Ubumi Bwabo

“Iye, Icitetekelo Icishakakwinde”!

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA HERBERT MÜLLER

Imyeshi inono pa numa abashilika ba kwa Hitler basanshile icalo ca Netherlands, Inte sha kwa Yehova shalibindilwe. Ilyo tapalalepa, ishina lyandi lyalimoneke pa mutande wa mashina ya bantu abaNazi balefwaya, kabili balenunga nge nama.

INSHITA imo nalinakile ukubelama no kubutuka ica kutila naebele abakashi bandi ukuti kuti caba kwilulukwa nga bashilika banjikata. Lyene naibukishe amashiwi ya mu lwimbo ayatila: “Iye, icitetekelo icishakakwinde, nangu cikatitikishiwe ku balwani bonse.” * Ukutontonkanya pali lulya lwimbo kwalinkoseshe kabili kwanengele ukwibukisha abafyashi bandi abali mu Germany no bushiku abanandi baimbile ulu lwimbo ilyo nalebalaya. Bushe kuti namushimikilako ifyacitike?

Ica Kumwenako ca Bafyashi Bandi

Ilyo nafyelwe mu 1913 mwi tauni lya Copitz mu Germany, abafyashi bandi balepepa mwi calici lya Evangelical. * Pa numa ya myaka 7, mu 1920, batata balilekele ukupepa. Mu April pa 6, balombele icipepala ca Kirchenaustrittsbescheinigung [Declaration of Withdrawal From the Church(Icipepala ca Kubilisha Ukufuma mwi Calici)]. Uulolekesha pa fya kulembeshalembesha alibapekanishishe ici cipepala. Lelo nangu cibe ifyo, pa numa ya mulungu umo, batata balibwelele kwi ofeshi mu kulondolola ukuti tapali shina lya mwana wabo umwanakashi pa cipepala. Uulolekesha pa kulembesha alembele icipepala na cimbi ukulangilila ukuti na Martha Margaretha Müller wine alilekele ukupepa muli lilya Icalici. Pali iyi nshita, nkashi yandi Margaretha  ali fye no mwaka umo e lyo ne myeshi 6. Lelo ilyo caishile ku kubombela Yehova, batata balefwaya ukubomba apo bengapesha!

Muli ulya wine mwaka, abafyashi bandi balibabatishe ku Basambi ba Baibolo, nge fyo Inte sha kwa Yehova shaleitwa. Ilyo twalekula batata batubikile amafunde ayengi, lelo aya amafunde yamoneke ukuba ayayanguka ukukonka pantu bali aba bucishinka kuli Yehova. Pa mulandu wa bucishinka abafyashi bandi nabo baleteuluka. Ku ca kumwenako, kwali inshita imo ilyo abafyashi bandi batukenye ukwangala pa nse pa Mulungu. Lelo nangu cibe fyo, bushiku bumo pa mulungu mu 1925, abafyashi besu batwebele ukuti twali no kuya pa nse mu kwendaukako. Twalisendeleko ne fya kulya kabili twaliipakishe nga nshi—mwandi cali lishuko lyaibela ukufumina pa nse bulya bushiku! Batata batile balisambilileko ifishinka fimo pe bungano lyafumineko ifyalengele bateuluke muli ilya nshila. Inshita shimbi, nalyo line baleitemenwa ukuteuluka.

Nangu ca kuti abafyashi bandi balelwalilila, tabalekele ukushimikila. Ku ca kumwenako, pa kushalika trakiti wakwete umutwe uwaleti Ecclesiastics Indicted, twaninine ishitima icungulo cimo ifi pamo na ba mu cilonganino bonse no kuya kwi tauni lya Regensburg, bakilomita 300 ukufuma ku Dresden. Ubushiku bwakonkelepo, twashalike amatrakiti mwi tauni lyonse, kabili yonse yalipwile, lyene twaninine ishitima lya kutubwesesha uko twafumine. Ilyo twalefika ku ng’anda, palipitile amaawala mupepi na 24.

