1, 2. (a) Finshi abantu bacita ifilanga ukuti balafwaisha ukuba no buntungwa? (b) Finshi fifuma mu fyo bacita?

MUNO nshiku, abantu balalanda sana pa kuba ne nsambu shimo shine, pa kulubuka na pa kuba no buntungwa. Abantu mu fyalo ifingi balafwaya ukulubuka ku babacusha, kubabakankamba na ku bupiina. Bambi bafwaya bakwata ubuntungwa bwa maisosele, ubwa kuisalila ifyo balefwaya, no buntungwa bwa kuiteka. Abantu mwi sonde lyonse balafwaya ukuba no buntungwa bwa kucita ifyo balefwaya nelyo ubwa kwikala ifyo balefwaya.

² Abantu balacita ifyalekanalekana pa kuti fye babe no buntungwa. Abengi nga tabatemenwe fimo mu bwikashi na mu buteko balaya mu misebo ku kuilishanya, balafwaya ukwalula ubuteko ku maka, no kupondokela ubuteko. Bushe ifi bacita filalenga bakwaba ubuntungwa ubo bafwaya? Awe, ilingi line filenga fye abantu balacula sana kabili bamo balafwa no kufwa. Ifi filanga fye ukuti amashiwi Imfumu Solomone yalandile ya cine, yatile: “Umuntu atekela umuntu munankwe ku kumucusha.”—Luk. Mil. 8:9.

3. Finshi tufwile ukucita pa kuti tube ne nsansa sha cine cine?

 ³ Umusambi Yakobo alandile pa cingalenga twaba ne nsansa sha cine cine. Alembele ati: “Uulolesha mu mafunde ayapwililika ayatulenga ukuba abantungwa no kulayakonka, . . akaba uwa nsansa ilyo alecita ifyo fine.” (Yako. 1:25) Yehova uwatupeela aya amafunde ayapwililika alishiba ifyo abantu bakabila pa kuti baleba ne nsansa sha cine cine. Alipeele Adamu na Efa fyonse ifyo balekabila pa kuti baleba ne nsansa, kabili alibapeele no buntungwa bwa cine cine.

4. Buntungwa nshi Adamu na Efa bakwete? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

⁴ Nga twabelenga ifipandwa fibili ifya kutendekelako mwi buuku lya Ukutendeka, tulamona ukuti Adamu na Efa bali no buntungwa ubo abantu muno nshiku bafwaisha ukukwata, tapali ifyo balebulisha, tabaletiina nangu cimo kabili takwali abalebatitikisha. Adamu na Efa tabalesakamikwa pa fyo bali no kulya, pa milimo bali no kulabomba, tabalesakamana ukuti balalwala nelyo balafwa. (Ukute. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Bushe ici calola mu kuti Yehova alipeele Adamu na Efa ubuntungwa bwa kucita fyonse ifyo balefwaya no kulaisalila abene icalungama ne calubana? Natumone.

5. Finshi fikabilwa pa kuti abantu babe abantungwa kabili ifi fyapusana shani ne fyo abantu batontonkanya?

⁵ Abantu abengi muno nshiku bamona kwati pa kuba no buntungwa bwa cine cine, balingile ukulacita fye fyonse ifyo balefwaya, ukwabula ukusakamana pa fingafumamo. Icitabo icitila The World Book Encyclopedia cilondolola ubuntungwa ukuti, “kuba na maka ya kuisalila no kucita ifyo twasala.” Na lyo line cilanda no kuti: “Nga kulingana na mafunde, abantu kuti baba no buntungwa nga tabalebatitikisha, nelyo tabalebeba ukucita ifyo bashingakumamo ukucita.” Ici cilolele mu kuti, caliba fye bwino abantu ukukwata umwakupelela mu fintu fimo pa kuti abantu bonse mu bwikashi balenonkelamo mu buntungwa ubo bakwata. Lelo kuti twaipusha atuti: Nani wakwata insambu sha kutweba umwakupelela ukwabula ukututitikisha kabili ifyo twingakumamo ukukonka?

6. (a) Mulandu nshi twingalandila ukuti ni Yehova fye e wakwata ubuntungwa ubushakwata umwakupelela? (b) Buntungwa nshi abantu bakwata, kabili mulandu nshi?

