Bushe Mwalisongwa na Basuusha fye Umo Shacela?

“UMUNTU usuusha fye umo shacela ni umo uushimona icintu icisuma muli umbi, lelo amonamo fye ububi. Aba na mano ya cipuululu, alola mu mfifi, kabili tamona ulubuuto, afwailisha ifisumi, no kubambe nama iisuma nakalya.” Casoswo kuti uwalandile aya mashiwi ni shimapepo umwina Amerika uwa mu mwanda walenga myaka uwa 19 Henry Ward Beecher. Abengi kuti batontonkanyo kuti aya mashiwi yalanga mu kukumanina imibele ya usuusha uwa muno nshiku. Lelo ishiwi lyapilibulwa usuusha lyatuntwike mu Greece wa pa kale, uko lishalelosha fye ku muntu uwalelangilila iyi mibele ya mutima. Pa myanda ya myake ingi, ili ishiwi lyalepilibula ukukonkelela aba mano ya buntunse.

Ni shani fintu aya mano ya buntunse aya musuusha yatendeke? Cinshi cintu yalesambilisha? Bushe iyi misango kuti yabe isuma ku Mwina Kristu ukuikwata?

Abasuusha aba pa Kale—Intuntuko Shabo ne Fisumino

Greece wa pa kale ali cifulo mwaiswile ukulanshanya ne fikansa. Pa myanda ya myake ingi iyatangilile Inshita Yesu, abaume pamo nga Socrates, Plato, na Aristotle balandile amano ya buntunse ayabalengele ukulumbuka. Ifisambilisho fyabo fyalyambukile sana abantu, kabili iyi mitontonkanishishe icili ilasangwa mu ntambi sha mu fyalo fya Basungu ilelo.

Socrates (470-399 B.C.E.) apaashishe ukuti insansa shibelelela tashisangwa mu kusupila ifintu fya ku mubili nelyo mu kuipakisha umusamwe. Alandile ukuti insansa shine shine shifuma mu bumi bwa kuipeelesha mu kufwailisha ubulumba. Socrates amwene ukuti ubulumba e papelela ubusuma. Pa kufika pali ubu buyo, alikene amaliila aya ku mubili no kubombesha kushalinga pantu ayumfwile ukuti ifi fintu kuti fyamupusaula. Akoseleshe ukukanacishamo no kuipusula, ukulaikala ubumi bwayanguka.

Socrates aishilelundulula umusango wa kusambilisha uwaishibikwe ukuti buSocrates. Ilintu aba mano abengi balepeela amano yabo no kupayanye fyebo fya kushinina, Socrates wena talecite fyo. Akutike kufyo aba mano ya buntunse bambi balelandapo pa fintu e lyo afwaya ukusansalika ifilubo muli fyo balanda. Uyu musango wakoseleshe mibele ya kulengulula no kusuula bambi.

Pa kati ka balekonkelela Socrates pali uwa mano ya buntunse umo uwe shina lya Antisthenes (mupepi na 445-365 B.C.E.). Antisthenes pamo na bambi baishilelundako kuli ici cisambilisho ca kutendekelako ica kwa Socrates pa kulando ukuti ubulumba bwaba e cisuma ceka fye. Ukusupila umusamwe kuli bene tacali cintu fye icingapuusaula umo lelo cali cintu icibi. Apo baishileleka ukwangalila capamo na bantu, balisuulile nga nshi abantunse banabo. Baishileishibikwa nga Basuusha. Ishina lyabo napamo lyafuma kwi shiwi lya ciGriki (ky·ni·kosʹ) ilyalelondolola ifyo bali lyonse, abakungumana kabili aba cilumba. Ishiwi lipilibula ukuti “ukupala imbwa.” *

 Icafumine mu Mikalile Yabo iya Bumi

Ilintu aya mano ya buntunse pamo nga ukusuusha ukutemwe fikwatwa no kuisekesha napamo mu fine fyeka balefimona nge fisuma, lelo Abasuusha bafikile ukwalepesha mu mano yabo. Ici cashininkishiwa mu bumi bwa Uususha waishibikwa sana—Diogenes uwa mano ya buntunse.

Diogenes afyelwe mu 412 B.C.E. mu Sinope, umusumba wabela lwa kuli bemba wa Black Sea. Wena na wishi bakuukile ku Atena, uko Diogenes ailesanga ifisambilisho fya Basuusha. Diogenes asambilishiwe kuli Antisthenes kabili aishilesendwa na mano ya buntunse aya kusuusha. Socrates aikele imikalile iyayanguka, kabili Antisthenes aikele imikalile ya kukanafwaya umusamwe. Lelo Diogenes aikele imikalile ya butukami. Pa kwebekesha ukukaana kwakwe ukwa maliila ya ku mubili, cashimikwa ukuti Diogenes aleikala mu musambilo inshita ipi!

