Bushe Ifintu Fyaishileko fye ku Mankumanya?

ICITABO ca The Encyclopedia of Stars & Atoms calondolola ukuti, “Ububumbo bonse, ukulundako fye no lutanda ulwabela apatali, bwapangwa na ma atomu.” Atomu imo yalicepesha ica kutila te kuti imoneke, lelo nga yaikatana pamo ayengi yalapanga ifintu. Fimo fimo fintu twingamona; fimbi na fyo fyaba mwela uushimoneka. Bushe kuti casoswa ukuti ifi fyonse fyaishileko fye ku mankumanya?

Ifintu Ukutendekela Kuli 1 Ukufika Kuli 92

Nangu ca kuti hydrogen e atomu yacepesha, ilapeela amaka ku ntanda pamo nga kasuba kabili yalicindama ku bumi. Atomu ya hydrogen yakwata proton imo isangwa muli nucleus iyaba mu kati ka atomu na electron imo ishinguluka nucleus ine. Ifintu fimbi pamo nga, carbon, oxygen, gold, na mercury, fyapangwa na ma atomu yakwata ama electron ayengi ayashinguluka nucleus umwaba ama protons na ma neutrons ayengi.

Imyaka 450 iyapitapo, pali ifi fintu tulelandapo (ama elements) ni 12 e fyaishibikwe fye. Lelo ilyo ifingi fyasangilwe, abasambilila sayansi basangile ukuti fyalikwata umusango fyakonkaninamo. Kabili ilyo ifi fintu fyatantikwe pali charti mu mikululo na mu mitande, abasoma ifya sayansi basanga ukuti ifyali mu mukululo umo wine fyalipalene. Lelo uyu charti alikwete ne ncende umushali nangu cimo, ishi ncende shalelangilila ukuti kwali fimo ifishaishibikwa. Ici calengele uwasoma ifya sayansi umwina Russia Dmitry Mendeleyev ukutunganya ukuti kwaliba germanium, iyakwata ama protons 32, ukulundako fye ne fyo yaba pamo nge mimonekele, ukufina, ne cikabilila ciisungulula. Icitabo ca mu 1995 ica sayansi witwa Chemistry citila, “Ukutunganya kwa kwa Mendeleyev pa lwa ma element yabulila—gallium na scandium—kwali kwa cine.”

Mu kupita kwa nshita, abasoma sayansi batungenye ukutila kwaliba ama element na yambi ayashaishibikwa kabili batungenye fye ne fyo yaba. Kuli pele pele, ama element yonse ayabulile yalisangilwe. Ino nshita tapaba ncende ishakwata nangu cimo pali ulya charti. Ukutantikwa kwa ma element kwashintilila pa mpendwa ya ma protons muli nucleus wa ma atomu ya yako, ukutendekela kuli element wa kubalilapo, hydrogen, ukufika kuli element wa kulekelesha, uranium, uwalenga 92. Bushe ifi fya mankumanya fye?

Tontonkanyeni pa lwa bwingi bwa ma element. Gold na mecury ma element yabengeshima bwino. Imo yalikosa e lyo imbi ya menshi. Lelo yatantikwa mu kukonkana imo ukuba element yalenga 79 kabili imbi iyalenga 80. Atomu ya gold yakwata ama electrons 79, ama protons 79, na ma neutrons 118. Atomu ya mecury yena  yakwata ama electrons 80, ama protons 80, e lyo na ma neutrons mupepi na 118.

Bushe ca mankumanya fye ukuti ubupusano bwacepa nge fi mu nambala ya ma atomu bwalenga kube ama element yalekanalekana? Nga pa lwa maka yekatanya ifyaba mu ma atomu pamo? Icitabo ca The Encyclopedia of Stars & Atoms cilondolola ukuti, “ukutendekela ku kantu akacepesha ukufika ku cakulisha nge cipinda bushiku, ububumbo bonse bwalingana ne fyo amafunde ya sayansi itwa physics yalanda.” Elenganyeni icingacitika nga ca kuti limo ilya ayo amafunde lyalyalwike. Ku ca kumwenako, ni shani nga ca kutila kwali ukuteuluka mu maka ayalenga ama electrons ukutwalilila ukushinguluka nucleus ya atomu?

