako, bakelenganya wa fikuulwa abena Roma bayafwilishe mu mibombele ya bupolitiki—ukulumbanye calo. Ishiwi lya kuti “ukukubanya” lyakwete maka maka ubupilibulo bwabipa pa Nkondo ya Calo iya 1 lintu amabuteko yatendeke ukusobola amalyashi ya kwananya mu fya kusabankanishishamo. Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya 2, Adolf Hitler na Joseph Goebbels bali ni ncenshi mu kukubanye fyebo.

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya 2, ukukubanye fyebo kwali e nshila ikalamba iya kutwalilamo amapange ya calo pa ntanshi. Ifyalo fya ku Kabanga fyonse ne fya ku Masamba fyaimishe lulu wa kapeleko mu kongola abantu abashakwete lubali baliko pa kuti bengaba kuli bene. Ubumi bonse ubwa bantu mu calo  na mapange yabo fyabomfiwe mu kukubanye fyebo. Mu myaka ya ndakai ukupikana kwa nshila sha ku kubanishishamo ifyebo kwalimoneka apabuta ilyo kuli kampeni wa kusala intungulushi sha buteko, na mukusabankanya ukucitwa no twampani tushitisha fwaka. Abetwa ukuti incenshi kumo ne ntungulushi shimo balabomfiwa mu kulangisha ukuti ukupeepa kusuma kabili takwabamo ubusanso ku bumi bwa cintubwingi cibe ifyo fine e fintu yaba.

Ubufi Bwafita na Fititi!

Cine cine, ubwile bakakubanya wa fyebo babomfya sana bwaba bufi ubwafita na fititi. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa bufi buntu Martin Luther alembele mu 1543 pa lwa baYuda ba ku Bulaya. Atile: “AbaYuda balipoosa sumu mu fishima, balipaya abantu, no kwiba abana . . . Ni nsoka sha busungu, ishikali, isha cilandushi, ishibeleleka. Ni nkomi, kabili bana ba kwa kaseebanya abasuma no kucena bambi.” Ni shani fintu asongele abaleitunga ukuti Bena Kristu? Abebele ati: “Boceleni ifikuulwa bapepelamo nelyo amasukulu . . . Amayanda yabo na yo yene [yalingile] ukutobwa no konaulwa.”

Profesa wasoma ifya mitekele ne mikalile ya bantu uwapitulwike mu mitekele ya ilya nshita atila: “Ukupata abaYuda takwabeleleko pa mulandu wa ncitilo shabo, e mulandu wine ababapata tababapatila pa mulandu wa kwishibe mibele ya baYuda.” Kabili atila:  “AbaYuda baiminineko conse icali icapondama, ica kuti icili conse icabipa mu cifyalilwa nelyo mu bwikashi calemonwa ukuti catulile ku baYuda.”

Ukubikamo Bambi

Inshila imbi iibomba bwino mu kukubanya yaba kubikamo bambi. Ukubikamo bambi kulenga ifishinka fyakatama pa filelandwapo ukufulunganishiwa, kabili kulabomfiwa libili libili pa kulula amabumba ya bantu. Ku ca kumwenako insoselo yumfwika libili libili mu fyalo fya ku Bulaya fimo ya kuti: “Bamululumba [na ngu abakuuka] ni bakabolala.” Lelo bushe ifi filandwa fya cine?

Richardos Someritis, kalemba wa mukululo, atila mu calo cimo imimwene ya musango yo yaleteleko “umwenso kabili ilingi line no lupato lwa imishobo” yafuma ku fyalo fimbi. Nangu cibe fyo, calangililwa ukuti lintu caisa mu kutoba amafunde, bonse bene abana calo na bafuma ku fyalo fimbi balatoba amafunde. Ku ca kumwenako, Someritis atila ukuceeceeta kwalangilila ukuti mu Greece, “pali bampulamafunde 100 paba 96 Abena [Greece].” Asondwelele ukuti: “Bumpulamafunde buletwako ne fya bunonshi no kwafya kwa mikalile, te kupusana kwa ‘mishobo.’” Apeele bakalemba wa lyashi umulandu “wa kuleto mwenso na kapatulula ka mushobo” ukupitila mu kukanalemba ifishinka fyonse pa lwa bumpulamafunde.