Pa kusokota ubusuma bwapulamo, casoswa ukuti Diogenes alyendele ukupulinkana mu Atena mu nshita ya kasuba katande mono ne nyali ileyaka ukufwaya umuntu uwa bulumba! Iyi mibele yalecebusha abantu kabili yaishileba e nshila Diogenes na basuusha bambi balesambilishishamo. Casoswa no kuti Alekesandere Mukalamba inshita imo aipwishe Diogenes pa lwa co alefwaisha sana. Cashimikwa ati Diogenes ayaswike ukuti alefwaya fye Alekesandere ukuti acingukeko ku kubalika kwa kasuba!

Diogenes na basuusha bambi bali fye bakalombalomba. Tabakwete nshita ya kubishanya na bantunse, kabili balikene ne milimo ya buteko. Nalimo pa mulandu wa kusongwa ne nshila ya kupaashishamo iya kwa Socrates, bali aba musaalula apakalamba kuli bambi. Diogenes aishibikilwe ku nsoselo isha kukalifya. Abasuusha baipangile ishina lya kuba “abapala imbwa,” lelo Diogenes umwine bamwinike abati Imbwa. Afwile mupepi na mu 320 B.C.E. ilyo ali mupepi ne myaka 90. Icibukisho ica marbele icakwatapo ne mimonekele ya mbwa calikuulilwe pa nshishi yakwe.

Imbali shimo isha mano ya buntunse aya basuusha shasanshiwe na mu misambilishishe imbi. Nangu cibe fyo, mu kupita kwa nshita, iyi mikalile yacishamo iya kwa Diogenes na bakonshi bakwe abakonkelepo yaishilelenga aba basuusha ukusuulwa. Na mu kukonkapo, baishileloba umupwilapo.

Abasuusha ba Ndakai—Bushe Mufwile Ukulangishe Misango Yabo?

The Oxford English Dictionary ilondolola usuusha wa ndakai ukuti “muntu uwaba no musaalula nelyo uufwailisha ifilubo. . . . Umuntu uulangishe mibele ya kukanasumina mu kufumaluka na mu busuma bwa kutontonkanya ne ncitilo sha bantunse, kabili afwaya ukucite ci ukupitila mu kupumya na mu musaalula; aba ne milandile ya kufwailishe filubo.” Iyi mibele ilamoneka muli ici calo twabamo, lelo tayumfwana ne mibele ya Bwina Kristu. Tontonkanyeni pali ifi fisambilisho na pa fishinte fya Baibolo.

“Yehova wa nkumbu, kabili wa kusenamina, akokolo kukalipa, kabili afulo luse; te kuti ebaule pe, nangu kusaamo mutima umuyayaya.” (Amalumbo 103:8, 9) Abena Kristu baebwa “ukuba abapashanya Lesa.” (Abena Efese 5:1) Nga Lesa Wa maka yonse asalapo kulange nkumbu kabili no kusenamina ukucila “ukuba no musaalula nelyo ukufwailisha ifilubo,” icine cine Abena Kristu balingile ukwesha ukucita cimo cine.

Yesu Kristu, uwali cipasho ca kwa Yehova ‘atushilile ica kumwenako, ukuti tukonke mu makasa yakwe.’ (1 Petro 2:21; AbaHebere 1:3) Pa nshita shimo, Yesu asansalike imipepele ya bufi kabili ashimike ubunte ku milimo yabipa iya ici calo. (Yohane 7:7) Nalyo line, alandile ifintu fisuma pa lwa bantu abafumaluka. Ku ca kumwenako, alandile pa lwa kwa Natanaele ukuti: “Moneni, umwina Israele wa cine cine, muli wene tamwaba bucenjeshi!” (Yohane 1:47) Lintu Yesu abombele icipesha mano, cintu amwene inshita shimo citekekelo ca waundepwe. (Mateo 9:22) Kabili ilyo bamo batontonkenye ukuti ubupe bwa kutasha ubwa mwanakashi umo bwalicililemo, Yesu tasuushishe icali mu mutima wa uyu mwanakashi lelo atile: “Konse uko imbila nsuma iyi ikabilwa pano isonde ponse, kukalandwa ne co uyu mwanakashi acitile, ku kube ca kumwibukisha.” (Mateo 26:6-13) Yesu ali cibusa uwacetekele kabili uwatemenwe abakonshi bakwe, ‘abatemenwe ukufika na ku mpela.’—Yohane 13:1.