Amaka Ayalinganishiwa Bwino

Moneni ifingacitika nga ca kuti amaka ayekatanya ama electrons yalicepele. Dokota David Block alembele mu citabo cakwe icitwa Star Watch ukuti, “ama electrons te kuti yatwalilile ukwikala muli atomu.” Bushe cinshi ici cingapilibula? David Block atwalilila ukuti “te kuti kube ukusaakana kwa fya miti miti!” Ifyo twaba aba kutasha pa mulandu wa kuti kwaliba amafunde ya sayansi witwa physics ayalenga ukutila kube ukusaakana kwa fya miti miti! Ku ca kumwenako, ama atomu yabili aya hydrogen yasaakana na atomu imo iya oxygen ukupanga itoni lya menshi ayacindama.

Amaka yekatanya fyonse ifyaba mu nucleus ya ma atomu [nucear force] yacila amaka yekatanya ama electrons [elctromagnetic force] imiku 100. Cinshi cingacitika nga ca kuti iyi milingo yalyalwilwe? Abasoma ifya sayansi babili John Barrow na Frank Tipler balondolwele ukuti, “nga ca kuti amaka yetwa nuclear force na electromagnetic force yalipuseneko panono ukucila ifyo yaba, ama atomu ya carbon te kuti yabeko nakalya.” Kabili carbon nga tailiko, te kuti kube ubumi. Ama pesenti 20 aya kufina kwa ca mweo conse yaba ma atomu ya carbon.

Amaka yetwa electromagnetic force yalicindamisha ukulinganya ku maka yatinta aye sonde. Magazini witwa New Scientist alondolola ukuti, “ukwaluka kwacepesha mu maka yatinta aye sonde na maka yetwa electromagnetic force, kuti kwalenga intanda pamo nga Kasuba ukukaba icine cine [icikabilila icingepaya ifya mweo fyonse] nelyo ukutalala icine cine [ukwingalenga ifya mweo fyonse ukufwa].”

Amaka na yambi, ayashaluma ayetwa nuclear force, e yalama icipimo misakaninine ya fimo fimo mu kasuba. Uwasoma ifya physics alondolola ukuti: “Aya maka, yalinga fye ukuti hydrogen yaba mu kasuba ingabomba mu kwafwilisha akasuba ukubalika nge fyo kaba lyonse. Kwaba ifya kumwenako ifingi ifilangilila ifyo ubumi bwesu bwashintilila pa mibele ya bubumbo iyashikatala bwino bwino. Kalemba wa sayansi Profesa Paul Davies apashenye amafunde ne mibele ya bubumbo ku mabatani ya kusumbilako, atile: “Cimoneka kwati amabatani ya kusumbilako ayalekanalekana yalingile ukusumbwa pa kuti yalinganishiwe bwino no kutila mube ifya mweo mu bubumbo.”

Imyaka ingi ku numa ilyo Sir Isaac Newton talafwailisha pa lwa maka yatinta, Baibolo yalilandile pa lwa ayo mafunde. Yobo aipushiwe ukuti: “Bushe walishiba amafunde yatungilila ifya mu muulu, nelyo ukubikako amafunde ya fiko mu calo?” (Yobo 38:33, The New English Bible) Ifipusho na fimbi ifyakonkelepo ifya kumulenga ukuicefya fyali fya kuti, “Wali kwi ilyo nashimpile icalo?” kabili “Nani abikile umulingo wa ciko, apo waishiba?”—Yobo 38:4, 5.

