Cinshi Basanga pa Cibolya ca Yesreele?

PA MYAKA iingi icibolya ca musumba wa Yesreele cashala fye amapopa. Pa nshita imo yali ni ncende iyalumbwike mu lyashi lya mu Baibolo. Apo nomba, ubukata bwa iko ubwa ku kale bwalipwa kabili yalishiikama mwi loba, pashala fye ifiputa nelyo ifyulu. Mu myaka ya nomba line abashula ifya kushulashula balitendeka ukulaceeceeta ifitantaala fya Yesreele. Bushe cinshi ifi fitantaala fisokolola pa lwa fyashimikwa mu Baibolo?

Yesreele wa mu Baibolo

Apo uyu musumba wabelele mu citungu icali ku kabanga ka Mupokapoka wa Yesreele, wali pa ncende shimo ishafundile sana mu mpanga ya kwa Israele wa pa kale. Bushilya fye bwa uyu mupokapoka lwa ku kapinda ka ku kuso kwali ulupili lwa More uko abena Midiani bacitile inkambi ilyo balepekanya ukusansa Umupingushi Gideone ne fita fyakwe. Lwa mupepi fye ku kabanga kwaba akamfukumfuku ka Harode, mwi samba lya Lupili lwa Gilboa. Ni pano Yehova acefeshe umulalo wa kwa Gideone uwa makana na makana ya baume ukubasha fye 300 pa kuti alangishe amaka yakwe aya kupususha abantu bakwe ukwabula ukubomfya umulalo wa bulamba. (Abapingushi 7:1-25; Sekaria 4:6) Pa Lupili lwa Gilboa ulwali fye mupepi, Shauli imfumu ya kubalilapo iya Israele yalicimfiwe ku baPelishiti mu bulwi bwa sotambe, umo Yonatani na bana baume babili bambi aba kwa Shauli baipaiwe ukubikapo fye na Shauli uwaiipeye umwine.—1 Samwele 31:1-5.

Ilyo twalinganya ifyo Baibolo ilanda pa lwa uyu musumba wa ku kale uwa Yesreele tulasangamo ukucilana kumo ukwapulamo. Ishimika pa lwa fyo ishamfumu sha Israele shatekele mu culukusu no busangu bwa shiko. Lubali lumbi ilanda na pa busumino bwa babomfi ba kwa Yehova no kupimpa kwabo. Ni mu Yesreele e mo Imfumu Ahabu, iyaleteka ubufumu bwa mikowa ikumi (10) ubwa ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 10 B.C.E. yakuulile isano lya iko, nangu ca kuti umusumba wa mfumu uwaishibikwe wali ni Samaria. (1 Ishamfumu 21:1) Ni mu Yesreele e mo Eliya kasesema wa kwa Yehova apokelele ifyebo fya cintiinya ca kumwipaya ukufuma ku mukashi umbi umbi uwa kwa Ahabu Yesebele. Icamukalipe ca kuti Eliya alyonawile bakasesema ba kwa Baali ukwabula umwenso pa numa ya kulya kwesha bacitile ukwa kufwaya ukwishiba Lesa wa cine pa Lupili lwa Karmele. —1 Ishamfumu 18:36–19:2.

Lyene bumpulamafunde bumo bwalicitike mu Yesreele. Nabote umwina Yesreele alipaiwe. Imfumu Ahabu yakumbilwe ibala lya myangashi ilya kwa Nabote. Lintu imfumu yafwaile ukupeelwa lilya ibala, Nabote ayaswike mu mucinshi atile: “Ca kutali fye kuli ine ukupeela kuli imwe ica kupyaninina ca batata.” Ici casuko cabamo amano calikalifye Ahabu apakalamba. Pa kumona imfumu yabe yabundumana, Namfumu Yesebele abikile Nabote mu cilye ca lufyengo icamupeele umulandu wa kuponta. Nangu ca kuti Nabote ali uwa kaele bamusangile no mulandu no kumupoola amabwe afwa, lyene imfumu yapokele ibala lyakwe ilya myangashi. —1 Ishamfumu 21:1-16.