Ukwinika Amashina ya Kukalifya

Abantu bamo basaalula abanabo nga ca kuti bakaana ukusuminishako ku fyo balefwaya kabili bacite fyo ukupitila mu kutwishika imibele yabo nelyo umulandu bakaanina ukuti basuminishisheko mu cifulo ca kutontomesha pa fishinka fipeelwe. Ukwita bambi amashina ya kukalifya, kuba kubike cishibilo cayanguka ukwibukisha pa muntu, ibumba, nelyo amano. Uwinika amashina yakalifya asubilo kuti ilyo shina likekalilila. Nga ca kuti abantu bambi basuulo muntu nelyo amano yakwe pa mulandu wa kuti icishibilo cabipa calibikwa pali ena ukwabulo ukuti batale pa lwabo bafwailishe ifishinka, ninshi inshila ya muntu winika ababiye amashina yabomba.

Ku ca kumwenako, mu myaka ya ndakai amashiwi ya kucincintila icakaniko yalibomfiwa sana mu fyalo ifingi ifya ku Bulaya na mu ncende shimbi. Ici ci musango calenga abantu ukukuntukilwa, ukuba no bulwani, e lyo no kukosho lupato lwabapo kale pa mipepele yakwata abantu abanono. Ilingi line, ishiwi lya kuti “icakaniko” e libomfiwa sana kabili lyaba kwati e shina. Profesa wa ku Germany Martin Kriele alembele mu 1993 ukuti: “‘Icakaniko’ lishiwi limbi ilipilibula ‘umusangu,’ kabili umusangu mu Germany pali ndakai, ukupala kale [apingulwa ukwipaiwa]—nga ca kuti tabamocele mu mulilo . . . , ninshi balemubifisha fye shina, atemwa ukumutalusha ku babiye no kumonawilo bunonshi.”

Bakaceeceeta wa pa Institute for Propaganda Analysis basumina ukuti “amashina yabi yalibomfiwe nga nshi na kale mu kulumbuka kwa calo conse na mu kulumbuka kwa muntu umo umo. Amashina yabi yalyonawila abantu amashina yasuma . . . ukupoosa [abantu] mu fifungo, no kulenga abantu ukukalipa icine cine ica kuti batendeka ukulwa no kwipayaulula abantu banabo.”

Ukulenga Abantu Ukukuntukilwa

Nelyo ca kuti ukukuntukilwa takwingakabilwa nga ca kuti pa filandilwe paliko ifishinka fyakulengulwilapo atemwa umulandu usuma uwa kupashishapo, inkuntu shilabomfiwa sana pa kunashanasho muntu. Ababelesha ukusabankanya amalyashi balatukuta pa kuti basabankanye ilyashi lya kusonge nkuntu, kabili balicenjela pa kulenga abantu ukukuntukilwa nga filya fine kalisha wa piyano uwaishibisha acenjela ukulisha piyano.

Ku ca kumwenako, umwenso ni nkuntu ilenga umuntu ukukaanapingulapo bwino bwino. Kabili, filya fine akalumwa kaba, e fintu no mwenso na o wine waba. Inyunshipepala ya ku Canada iya The Globe and Mail, iya mu February 15, 1999, yashimike ilyashi lyafumine ku Moscow ukuti: “Lintu abakashana batatu baipeye abene mu Moscow uyu mulungu  wapwile, abasabankanya amalyashi mu Russia bwangu bwangu batungenye ukuti abakashana bali ni Nte sha kwa Yehova, bankosa mitwe.” Mwaumfwa amashiwi ya kuti “bankosa mitwe.” Mu cifyalilwa fye abantu kuti batiina imipepele ya bankosa mitwe intu abene batile ilanga abacaice ukuipaya. Bushe cine cine aba bakashana baipeye kuti twatila balepepa ku Nte sha kwa Yehova?

Inyunshipepala ya The Globe yatwalilila ukuti: “Bakapokola pa numa basumiine ukutila abakashana tabali ni [Nte sha kwa Yehova]. Lelo pali ilya nshita televishoni ya mu Moscow kale kale yali naisansa icakaniko, ukweba abaletamba ukuti Inte sha kwa Yehova balebombela pamo na Adolf Hitler mu Nazi Germany—nelyo ca kutila kwali ubushininkisho bwa lyashi lya kale ubwa kuti amakana yabo balipaiwe mu nkambi sha kucushiwilwamo isha buteko bwa Nazi.” Mu mintontonkanya ya bantu ababepelwe kabili napamo abali no mwenso, Inte sha kwa Yehova shali cakaniko ca bantu abaiipaya nelyo ababombela pamo no buteko bwa Nazi!