Ukufuma uko Naleikala

Nalyafwiwe ukulunduluka lwa ku mupashi ilyo nalebishanya ne bumba lya Jugendgruppe (Ibumba lya Misepela) mu cilonganino. Cila mulungu, abacaice ba myaka ukucila pali 14 balekumana na bamunyina ba cikalamba mu cilonganino. Twaleangala ifyangalo no kulisha ifilimba, ukusambilila Baibolo, e lyo no kulanda pa bubumbo na sayansi. Lelo, mu 1932, ilyo nali ne myaka 19, nalilekele ukubishanya na lilya ibumba.

Mu April ulya wine mwaka, batata bapokelele kalata ukufuma kwi ofeshi lya Watch Tower Sosaite mu Magdeburg. Ba Sosaite balefwaya umuntu uwingensha motoka kabili uwalefwaya ukuba painiya. Naishibe ukuti abafyashi bandi balefwaisha ukuti mbe painiya, lelo ine namwene kwati te kuti ncicite. Apo abafyashi bandi bali incushi, natendeke ukulungisha incinga, bamashini ba kubililako, ukulundako na bamashini ba kutaipilako, e lyo ne fipe fya mu ma ofeshi fimbi, ilyo nali fye ne myaka 14. Kuti nasha shani ulupwa lwandi? Balekabila ukwafwa kwandi. Ukulundapo, nali nshilabatishiwa nakalya. Batata balintekele pa nshi no kunjipusha ifipusho pa kumona nga nalishibe ifyaba mu lubatisho. Ilyo ifyasuko fyandi fyabashinine ukuti nali uwafikapo ukubatishiwa, batile: “Ulingile ukuipeelesha ukubomba uyu mulimo.” Nalicitile ico.

Pa numa ya mulungu umo nalitilwe ukuya ku Magdeburg. Ilyo naebele abanandi ba mwi Bumba lya Misepela, bafwaile ukwimba ulwimbo lwa buseko pa kundaya. Balipapile pa kumona ulwimbo nasalile pantu balumwene ukuba ulwakakala. Lelo nangu cibe fyo, bamo babulile ifilimba fyabo kabili bonse balimbile ulwimbo ulutila: “Iye icitetekelo  icishakakwinde, nangu cikatitikishiwe ku balwani bonse; icishakatinishiwe ku macushi ya cino calo.” Bulya bushiku, nshaishibe imiku yalya mashiwi yali no kunkoselesha mu myaka yali no kukonkapo.

Intendekelo ya Cimfulumfulu

Pa numa bamunyina ba ku Magdeburg babe nabanjesha mu myenseshe ya motoka, balimpele motoka pamo na bapainiya bambi bane, kabili twalimine ukulola ku Schneifel, icifulo cabela mupepi na Belgium. Bwangu bwangu twasangile fintu motoka yesu yacindeme. Abali mwi calici lya baKatolika muli ilya ncende tabatutemenwe , kabili bashimapepo basongelekenye abekashi ba muli ilya ncende ukuti baletutamfya. Ilingi, twalefyuka fye muli motoka ilyo abekashi tabalatusansa ne nkasu ne fyanso fimbi.

Pa numa ya cibukisho mu 1933, kangalila wa citungu, Paul Grossmann, atwebele ukuti umulimo wa Sosaite mu Germany walibindilwe. Inshita fye inono, iofeshi lya Sosaite lyafwaile ukuti ndeya na motoka ku Magdeburg, mu kusenda impapulo, no kutwala ku Saxony, ukwalepa bakilomita 100 ukufuma ku Megdeburg. Lelo ,ilyo nafikile ku Magdeburg, ba Gestapo (bakapokola ba ciNazi aba mu bumfisolo) bali nabesala kale iofeshi lya Sosaite. Nashile motoka kuli munyina mu Leipzig kabili nabwelele ku ng’anda—lelo nshakokweleko.

