Ububumbo Bonse Ubwa Kupapusha—Bushe Bwaishileko fye Ubwine?

ABANTU bamo batila: ‘Ca cine, ububumbo bonse bwaishileko fye.’ Bambi, maka maka abapepa, tabasuminisha ico. Bambi na bo tabashininkishapo nangu cimo. Bushe imwe mwasumina cinshi?

Nangu line mwingasumina ifyo, ukwabula ukutwishika kuti mwasuminisha ukuti ububumbo bonse bwaba bwa kupapusha. Tontonkanyeni pa lwa fipinda bushiku. Catunganishiwa ukuti kwaba ifipinda bushiku amabilioni 100 mu lwelele ulu tumona. Kabili icipinda bushiku cimo cakwata intanda ukutendekela pa shacepako pali bilioni no kucila pali trilioni.

Ilingi line ifipinda bushiku ifingi nelyo amakana filapanga ifisansangu. Ku ca kumwenako, icipinda bushiku icapalama ne sonde icitwa Andromeda calondololwa ukuba icapalana ne cipinda bushiku ca Milky Way ici twabamo. Ifi fipinda bushiku fibili fyalikatana pa mulandu wa maka yatinta. Ifi fibili pamo ne fipinda bushiku fimbi ifinono, fyapanga icisansangu.

Mu lwelele mwaba ifisansangu fya fipinda bushiku ifishaishibwa impendwa. Ifisansangu fimo fyalikumbinkana ne fibiye, ukupanga ifisansangu fimbi ifikalamba nga nshi. Lelo amaka yatinta yalifilwa ukwikatanya ifi fisansangu ifikalamba pamo. Abasoma ifya sayansi basanga ukuti na kuba ifi fisansangu fikalamba filatalukana. Mu nshila imbi kuti casoswa ukuti ububumbo bulekula. Uku kufwailisha kwacitwa na basayansi kulangilila ifyo ububumbo bwakwata intendekelo kabili pali iyo nshita bwalicepele nga nshi no kufinisha. Intendekelo ya bubumbo ilingi line itwa pamo ngo kupuuka kukalamba.

Abasoma ifya sayansi bamo balitwishika icine cine nga umuntu akatala eshiba ifyo ububumbo bwaishileko. Bambi batunganya fimo pa fyo ububumbo bwaishileko fye ubwine bweka. Magazini witwa Scientific American, uwa January 1999, alandile pa mutwe utila “Bushe Ububumbo Bwaishileko Shani?” Casangwa ukuti ubulondoloshi bwa sayansi bumo tabwafikapo nakalya. Uyu magazini atila, “ku ca bulanda, kuti caba icakosa nga nshi ku basoma ifya maplaneti ukushininkisha ubulondoloshi bonse.”

Icishinka ca kuti ububumbo bonse bwaishileko fye ubwine cifwaya umo ukusuminisha ifyo abasoma sayansi balondolola ukuba  “ifya mankumanya fye.” Ku ca kumwenako, ububumbo bonse bwapangwa ne mintapendwa ya ma atomu yacepesha—hydrogen na helium. Nangu line, ubumi tabukabila fye hydrogen yeka nakalya lelo ama atomu na yambi ayengi ayapikana yalakabilwa, maka maka carbon na oxygen. Basayantisti balepapushiwa pantu tabaishibe uko aya ama atomu yafuma.

Bushe ukupangwa kwa ma atomu yapikana mu ntanda shikalamba ayakabilwa mu bumi kwa mankumanya fye? Kabili bushe ni mu mankumanya fye shimo intanda shikalamba shipuulika, ukuti mufume ama atomu? Sir Fred Hoyle, uwalefwailishako na o pa lwa ici, atile: “Nshasumina ukuti uwasoma sayansi uwafwailishe ifishinka kuti afilwa ukusondwelela ukuti ubu bulondoloshi bwa nuclear physics bwapangwa fye ifyo bwaba.”

Lekeni kanshi tubeebeete ico ububumbo bonse bwapangwako.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

ICISAMBILISHO CA KUKULA KWA BUBUMBO

Abasoma ifya sayansi bamo basumina ukuti ifintu fimo ifyalecitika ku bubumbo pa kutendeka, pamo ngo kukula kwa buko, kuti fyalondololwa ukuti fyacitike fye ukwabula kalenga wa mucetekanya. Basalapo ukusumina mucisambilisho ca kuti ububumbo bwakulile fye mu kupumikisha. Lelo nangu cibe fyo, icisambilisho ca kukula kwa bubumbo tacilondolola intuntuko ya buko. Ici cipinda ukuti umo asumine ukuti kwali icintu cimo uko ububumbo bonse ku mankumanya fye bwafumine.

Icisambilisho ca kukula kwa bubumbo cilanga ukuti, mu kutendeka ububumbo bwalicepele ukucila atomu, lyene bwalikulile ukucila pa cipinda bushiku muli sekondi umo. Ukutula ilyo, ububumbo bwalitwalilila ukukula panono panono. Pali lelo, ububumbo ubumoneka bwalondololwa ukuba iciputulwa cinono ica bubumbo bonse. Abasumina mu cisambilisho ca kuti ububumbo bwakulile fye batila nangula ca ukuti imimonekele ya bubumbo ubo tumona ipalane mu fyo bwatantikwa bwino mu mbali shonse, nakalimo iciputulwa cikalamba icishamonwa, calipusanako, limbi caba fye ica cimfulumfulu. Geoffrey Burbige uwasoma ifya maplaneti atile: “Te kuti kube ukufwailisha ukuli konse pa lwa kukula kwa bubumbo.” Na kuba, icisambilisho cakukula kwa bubumbo tacisuminishanya ne fishinka fipya ifyasangwa. Casangwa ukuti ici cisambilisho aciba ca cine, kuti kwakabilwa amaka yalwishanya na maka yatinta aye sonde. Uwasoma ifya sayansi umo, Howard Georgi uwaba pa Harvard Yuniversiti, alondolola pa cisambilisho ca kukula kwa bubumbo pamo ngo “lushimi lwa sayansi ulusuma, ulwalingana ne nshimi shimbi isha bubumbo isho naumfwa.”

[Icikope pe bula 3]

Mupepi na conse ico mulemona muli uyu teleskopo cipinda bushiku

[Abatusuminishe]

Amabula 3 na 4 (Abalemoneka icibuutubuutu): Robert Williams na ababa mu kabungwe ka Hubble Deep (STScl) na NASA

[Ifikope pe bula 4]

“Ubulondoloshi bwa ‘nuclear physics’ bwapangwa fye.”—Sir Fred Hoyle, no lutanda ulwapuuka 1978A

[Abatusuminishe]

Dokota Christopher Burrows, ESA/STScl na NASA

Abasuminishe icikope ni ba N.C. Wickramasinghe