⁶ Lyonse tulingile ukulaibukisha icishinka icacindama ica kuti, Yehova Lesa e wakwata fye ubuntungwa ubushakwata mwakupelela. Mulandu nshi? Pantu e Kabumba wa fintu fyonse kabili e Kateka uwakwatisha amaka ku muulu na pano isonde. (1 Tim. 1:17; Ukus. 4:11) Na mashiwi Imfumu Davidi yalandile yalanga ifyo icifulo Yehova akwata caba icaibela ne fyo casumbukisha pali fyonse. (Belengeni 1 Imilandu 29:11, 12.) Kanshi, bamalaika bonse ku muulu na bantu pano isonde balikwata ubuntungwa lelo bwalikwata umwakupelela. Bafwile ukwishiba ukuti Yehova Lesa alikwata amaka ya kubeba umo bafwile ukupelela. Mu fyo abeba mwaliba umulinganya kabili kuti bakumamo ukufikonka. Na kuba, ukutula ilyo Yehova Lesa abumbiile abantu, alibikileko umo balingile ukupelela.

7. Finshi fimo ifyo tucita mu cifyalilwa fye ifilenga tuleba ne nsansa?

⁷ Nangu ca kuti Adamu na Efa balikwete ubuntungwa mu fintu ifingi, tabakwete ubuntungwa bwa kucita fye fyonse ifyo balefwaya. Ubuntungwa bumo ubo bakwete bwacifyalilwa, lelo kwali ifyo balingile ukulakonka. Ku ca kumwenako, abafyashi besu aba kubalilapo balishibe ukuti pa kuti batwalilile ukuba no bumi balingile ukulapeema, ukulalya, ukulalaala e lyo na fimbipo. Bushe ifi filelanga ukuti tabali na buntungwa? Awe, pantu Yehova alishibe  ukuti bali no kulaba ne nsansa nga balecita ifi. (Amalu. 104:14, 15; Luk. Mil. 3:12, 13) Bushe tamumfwa bwino ukupeema umwela uusuma, ukulya ifya kulya mwatemwa, nelyo ukulaala? Tulomfwa bwino ukucita ifi kabili tatufimona ukuti fisendo. Adamu na Efa nabo bafwile e fyo baleumfwa.

8. Lifunde nshi Lesa apeele abafyashi besu aba kubalilapo, kabili mulandu nshi abapeelele?

⁸ Yehova alipeele Adamu na Efa ifunde lya kuti bafyalane, besushe isonde no kulalisakamana. (Ukute. 1:28) Bushe ili funde lyalibapokele ubuntungwa? Awe! Ili funde lyali no kulenga abantu balafikilishako ubufwayo bwa kwa Kabumba wabo, e kutila ukulenga isonde lyonse ukuba paradaise umo abantu abapwililika bali no kulaikala umuyayaya. (Esa. 45:18) Muno nshiku, abantu nga basalapo ukukanaupa nelyo ukuupwa, nelyo nga basalapo ukuupana no kukanakwata abana, tacipilibula ukuti ninshi tabacita ifyo Yehova afwaya. Na lyo line abantu balopana no kukwata abana nangu ca kuti ukucita ifi kulalenga bakwata amafya. (1 Kor. 7:36-38) Mulandu nshi bopanina no kukwata abana? Pantu abantu benekela ukuti bakaba ne nsansa nga baupana, bakwata na bana. (Amalu. 127:3) Adamu na Efa bali no kuba ne nsansa mu cupo cabo na mu lupwa lwabo umuyayaya.

9. Mulandu nshi twingalandila ukutila mwi funde Lesa alandile ilyaba pa Ukutendeka 2:17 mwali umulinganya kabili talyafishe ukukonka?

⁹ Yehova alipeele Adamu na Efa ifunde na limbi, muli ili funde alibebele ifyali no kucitika nga tabakonkele ifyo abebele, atile: “Ku muti wa kulenga ukwishiba ubusuma no bubi kwena wilalyako, pantu mu bushiku ukalyako ukufwa ukafwa.” (Ukute. 2:17) Bushe muli ili funde mwali umulinganya kabili bali no kukumamo ukulikonka? Bushe lyalibapokele ubuntungwa? Awe. Na kuba abasambilila pali Baibolo abengi balilanda pa busuma bwali mu kukonka ili funde. Ku ca kumwenako, uwasambilila pali Baibolo atile: “Ifunde ilyo Lesa alandile ilyaba pa [Ukutendeka 2:16, 17] lilanga ukuti ni Lesa fye e waishiba ifingawamina abantu kabili ni Lesa fye e waishiba ifishingabawamina. Pa kuti abantu bakanonkelemo mu kucita ‘ifisuma,’ balingile ukucetekela Lesa no kulamumfwila. Nga tabalemumfwila, alaleka balaisalila ifyo balemona ukuti fisuma ne fyo balemona ukuti fibi.” Abantu te kuti bakumemo ukulaisalila abene ifingabawamina.