Nalitilwe kwi ofeshi lya Sosaite mu Switzerland ukuti ntendeke bupainiya mu Netherlands. Napangile ukuya pa numa ya mulungu umo nelyo ibili. Lelo nangu cibe fyo, batata banjebele ukuti ndeya lilya line. Nalyumfwile fintu banjebele, kabili mu maawala fye yanono, natendeke ubulendo ukufuma ku ng’anda. Ubushiku bwakonkelepo, bakapokola baishile ku ng’anda kuli batata mu kunjikata pa mulandu wa kufyuka. Lelo balicelelwe.

Intendekelo mu Netherlands

Mu August pa 15, mu 1933, nafikile pa ng’anda ya ba painiya mu Heemstede, itauni apalepa ba kilomita 25 ukufuma ku Amsterdam. Ubushiku bwakonkelepo, nalimine ukuya mu kushimikila nangu ca kuti nshaishibe iciDutch. Apo nali uwaipangasha na kardi wa kupeelelapo ubunte apapulintilwe ilyashi, natendeke ukubomba. Mwandi nalikoseleshiwe nga nshi ilyo umwanakashi Katolika asumine ukupoka icitabo caleti Reconciliation! Bulya bwine bushiku, nashalike ututabo na tumbi 27. Pa mpela ya bushiku bwa kubalilapo, nayumfwile uwa nsansa pa buntungwa bwa kushimikila ubo naipakishe na kabili.

Muli sho nshiku, bapainiya tabakwete kwa kufumya indalama kumbi kano fye ku misangulo balepoka nga bashalika impapulo. Shilya ndalama e shalembomfiwa ukushita ifya kulya na fimbi ifikabilwa. Nga ca kutila indalama shinono shalisheleko pa mpela ya mweshi, bapainiya baleakana no kushibomfya ku fintu fimbi. Twakwete ifipe ifinono lelo Yehova aletusakamana bwino nga nshi ica kutila mu 1934, nailesangwa kwi bungano mu Switzerland.

Umunandi wa Bucishinka

Pali lilya ibungano, nakumenye Erika Finke uwa myaka 18. Namwishibile ku myesu. Ali ni cibusa wa nkashi yandi, Margaretha, kabili nalitemenwe ifyo Erika asendele cine. Tapakokwele sana ukufuma apo abatishiwilwe mu 1932, umuntu umo aebele ba Gestapo ukuti Erika akene ukulanda ukuti “Heil Hitler!” Ba Gestapo balimukonkele no kumwipusha umulandu akaanine. Erika abelengele Imilimo 17:3 kuli kapokola wali pa maofeshi yabo kabili alondolwele ukuti Lesa asala fye umuntu umo ukuba umupusushi, no yo ni Yesu Kristu. Kapokola aipwishe ukuti: “Bushe kuli na bambi abasumina muli fyo?” Lelo Erika akeene ukulumbula  amashina. Ilyo kapokola amutiinishe ukuti ali no kumukaka, Erika amwebele ukuti cawama ukufwa ukucila ukulumbula amashina. Amuloleshe bubi bubi no kumupaatila ukuti: “Fuma muno. Kabiye ku ng’anda. Heil Hitler!”

Pa numa ye bungano, nabwelele ku Netherlands ilyo Erika ali mu Switzerland. Nangu cibe fyo, bonse babili twalishibe ukuti icibusa cesu calikosele. Ilyo ali acili mu Switzerland, Erika aumfwile ukuti ba Gestapo ku Germany balemufwaya. Asalilepo ukwikala mu Switzerland no kubomba bupainiya. Pa numa ya myeshi inono, Sosaite yamutumine ku Spain. Abombele bupainiya mu Madrid, lyene aile ku Bilbao, e lyo pa numa aile ku San Sebastián, uko ukupakasa kwabalamwinwe na bashimapepo kwamubikishe mu cifungo pamo na painiya alebomba nankwe. Mu 1935 baebelwe ukufuma mu Spain. Erika aishile ku Netherlands, kabili ulya wine mwaka twalyupene.