Ulupato lwaba mibele ya nkuntu iyakosesha kabili iibomfya bakakubanya. Insoselo sha manshoko shilabomba bwino sana mukubalamuna impatila. Cimoneka kwati umusango wa kubomfya amashiwi yemye mpatila pa luko lumo, umukowa, nelyo imipepele taupwa.

Abakubanya bamo babomfya amatutumuko. Ilingi line amatutumuko kuti twayamona nga ca kuti twalolekesha sana pa mashiwi yabomfiwa libili libili pamo nga: “Umuntu wa mano onse alishibo kuti . . . ” atemwa, “Umuntu uwasambilila nga iwe afwile fye ukwishiba ukuti . . .” Ukusonga kumbi uko amatutumuko yaleta kwaba mwenso wa kukaanafwaya ukumoneka ngo ushakwata mano. Abantu baishibisha ukunashanasha balishiba ifi fyonse.

Insoselo Shakongola ne Fishibilo

Insoselo shakongola shaba fyebo ifyayafya ukumfwikisha umo filolele nelyo imifwaile ya fiko. Pa mulandu wa kukanaumfwikisha umo insoselo shilolele, cilabe cayanguka ukusuminisha.

Ku ca kumwenako, pa nshita mu calo muli icimfulunganya atemwa ukukansana, intungulushi sha congolo kuti shabomfya insoselo shongola isha kuti “Calo candi, nangu cilungike nelyo cilufyanye,” “Calo ca bashifwe, Mipepele yesu, Ni ndupwa shesu,” nelyo “Ubuntungwa nelyo Imfwa.” Lelo bushe abantu balomfwikisha bwino bwino imilandu ya cine iilenga ico cimfulunganya atemwa ukukansana? Nelyo bushe bomfwila fye fyonse fintu baebwa?

Ilyo alelemba pa lwa Nkondo ya Calo iyalenga 1, Winston Churchill atile: “Ukusongelekanya fye e kufwaikwa kuli iyi mintapendwa ya bantu ba mutende abapiina kabili ababombesha pa kubasangusha ifipokapoka fya kusansana no kwipayana.” Alundilepo ukuti abantu nga babeba ifyakucita, abengi bomfwila fye ukwabulo kutontonkanyanapo.

Kakubanya na kabili alikwata ifishibilo ifingi fintu apishishamo ifyebo fyakwe—ukulishe mfuti imiku 21, ukupika sulupu wa bashilika, atemwa imendela. Balabomfya no kutemwa kwa bafyashi. E co, ifishibilo fya kuti calo ca bashifwe, calo ca banyinefwe, atemwa icalici lipepako bamayo fyaba fibombelo fya maka nga nshi ifyo bakanashanasha balamukisha babomfya.

E co ukukubanya kwa fyebo ukwa bucenjeshi kwaba na maka ya kunasho muntontonkanya, ukucilikila ukutontonkanya kusuma no kulingulula, kabili kongola abantu ukucita ifintu nge bumba. Bushe kuti mwaicingilila shani mwe bene?

[Amashiwi pe bula 16]

Ukucenjelesesha pa kukubanya kuti kwaonaula umuntontonkanya no kucilikila imitontonkanishishe isuma

 [Akabokoshi ne Fikope pe bula 15]

BUSHE UMULIMO WA NTE SHA KWA YEHOVA WABA KUKUBANYE FYEBO?

Abalwani bamo bapeela Inte sha kwa Yehova umulandu wa kusabankanya ifyebo fya kabungwe ka baYuda. Bambi batila ukushimikila kwa Nte sha kwa Yehova kuluminisha imitekele ya Komyunisimu. Na kabili bambi na bo batunganyo kuti umulimo wa Nte sha kwa Yehova wa kuluminisha amano na mapange ya “Bena Amerika aya kufwayo kuteke fyalo fimbi.” Kabili kwaba bambi abatila Inte ni bacisanguka, balatuninkisha icimfulunganya pa kuti balule imikalile, ubunonshi, ifya bupolitiki, atemwa umutande we funde. Ukwabulo kutwishika, iyi milandu yonse iipililika ine yeka taingaba ya cine.