Pa mulandu wa ubu bupulumushi bwabipa, Eliya aseseme ati: “Imbwa shikaliila Yesebele mu cakaniko ca Yesreele.” Kasesema atwalilile ukusosa ati:  “Uwa muli Ahabu uwafwila mu musumba, imbwa shikamulya . . . Lelo takwali nga Ahabu, uwaipoosele ku kucite cabipa mu menso ya kwa Yehova, uo umukashi wakwe Yesebele atunkile.” Nangu cibe fyo, pa mulandu wa kuti Ahabu aliicefeshe lintu Eliya amwebele ubupingushi bwa kwa Yehova, Yehova abilishe ukuti taali na kuleta ubu bupingushi mu nshiku sha kwa Ahabu. (1 Ishamfumu 21:23-29) Ili lyashi lya mu Baibolo litwalilila ukushimika ukuti mu nshiku sha kwa Elisha uwapyene pali Eliya, Yehu e wasubilwe ukube mfumu ya kwa Israele. Lintu Yehu aingile mu musumba wa Yesreele pali kafwalo, akambishe ukuti Yesebele afuntulwe ukufumina pa nsolokoto ye sano lyakwe, ica kuti alinyantawilwe ku fibondo fya bakafwalo. Pa numa caishilesangwa ukuti imbwa shalimuliile ukumushako fye icipanga, amakasa, ne ndupi. (2 Ishamfumu 9:30-37) Ica kulekelesha ico Baibolo ishimika pa lwa Yesreele ni cilya icacitike pa numa ya kwipaya abana baume 70 aba kwa Ahabu. Yehu atuulike imiina ibili iikalamba iya mitwe yabo ku mpongolo ya musumba wa Yesreele, lyene aipeye abaume abalumbwike na bashimapepo abaibimbile mu busangu bwaliko mu kuteka kwa kwa Ahabu.—2 Ishamfumu 10:6-11.

Cinshi Abashula Ifya Kushulashula Baasanga?

Mu 1990 abashula ifya kushulashula balibombele pamo mu mulimo wa kushula ifyashikama pa cibolya ca Yesreele. Abaipoosele muli uyu mulimo ni ba Institute of Archaeology of Tel Aviv University (abaimininweko na David Ussishkin) e lyo na ba British School of Archaeology aba mu Jerusalem (abaimininweko na John Woodhead). Ababomfi ba kuitemenwa 80 ukufika kuli 100 babombele pali iyi ncende pa fiputulwa fya nshita 7 (iciputulwa cimo calesenda imilungu 6) ukufuma mu 1990 ukufika mu 1996.

Abashula ifya kushulashula ilelo babala baceeceeta ifyo basanga pa ncende imo ukulingana ne fyo fili, ukwabula ukukonka amang’umfung’umfu baumfwa pa lwa iyo ncende. Kanshi, abashula ifya kushulashula ilyo balefwailishapo fimo pa lwa fifulo fyalandwapo mu Baibolo, tabashintilila fye pa fyo Baibolo ilanda pali co cifulo. Bafwile ukubebeta ifyebo fimbi fyonse no kuceeceeta ubushininkisho ubulemoneka. Nangu cibe fyo, ukulingana ne fyashimika John Woodhead, takwabako ubushininkisho bwalembwa ubwa ku kale ubulanda pali Yesreele kano fye bulya ubusangwa mu fipandwa finono ifya mu Baibolo epela. Kanshi ilyo abali bonse balefwailisha, balingile ukubomfya ubulondoloshi no kupende nshita ifyaba mu Baibolo. Bushe ukufwailisha kwa bashula ifya kushulashula kwasokolola cinshi?