Inkondo Yapalamina

Pa numa ya bwinga, twalibombeleko bupainiya mu Heemstede, lyene twaile ku musumba wa Rotterdam. Kulya kwine e kwafyalilwe umwana wesu umwaume, Wolfgang, mu 1937. Pa numa ya mwaka umo twakukiile ku musumba wa Groningen, lwa ku kapinda ka ku kuso aka Netherlands, uko twaleikala mu ng’anda pamo na bapainiya banensu Ferdinand na Helga Holtorf no mwana wabo umwanakashi. Mu July 1938 Sosaite yatwebele ukuti kamfulumende ya ciDutch naisoka ukuti Inte isha ku Germany tashili na kushimikila nakalya. Pa nshita imo ine, nasalilwe ukuba umubomfi wa muputule (kangalila wa muputule), kabili ulupwa lwesu lwakukiile mu bwato bwa Sosaite ubwalebomba pamo nge ng’anda ya bapainiya baleshimikila lwa kukapinda ka ku kuso kwa Netherlands. Ilingi line, nshaleikala no lupwa lwandi, naleya pa ncinga mu kutandalila ifilonganino fyalekanalekana ukukoselesha bamunyina ukutwalilila ukushimikila. Kabili bamunyina balecita nge fyo fine. Bamo balilundileko fye ne mibombele yabo. Ica kumwenako cisuma ni Wim Kettelarij.

Ilyo nakumenye Wim, ali fye umwaice uwaishibe icine lelo inshita ikalamba alebomba pa farmu. Namupandileko amano ya kuti: “Nga ulefwaya ukukwata inshita iikulu iya kubombela Yehova, ulingile ukufwaya incito imbi.” Alicitile fyo fine. Pa numa, ilyo twakumene na kabili, namukoseleshe ukutendeka bupainiya. Anjaswike ukuti, “lelo ningile ukubomba pa kuti nkwate ica kulya.” Namukoseleshe ukuti, “Wakulalya. Yehova akakusakamana.” Wim alitendeke bupainiya. Pa numa, ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Cibili, alebomba nga kangalila wenda. Wim uuli ne myaka ya muli ba 80 nomba, acili ni Nte yapimpa. Cine cine Yehova alimusakamene.

Ukubindwa no Kufwaikwa

Mu May 1940, papitile fye mupepi ne myaka isano ukufuma apo umwana wesu uwa cibili, Reina, afyalilwe, abashilika ba ciDutch balicimbile kabili aba Nazi balipokele Netherlands. Mu July ba Gestapo bapokele iofeshi lya Sosaite no mwa kupulintila. Umwaka wakonkelepo, Inte shaliketwe kabili na ine wine nali umo uwa abo. Apo nali Nte kabili umwina Germany wa mushinku walinga ukuba umushilika, nalishibe ico ba Gestapo bali no kucita na ine. Naeseshe ukuleka ukutontonkanya ukuti nshakatalemona ulupwa lwandi na kabili.

Lyene mu May 1941, ba Gestapo balimfumishe mu cifungo no kunjeba ukuti ningile ukuyaba umushilika. Nalifililwe ukushininkisha. Bulya bwine bushiku natendeke ukufisamafisama, kabili mu mweshi ulya wine nabwelele mu muputule. Ba Gestapo lyene balembele ishina lyandi pa mutande  wa mashina ya bantu balefwaisha ukwikata.

Ifyo Ulupwa lwandi Lwacimfishe

Abakashi bandi na bana abakuukile ku mushi witwa Vorden lwa ku kabanga ka musumba. Lelo nangu cibe fyo, pa kukanafwaya ukubaletelela, nalekele ukubatandalila libili libili. (Mateo 10:16) Pa kutila niishibikwa, bamunyina balenjita ishina limbi, ilya Duitse Jan (John wa ku Germany). No mwana wandi, Wolfgang, uwa myaka isano bamwebele ukukanalanjita ati “Batata” lelo alenjita ukuti “Ome Jan” (bayama ba John). Lelo ukucita ico takwamwangukile ku mutima nakalya.