10. Bupusano nshi bwaba pa buntungwa bwa kuisalila ifya kucita na pa nsambu sha kuisalila icalungama ne calubana?

¹⁰ Abantu nga babelenga ifunde Lesa apeele Adamu, bamona ukuti Adamu tabamupeele ubuntungwa bwa kucita ifyo alefwaya. Ifi balanda filanga ukuti tabaishiba ubupusano bwaba pa kubomfya ubuntungwa bwa kuisalila ifya kucita na pa nsambu sha kuisalila icalungama ne calubana. Adamu na Efa balikwete insambu sha kusalapo nampo nga balingile ukulaumfwila Lesa nelyo iyo. Lelo ni Yehova fye e wakwata insambu nelyo amaka ya kusala icalungama ne calubana, kabili “umuti wa kulenga ukwishiba ubusuma no bubi” uo abakile mwi bala lya Edene ulanga ukuti ici cishinka. (Ukute. 2:9) Tulingile ukusumina ukuti te lyonse twishiba ifikafuma mu fyo twasalapo ukucita, kabili te lyonse twingeshiba nga mukafuma ifisuma. Ilingi line e co tumwena ukutila kuti abantu basalapo fye bwino ifya kucita kabili baleenekela no kuti mukafuma ifisuma, e lyo mwafuma amacushi, amasanso na mafya. (Amapi. 14:12) Ilingi line icilenga ni co abantu tabakwata amaka ya kucita ifintu fyonse. Yehova abomfeshe ifunde apeele Adamu na Efa ku kubasambilisha ifyo balingile ukubomfya ubuntungwa bwa cine cine ubo bakwete.  Mulandu nshi twalandile ifi, kabili bushe Adamu na Efa balikonkele ifyo abebele?

11, 12. Mulandu nshi ifyo Adamu na Efa basalilepo fyabipiile? Langilileni.

¹¹ Abafyashi besu aba kubalilapo basalilepo ukukanaumfwila Lesa. Satana alaile Efa ati, “amenso yenu yakashibulwa kabili mukaba nga Lesa, mukeshiba ubusuma no bubi,” aya mashiwi amwebele yalengele afilwa ukumfwila Lesa. (Ukute. 3:5) Bushe ifyo Adamu na Efa basalilepo fyalengele bakwatilako ubuntungwa? Nakalya. Ifyo basalilepo ukucita tafyalengele ifyo Satana abebele fyacitika. Na kuba, tapakokwele balimwene ukuti ukukanakonka amafunde ya kwa Yehova no kulaicitila ifyo balefwaya kwalengele fye baba na mafya. (Ukute. 3:16-19) Mulandu nshi? Pantu Yehova tapeele abantu ubuntungwa bwa kuisalila abene icalungama ne calubana.—Belengeni Amapinda 20:24; Yeremia 10:23.

¹² Kuti twapashanya ifyacitike ku fyo ciba ku muntu uwensha indeke. Pa kuti afike bwino uko aleya, pa kwensha alingile ukubomfya ifyo babika mu ndeke pa kuti eshibe umo alingile ukupita. Na kabili alingile ukulalanshanya na bantu abeba abaleensha indeke ifya kucita pamo nga uko balingile ukupita ilyo baleensha indeke, ilyo indeke ilingile ukwima no kuwa pa kuti ipunkana ne ndeke imbi. Lelo nga ca kuti uuleesha indeke talekonka ifyo balemweba kabili aleensha fye indeke ifyo alefwaya, kuti kwaba ubusanso. Adamu na Efa nabo balefwaya ukulacita ifyo balefwaya. Balikeene ukukonka ifyo Lesa abebele. Finshi fyafuminemo? Balibembwike no kuiletele imfwa kabili baliletelele na bana abo baishilekwata. (Rom. 5:12) Balefwaya ukulaiteka, ne ci calengele ubuntungwa bwa cine cine ubo bakwete bupwe.