Ilyo amalinga ne fiinga fyaleshulwa, mu kubalilapo fye cailangile fye apabuuta ukuti ifi fitantaala fyakuulilwe pa nshita lintu abantu batendeke ukwengulula no kubomfya sana ifyela iitwa ukuti Iron Age, mu nshita iine lintu uyu musumba wa mu Baibolo uwa Yesreele waliko. Lelo lintu abaaleshula ifya kushulashula baaletwalilila ukushula, baalesanga fimo fimo ifyo bashaleenekela. Ica kubalilapo, bukulu bwa cibolya no kusansuka kwa malinga ya ciko. Abashula ifya kushulashula bena baleenekela ukusanga icibolya ica malinga nga yalya ayakweteko Samaria umusumba wa mfumu yaleteka Israele wa pa kale. Lelo lintu umulimo wa kushula watwalilile,  cailangile apabuuta ukuti umusumba wa Yesreele walipo uukulu nga nshi. Incende yonse iyali mu kati ke linga ilyalepele amamita 300 mu butali na mamita 150 mu bwipi, yali iikalamba imiku itatu ukucila imisumba yonse imbi iyasangwa mu Israele ukutula ilya nshita. Iyi ncende yashingulwikwe ne mpembwe, iyashikile amamita 11 ukuya pa nshi ye linga. Ukulingana ne fyo Profesa Ussishkin ashimika, abantu tabaleimba impembwe sha musango yu mu nshita sha Baibolo. Atila, “Mu Israele tamwali ica musango uyu, ukufikila mu nshita sha Nkondo sha Mushilo.”

Na cimbi ico bashaenekele ca kuyasanga pa kati na nkati ka musumba tapali ifikuulwa fikalamba. Imiina ye loba lyakashika ilyaletelwe mu musumba pa nshita walekuulwa lyabomfiwe ku kulundumanika incende ukuicita nge cisebele cikalamba icasansuka mu kati ka musumba mwine. Icitabo ca The Second Preliminary Report icalelanda pa fya kushulashula ifyacitilwe pa Tel Jezreel casosele ukuti ici cisebele icalumbwike sana kuti cashininkisha fye ukuti Yesreele taali fye lisano lya mfumu epela. Ici citabo casosele ati: “Kuti twatemwa ukusondwelelo kuti Yesreele ifwile yali e nkambi ikalamba iya fita fya ku bufumu ifya bena Israele pa nshita ya kuteka kwa shamfumu ishaleitwa ukuti Omride [e kuti Omri na batuntwike muli wene] . . . ukwalesungwa amaceleta ya ku bufumu kabili uko balesunga no kukansha ifita fya pali bakabalwe.” Ukumwena fye ku bukulu bwa ici cisebele casansuka, ukusanshako incende yali mu kati, Woodhead atunganya ukuti iyi ncende ifwile yali e cibansa apo abashilika balelangishisha amaka yabo mu bulwi ukuti e bakwatishe amaceleta ya nkondo mu Middle East pali ilya nshita.

Abashula ifya kushulashula balafwaisha nga nshi ukwishiba pa lwa fitantaala fya mpongolo ya musumba ifishilashulwa. Filangilila ubwingililo ubwakwata imiputule ukutendekela pali ine (4). Lelo, apo amabwe ayengi aya pali iyi ncende yaliibwa mu kupita kwa myaka, ifyo abashula ifya kushulashula basanga fyalibulila. Ukulingana no kutontonkanya kwa kwa Woodhead atila ifyashulwa filangilila ukuti kwaliba impongolo ishakwata imiputule 6 iyalingana ubukulu nga ilya iyasangwa pa Megido, Hasore, na Gesere. *