Icishinka caumfwika ca kuti Inte sha kwa Yehova tashakwata iyo mibele yalumbulwa. Umulimo wa Nte sha kwa Yehova ubombwa mu kumfwana sana ne funde lya kwa Yesu Kristu ilyo apeele abasambi bakwe ilya kuti: “Mukabe nte shandi . . . ukufika ku mpela ya pano nse.” (Imilimo 1:8) Umulimo wabo utontomesha fye pa mbila nsuma iya Bufumu bwa mu muulu—icibombelo Lesa akabomfya pa kuleto mutende mwi sonde lyonse.—Mateo 6:10; 24:14.

Abaceeceeta Inte sha kwa Yehova tabasanga umulandu nelyo umo uwa kuti aba Abena Kristu balitala abaletapo icimfulunganya ca konaula icibote mu calo icili conse.

Bakalemba wa lyashi abengi, na bakapingula wa milandu, na bambi balilandapo pa mulimo usuma uwa kwafwilisha uo Inte sha kwa Yehova shabomba ku bekalamushi banabo. Tontonkanyeni pa fyakumwenako fimo. Pa numa ya kusangwa kwi bungano lya Nte sha kwa Yehova, kalemba we lyashi uwafumine ku kapinda ka ku kulyo aka Bulaya atile: “Aba e bantu bakwata indupwa shaikatana, balasambilishiwa ukutemwa no kulaumfwila kampingu pa kuti tabacenene bambi.”

Kalemba we lyashi umbi, uyo kale apatile Inte sha kwa Yehova atile: “Bekala imikalile isuma. Tabatoba ifipimo fya mibele isuma kabili iyalungama.” Uwasoma sayansi wa mapolitiki na o alandile pa lwa Nte sha kwa Yehova ukuti: “Balikwata icikuuku sana ku bantu banabo, balibatemwa kabili balinakilila.”

Inte sha kwa Yehova shisambilisha ukuti calilungama ukunakila abalashi. Pamo nga bekashi basungilila amafunde, balakonka ifipimo fya Baibolo ifya kuba abafumacumi, abalande cine, kabili aba busaka. Balasambilila imibele iisuma mu ndupwa shabo, kabili balafwa bambi ukusambilila fintu na bo bengacita cimo cine. Imikalile ya bo na bantu bambi yaba iya mutende, tabaitumpa mu fimfulunganya atemwa ukulwisha ukuti ubuteko bwalulwe. Inte sha kwa Yehova shifwaya ukuba ica kumwenako cisuma kuli bambi mu kumfwila amafunde yapangwa na bakateka bacilamo aba buntunse, ilintu mu mutima nteka balelolelo Bulashi Bwapulamo, Shikulu Mulopwe Yehova, ukubwesho mutende wapwililika no buteko bwalungama kwi sonde lino.

Pa nshita imo ine, umulimo wa Nte sha kwa Yehova waba kusambilisha. Babomfya Baibolo pa kusambilisha abantu mu calo conse ifyo bengalapelulula pa fishinte fya Baibolo no kubafwa ukulundulula imibele isuma ne ncitilo sha mpomfu. Batwala pa ntanshi imibele iwamye mikalile ya lupwa no kwafwa abacaice ukucimfya mafya bakwata mu bumi. Na kabili bafwilisha abantu ukusango bukose bwa kuleka imisango yabipa no kwishiba ifya kutwalilila ukubombela capamo na bambi. Umulimo wa musango yu te kuti ube “kukubanya.” Nga fintu ibuku lya The World Book Encyclopedia litila, konse uko abantu bapandwa amano ukwabulo kukaanya, “ukukubanya kulapusana no kusambilisha.”

[Ifikope]

Impapulo sha Nte sha kwa Yehova shikatamika ukwikatana kwa ndupwa ne mibele ya sumbukisha

[Ifikope pe bula 13]

Ukukubanya kwa kutuninkisha inkondo no kupeepa kwalenga imfwa ukufulilako