13, 14. Kuti twacita shani pa kuti tube no buntungwa bwa cine cine?

¹³ Abantu nalimo kuti batontonkanya ukuti nga bakwata sana ubuntungwa ifintu kuti fyawama. Ca cine, ubuntungwa bulalenga ifintu fyawama; na lyo line te kuti twelenganye no kwelenganya ifyo icalo cingabipa nga ca kuti  abantu bonse balecita fye fyonse ifyo balefwaya. E mulandu wine icitabo ca The World Book Encyclopedia cilandila ukuti amafunde ayo babikako mu bwikashi yalifulisha pantu yalingile ukucingilila abantu e lyo pa nshita imo ine yalingile ukubalesha ukucita ifintu fimo. Te lyonse canguka ukukwata amafunde ya musango uyu. E co kwabela na baloya na bakapingula abengi nga nshi abalondolola umo yalola pa kuti abantu baleyakonka.

¹⁴ Yesu Kristu ena alilandile inshila iyayanguka iingalenga twaba no buntungwa bwa cine cine. Atile: “Nga mwaikalilila mu fyo nsosa, ninshi ca cine muli basambi bandi, kabili mukeshiba icine, ne cine cikamulenga ukuba abantungwa.” (Yoh. 8:31, 32) Yesu alandile ifintu fibili ifyo tulingile ukucita nga tulefyaya ubuntungwa bwa cine cine: Ica kubalilapo, tulingile ukusumina icine ico alesambilisha, ne ca bubili, tulingile ukuba abasambi bakwe. Nga twacita ifi tukaba no buntungwa bwine bwine. Nomba bukatulenga ukuba abantungwa kuli finshi? Yesu alondolwele ukuti: “Umuntu onse uucita ulubembu, musha wa lubembu. . . . Umwana nga amulubula, mukalubuka icine cine.”—Yoh. 8:34, 36.

15. Mulandu nshi ubuntungwa ubo Yesu alaile bwingalengela ‘twalubuka icine cine’?

¹⁵ Ukwabula no kutwishika, ubuntungwa ubo Yesu alaile abasambi bakwe bwalicila sana pa buntungwa ubo abantu bafwaisha ukukwata mu bwikashi na mu mitekele. Ilyo Yesu alandile ati: “Umwana nga amulubula, mukalubuka icine cine,” alelanda pa kulubuka ku ‘busha bwa lubembu.’ Ulubembu lulalenga twalacita ifyabipa na kabili lulalenga twalafilwa ukulacita ifyo twishibe ukuti fyalilungama nelyo ukulabombesha ukulingana na apapela amaka yesu. Ifi e fyalenga tube abasha ba lubembu, kabili fyalilenga twalaumfwa sana bubi, twalakalipwa, twalacula, kabili twalafwa. (Rom. 6:23) Umutumwa Paulo na o aleumfwa sana ububi no bulanda. (Belengeni Abena Roma 7:21-25.) Ulubembu nga balufumyapo e lyo tukaba no buntungwa bwa cine cine ubo abafyashi besu aba kubalilapo bakwete.

16. Finshi tufwile ukucita pa kuti tukalubuke icine cine?

¹⁶ Amashiwi Yesu alandile aya kuti “nga mwaikalilila mu fyo nsosa” yalola mu kuti kwaliba ifyo tulingile ukucita nelyo umo tufwile ukupelela pa kuti atulubule. Apo twaliipeela kuli Lesa, twaliikaana fwe bene kabili twalisalapo ukulakonka ifyo Yesu alesambilisha pantu tuli basambi bakwe. (Mat. 16:24) Nga fintu Yesu alaile, tukalubuka icine cine ilyo ilambo lya cilubula cakwe likafishiwapo umupwilapo.

17. (a) Finshi fingalenga twaba ne nsansa sana? (b) Finshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

¹⁷ Fwe basambi ba kwa Yesu nga tulekonka ifyo alesambilisha, tulaba ne nsansa sana. Ukucita ifi kukalenga tukalubuke umupwilapo ku busha bwa lubembu ne mfwa. (Belengeni Abena Roma 8:1, 2, 20, 21.) Icipande cikonkelepo cikalanda pa fyo twingabomfya bwino ubuntungwa twakwata, pa kuti tukatwalilile ukucindika Yehova, Lesa uupeela ubuntungwa bwa cine cine.