Ukubebeta ifyashulwa kulangilila ukuti uyu musumba wakuulilwe apasuma kabili apo abalwani bengacimfiwa bwino mu bulwi, lelo ici cilapapusha pantu tawakokwele. Woodhead akomaila pa kuti uyu musumba wa Yesreele uwacingililwe ne linga tawakokwele myaka iingi. Ici capusanako nga nshi ku misumba iingi iikalamba iyalandwapo mu Baibolo iyali mu Israele, pamo nga Megido, Hasore, na Samaria umusumba wa mfumu, iyo libili libili yalekuulwa cipya cipya, no kutanununwa, kabili iyaleikalwamo pa nshita shalekanalekana. Mulandu nshi uyu musumba ushakokwelele? Woodhead asondwelelo kuti pa mulandu wa kukanabomfya bwino ifyuma fya calo, kwashele kwempe Ahabu na bapyene pa bufumu bwakwe nga balyonawile ubunonshi bonse ubwa calo. Ici camonekele na ku fyo umusumba wa Yesreele wakulile icine cine na maka wakwete. Ubufumu bupya ubwa kwa Yehu tabwafwaile ukupyana ishina libi Ahabu ashile apanga e co bwalifumine muli ulya musumba.

Ubushininkisho bonse ubwasangwa ukufuma mu fyashulwa bulangilila fye ukuti Yesreele ali cifulo apalecitikila imilimo iingi mu Israele pa nshita lintu abantu baleengulula no kubomfya ifyela. Ifyo uyu musumba wakulile na malinga wakwete fyaba fye nga fintu Baibolo yalondolola ukuti wali e sano lya mfumu ilyalumbwike ukwaleikala Ahabu na Yesebele. Ifishibilo ifilangilila ukuti abantu tabaikele sana muli uyu musumba pali iyi nshita filomfwana ne fyashimikwa mu Baibolo pali wene ukuti: waile ululumbi mu nshita fye iinono ilyo Ahabu aleteka, kabili pa numa, lintu Yehova akambishe, waishileonaulwa mu museebanya ilyo Yehu “aipeye abashelepo bonse aba ng’anda ya kwa Ahabu mu Yesreele, na bakulu bakwe bonse, na baishibene nankwe, na bashimapepo bakwe, asukile abulo kumushilapo uwapusuka.”—2 Ishamfumu 10:11.

 Inshita Yesreele Asokwelwe

John Woodhead asumino kuti “mu mulimo wa fya kushulashula cintu cayafya nga nshi ukwishiba bwino ubukokole bwa fintu fya kale na kale.” E co lintu abashula ifya kushulashula baleceeceeta ifyo baashula pa myaka 7, bafilinganya ku fyo basangile mu kufwailisha kwabo pa fyashulilwe ku ncende shimbi. Ici calilenga ukuti bekale pa nshi no kupituluka mu mibombele yabo kabili calimya ukupaashanya. Mulandu nshi? Pantu ukutula fye apo uwasambilila ifya kushulashula uwa ku Israele Yigael Yadin ashuliile fimo pa Megido muli ba1960 na ku kubangilila kwa ba1970, abashula ifya kushulashula abengi bacimwene ukuti ca cine uyu mwaume alisangile amalinga ne mpongolo sha musumba ifyaikala imyaka ukutula mu nshiku sha kwa Solomone. Lelo, aya malinga, ifiinga, ne mpongolo ifyasangwa mu Yesreele filengele kube ukutwishika ishi nsondwelelo.

Ku ca kumwenako, ifiinga ifyasangwa pa Yesreele fyalipalana na filya ifyashulilwe pa Megido fintu Yadin atile fya mu nshiku Solomone aleteka. Imimonekele no bukulu bwa mpongolo ifya ifi fifulo fibili fyalipalana atemwa fyaba fye cimo cine. Woodhead atila: “Ubushininkisho bonse ubwasangwa bulangilila fye ukuti iyi ncende ya Yesreele napamo yaliko mu nshita ya kwa Solomone nangu ukuti ifyashulwa ifyasangwa ku ncende shimbi [e kuti Megido na Hasore] nalimo fyaliko mu nshiku sha kwa Ahabu.” Apantu Baibolo ilondolola bwino bwino ukuti icifulo ca Yesreele caliko mu nshita Ahabu aliko, Woodhead amona ukuti nacilolamo ukusumina ukuti ifi ifyashulwa fya mu nshita lintu Ahabu aleteka. David Ussishkin nao asuminishako ati: “Baibolo ilondolola ukuti Solomone akuulile Megido, taisoso kuti akuulile ne mpongolo shiine sho.”