[Akabokoshi pe bula 6]

AMA ELEMENT YACINDAMA

Amapesenti mupepi na 98 aya ma atomu mu mubili wenu yapangwa na hydrogen, oxygen, na carbon. E lyo kwaba na nitrogen, iyabamo amapesenti ukufika kuli 1.4. Ama element yambi yabamo ayanono nga nshi mu mubili lelo yalicindama ku bumi.

[Charti pe bula 6, 7]

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni muli magazini)

 Pa nshita ya uku kulemba, abasoma sayansi balipanga “element” yalenga 93, ukufika fye na ku yalenga 118. Te ca kupapusha sana ukwishiba ukuti aya ama “element” na yo yalilinga imitantikile ya charti witwa “periodic table.”

[Abatusuminishe]

Ukwafumine ifi ifyebo ni ku Los Alamos National Laboratory

Ishina lya element Iciishibilo Atomic number (Inambala ya ma proton)

hydrogen H 1

helium He 2

lithium Li 3

beryllium Be 4

boron B 5

carbon C 6

nitrogen N 7

oxygen O 8

fluorine F 9

neon Ne 10

sodium Na 11

magnesium Mg 12

aluminum Al 13

silicon Si 14

phosphorus P 15

sulfur S 16

chlorine Cl 17

argon Ar 18

potassium K 19

calcium Ca 20

scandium Sc 21

titanium Ti 22

vanadium V 23

chromium Cr 24

manganese Mn 25

iron Fe 26

cobalt Co 27

nickel Ni 28

copper Cu 29

zinc Zn 30

gallium Ga 31

germanium Ge 32

arsenic As 33

selenium Se 34

bromine Br 35

krypton Kr 36

rubidium Rb 37

strontium Sr 38

yttrium Y 39

zirconium Zr 40

niobium Nb 41

molybdenum Mo 42

technetium Tc 43

ruthenium Ru 44

rhodium Rh 45

palladium Pd 46

silver Ag 47

cadmium Cd 48

indium In 49

tin Sn 50

antimony Sb 51

tellurium Te 52

iodine I 53

xenon Xe 54

cesium Cs 55

barium Ba 56

lanthanum La 57

cerium Ce 58

praseodymium Pr 59

neodymium Nd 60

promethium Pm 61

samarium Sm 62

europium Eu 63

gadolinium Gd 64

terbium Tb 65

dysprosium Dy 66

holmium Ho 67

erbium Er 68

thulium Tm 69

ytterbium Yb 70

lutetium Lu 71

hafnium Hf 72

tantalum Ta 73

tungsten W 74

rhenium Re 75

osmium Os 76

iridium Ir 77

platinum Pt 78

gold Au 79

mercury Hg 80

thallium Tl 81

lead Pb 82

bismuth Bi 83

polonium Po 84

astatine At 85

radon Rn 86

francium Fr 87

radium Ra 88

actinium Ac 89

thorium Th 90

protactinium Pa 91

uranium U 92

neptunium Np 93

plutonium Pu 94

americium Am 95

curium Cm 96

berkelium Bk 97

californium Cf 98

einsteinium Es 99

fermium Fm 100

mendelevium Md 101

nobelium No 102

lawrencium Lr 103

rutherfordium Rf 104

dubnium Db 105

seaborgium Sg 106

bohrium Bh 107

hassium Hs 108

meitnerium Mt 109

110

111

112

114

116

118

[Icikope]

Bushe imitantikile ya ma “element” muli charti (“periodic table”) ilangilile ifyo yaishileko fye ku mankumanya nelyo yapangilwe no mucetekanya?

Helium atom

Electron

Proton

Neutron

[Ifikope pe bula 7]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

Bushe aya amaka yane yalinganishiwa shani bwino?

ELECTROMAGNETISM

STRONG NUCLEAR FORCE

AMAKA YATINTA

WEAK NUCLEAR FORCE

Itoni lya menshi

Nucleus wa atomu

Blue giant [ulutanda ulwakabisha icine cine]

Red dwarf [ulutanda ulwatalala]

Akasuba