Apo Yesu ali uwapwililika, nga calimwangukile  ukusanga ifilubo mu bantu. Lelo mu cifulo ca kuba ne mibele ya kukanacetekela no kufwaye filubo, Yesu afwaile ukupembesula abantu.—Mateo 11:29, 30.

“[Ukutemwa] kutetekela fyonse.” (1 Abena Korinti 13:7) Aya mashiwi yalipusana ne mibele ya uususha, uutwishika ifyo bambi batontonkanya no kucita. Kwena, icalo cafulamo abantu ababa na mapange ya bumbimunda; e co kubelele umulandu wa kubela abacenjela. (Amapinda 14:15) Nangu cibe fyo, ukutemwa kulaiteyanya ukusumina pantu kulacetekela, takwaba na mutunganya wacilamo.

Lesa alitemwa kabili alicetekela ababomfi bakwe. Alishiba bwino bwino ukupelebela kwabo ukucila fintu abene baishiba. Nangu cibe fyo, Yehova taba na mutunganya pa bantu bakwe, kabili tenekela ifyacila pa fyo bengacita. (Amalumbo 103:13, 14) Mu kulundapo, Lesa afwaya ubusuma mu bantunse, kabili mu nshila iyacetekelwa, alapeela amashuko no bulashi ku babomfi bakwe aba cishinka, nangu ca kuti tabapwililika.—1 Ishamfumu 14:13; Amalumbo 82:6.

“Ine Yehova ndefwayafwaya mu mutima, ndelabule mfyo, no kupeelo muntu onse umwabele mibele yakwe, umwabele fifuma mu micitile yakwe.” (Yeremia 17:10) Yehova alishiba bwino bwino ifyaba mu mutima wa muntu. Ifwe tatwaishiba. E co, tulingile ukutekanya ukukanalatunganya bambi.

Ukusuminisha imibele ya kusuusha bambi ukulimba ne mishila muli ifwe e lyo no kwandatila amatontonkanyo yesu kwabamo amaka ya kuleta amalekano pa kati kesu na basumina banensu. Kuti kwapumfyanya umutende wa mu cilonganino ca Bwina Kristu. E co natulekonke ica kumwenako ca kwa Yesu, uwamwene ifintu mu nshila fifwile ukubelamo lelo uwabombele na basambi bakwe mu nshila isuma. Ali ni cibusa wabo uwacetekelwa.—Yohane 15:11-15.

“Ifyo mwatemwa abantu bacite kuli imwe, na imwe baciteni ifyo fine.” (Luka 6:31) Kwabako inshila ishingi isha kubomfeshamo uku kufunda kwa kwa Yesu Kristu. Ku ca kumwenako, bonse tulatemwa ukutusosha mu cikuuku na mu mucinshi. Kanshi na ifwe bene tulingile ukulanda kuli bambi mu nshila iya cikuuku ne ya mucinshi. Nangu fye ni lintu Yesu asansalike na maka ifisambilisho fya bufi ifya bashimapepo, tabalile acite ci mu nshila iya musaalula.—Mateo 23:13-36.

Inshila Sha Kulwishishamo Umusuusha

Nga twalilengwapo insoni, napamo kuti cayanguka ukuisuminisha fwe bene ukusongwa na basuusha. Kuti twalwisha uku kukongama ukupitila mu kutesekesha ukuti Yehova alacetekela abantu bakwe abashapwililika. Ici kuti catwafwa ukulamona bakapepa bambi aba kwa Lesa ukulingana ne fyo baba icine cine—e kutila abantunse abashapwililika abaleesha ukucite calungama.

Ifya kukumanya fya kukalifya kuti fyatungulula bamo ukukanacetekela abantu. Ca cine, tamwaba amano mu kucetekela umupwilapo abantunse abashapwililika. (Amalumbo 146:3, 4) Nangu cibe fyo, mu cilonganino ca Bwina Kristu, abengi mu bufumacumi balafwayo ukukoselesha. Tontonkanyeni pa lwa makana abapala banyinefwe, bashifwe, inkashi shesu, bamunyinefwe, na bana besu kuli abo abalufye ndupwa shabo. (Marko 10:30) Tontonkanyeni pa lwa fyo abengi baba ifibusa fya cine cine mu nshita ya kumanama. *—Amapinda 18:24.

Tacaba musuusha lelo ukutemwa aba bwananyina e cishibisha abakonshi ba kwa Yesu, pantu umwine atile: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” (Yohane 13:35) E co natulelangilila ukutemwa, kabili natulelolesha pa mibele isuma iya Bena Kristu banensu. Ukucite co kukatwafwilisha ukusengauka imisango ya Kusuusha.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 21]

Uwa musuusha uwalumbuka, Diogenes

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo ica Great Men and Famous Women