Bushe Ilyashi lya Kale Ilya Pali Yesreele Kuti Lyaishibikwa?

Bushe ifi ifyo abantu basanga mu kusapika kwabo pa fyashulwa no kupaashanya kwafumamo kuti fyalenga ukuti tutwishike ifyo Baibolo yalanda pa lwa Yesreele nelyo pali Solomone? Na kuba, ifyo abashula ifya kushulashula bapaashanyapo tafikuma sana ubulondoloshi bwa Baibolo. Ilyo balebebeta ilyashi lya kale, abashula ifya kushulashula tabakonka ubulondoloshi bwa Baibolo. Ifipusho bafwailisha na cintu bakomailapo fyaliibela. Umusambi wa Baibolo no ushula ifya kushulashula kuti twabapashanya ku bayendo babili abaleenda mu nshila shibili ishapusana. Umo aleensha motoka mu musebo ilyo umbi wena aleenda fye pa makasa mu kashila ka mu mbali. Kwena kuti uko baleya ne fyo balefwaya nafipusana. Lelo ilingi line imimwene yabo iya fintu ilyo bali pa bulendo kuti yapalanako te kuti ipusaninine. Ukulinganya iyi mimwene ya bayendo babili kuti kwatulenga ukutesekesha ifintu fyashika ifya kusungusha.

Muli Baibolo mwaba ifyalembwa pa lwa fintu ifyacitike ku kale na pa bantu; abashula ifya kushulashula nabo balesha ukusapika ifyebo pa lwa ifi fine fintu na bantu ukupitila mu kubebeta fyonse ifikumine ifi fintu na bantu ifyo bengasanga ifyashalako mu mushili. Nangu cibe fyo, ifi ilingi line tafingabasokolwela fyonse ifyo balefwaya ukwishiba kabili mwingi umo abantu bengafilondolwela. E mulandu wine, Amihai Mazar alandila mu citabo cakwe ica Archaeology of Land of the Bible—10,000−586 B.C.E., atila: “Umulimo wa kushula ifya kushulashula ufwaya maka maka ukulamuka capamo no kukanshiwa no kusambililapo umulimo umo. Takwaba inshila yapampamikwa iya kubombelamo uyu mulimo bwino, kanshi ico ababomba uyu mulimo balingile fye ukucita kuba abateuluka no kuba abalamuka mu kuitontonkanishisha. Filya fine cacindama ukuti uushula ifya kushulashula akanshiwe, akwate ne fisolobelo fya kubomfya, e fyo no musango aba, ukulamuka kwakwe no kuitontonkanishisha fyacindama.”

Abashula ifya kushulashula balishininkisha ukuti ca cine Yesreele umusumba uukalamba umwaleikala imfumu kabili umwali ifita e ko wali, kabili ku ca kupapusha waikeleko fye inshita iinono nga nshi iyaishibikwa mu lyashi lya kale ilyo Ahabu aaleteka, nga filya fine Baibolo yalondolola. Kwaliba ifipusho ifingi na fimbi ifyaipushiwa ifyo abantu bafwaisha ukwishiba ifyo pambi abashula ifya kushulashula bakapoosapo imyaka iingi iileisa ukufisambilila pa kusanga ifyasuko. Lelo, ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo, fitwalilila ukutupayanishisha ilyashi lyonse mu nshila yaumfwika iyo abashula ifya kushulashula bashingalondolwelamo.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 26]

Ifyo abashula ifya kushulashula baashula mu Yesreele

[Icikope pe bula 28]

Icilubi ca bena Kanaani icasangilwe pa Yesreele