Ifyo ifya mweo fyaba filangilila fye apabuuta ukuti kwaliba uwafipangile. Ifya mweo fyonse fyalikwata insandesande. Ishi nsandesande shilalenga ifya mweo ukutwalilila ukubako e lyo no kusandana. Ifi fine e fyo tumona na ku fintu fimo. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pali isti (yeast) iyo babomfya pa kupanga umukate. Muli isti mwaliba insandesande ishinono sana ishilenga umufuba ukwima. Nangu ca kuti insandesande shaba muli isti tashapikana sana nge nsandesande shaba mu mubili wa muntu, na sho shine shalikwata DNA. Muli iyi DNA mwaliba utuntu utunono utulenga umufuba ukwima. Cila lusandesande ulwaba muli isti lwalikwata umulimo wa kufumya amaka mu fya kulya ayo lulekabila. Nga ca kuti ishi nsandesande tashikwete ifya kulya, tashikwata amaka kabili shilaleka ukubomba. Kanshi ici e cilenga isti ileikala inshita iitali nga ca kuti tabaleibomfya, lelo ilyo baisaibika mu mufuba ilabuuka no kututumuna umufuba.

Pa myaka iingi basayantisti balasambilila pa fyo insandesande shaba muli isti shapangwa pa kuti beshibe bwino ifyo insandasande shaba mu mubili wa muntu shibomba. Na lyo line kwaliba ifintu ifingi ifyobashilaishiba bwino. Ba Ross King ba profesa abasambilile sana ifyo fimashini fibomba pa Chalmers University of Technology ku Sweden batile,  “tatwakwata abantu abengi abasambilila sana pa fya mweo abengapima pa kuti twingeshiba bwino ifyo isti ibomba.”

Bushe mulapapa nga mwatontonkanya pa fyo insandesande shaba muli isti shibomba? Nomba bushe mutontonkanya ukutila shaishilebako fye ishine nelyo kwaliba uwashipangile?

Ifya mweo fyonse fyalikwata DNA, kanshi te kuti tutile fyaishilebako fye ifiine. DNA yapangwa na makemiko ayengi ayo beta ukutila ama nucleotides. Ulusandesande lumo na lumo ulwa muntu lwakwata ama nucleotides amabillion 3.2. Ifyo aya amakemiko yaikala mu nsandesande, e filenga insandesande shapanga ama enzyme e lyo na ma protein.

Aya amakemiko nga baliyabikile pamo pa miku iingi kuti yapanga fye DNA umuku umo, na lyo line ifi te kuti ficitike.

Icishinka ca kuti basayantisti tabatala abapangapo icintu ica mweo ukufuma ku cintu icishili ca mweo.

Ubumi bwa muntu bwali-ibela. Fwe bantunse twapangwa mu nshila ya kuti tuleipakisha ubumi ukupusanako ne fintu fimbi. Takwaba ica mweo cimbi icakwata amano na maka ya kucita ifintu fimo nge fyo umuntu engacita. Fwe bantunse tulasonda, tulanunsha, tulomfwa ifiunda fyalekanalekana, twalishiba amalangi ayalekanalekana kabili tulamona ne fintu ifyapusanapusana. Tulapanga ifyo tulefwaya ukucita ku ntanshi, kabili tulafwaya no kwishiba ico twabela pano calo.

Muletipo shani, bushe ifi twapangwa fyaishilebako fye ifiine pa kuti tutwalilile ukubako no kulasandana? Nelyo filangilila ukuti ubumi bupe ubusuma ukufuma kuli Kabumba uwatutemwa?