Ilyo nali ndefisamafisama, Erika asakamene abana kabili alitwalilile no kushimikila. Ilyo Reina ali ne myaka ibili, Erika alemubika pa ncinga no kumuteka apa kulonge fipe no kuya nankwe ku kushimikila mu mishi. Nangu ca kuti baleshupikwa pa kusanga ifya kulya, Erika talefilililwa fye ukufwaila lupwa ifya kulya. (Mateo 6:33) Shimafarmu umo ifi uwalepepa ku Katolika uo nalungishisheko mashini ya kubililako inshita imo ku numa, alemupelako ifyumbu (ifya ciNgeleshi). Alentwalilako na mashiwi kuli Erika. Inshita imo, alipile gulden umo (indalama) uwalinga pa cintu cimo alefwaya mwi tuuka lya miti. Umwine we tuuka alishibe ukuti uyu mwanakashi aleikala ku kufisamakufisama kabili takwete kardi wa kupokelapo ifya kulya, eco amupeele ifyo alefwaya no kumupeelako ba gulden babili. Icikuuku ca musango yo calengele Erika ukukanafwa ku nsala.—AbaHebere 13:5.

Ukubombela Pamo na Bamunyina Bashipa

Pali iyi nshita, natwalilile ukutandalila ifilonganino—nangu ca kutila nalekumana fye na bamunyina balesakamana fyene. Pa mulandu wa kuti ba Gestapo balemfwaya, nshaleikala pa ncende imo pa maawala ayengi nakalya. Bamunyina na bankashi abengi tabalesuminishiwa ukumona. Baishibene fye ne Nte isho baleba nasho mu mabumba ayanono ilyo balesambilila Baibolo. Pali uyu mulandu, inkashi shibili ishaleikala mu ncende ishapusana ishabela musumba umo wine shaishileishiba fye pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili ukuti bonse babili basangwike Inte ilyo kwali inkondo.

Ukufwaya incende ukwa kufisa impapulo sha Sosaite nako kwali mulimo uwayafya na umbi nakwete. Twalefisa fye na ma pepala, bamashini ba kupulintilako, na ba kukopolwelako Ulupungu lwa kwa Kalinda nga yakabilwa. Inshita shimo, twalekabila  ukukuusha ifitabo fyapulintwa na Sosaite ukufuma pa ncende fyafiseme no kuyafisa kumbi. Ndebukisha inshita imo ilyo nasendele ifibokoshi 30 ifya mpapulo, kabili pa nshita imo ine ukwesha ukuti nimonekela ku bantu—mwandi wali mulimo wa kutiinya!

Ukulundapo, twalesenda ifya kulya ukufuma mu mafarmu lwa ku kabanga ka Netherlands ukutwala mu misumba yabela lwa ku masamba, nangu ca kuti tabalesuminisha ukucita ico. Twalebika ifya kulya mu cikocikala no kuya ku masamba. Ilyo twasanga umumana, tatwaleabukila pa bulalo pantu lyonse paleba abashilika balelinda. Kanshi nomba, twalebika katundu mu mato ayanono, ukwabuka umumana, no kubika katundu pa cikocikala cimbi. Cilya twafika mu musumba uo twaleyako, twalelolela kwafiita, no kufwika bakabalwe insokoshi, kabili mu mutalalila twaleya uko icilonganino calefisa ifya kulya. Pa numa ya ico, ifya kulya fyalepeelwa kuli bamunyina balefikabila.

Nga ca kutila abashilika ba ku Germany basangile incende ya musango yo ukwalefiswa ifya kulya, nga balipailepo fye na bamo. Nangu cibe fyo, bamunyina abengi baliipeeleshe ukwafwa. Ku ca kumwenako, ulupwa lwa ba Bloemink ulwaleikala mwi tauni lya Amersfoort, lwalisuminishe ukuti umuputule wa kutuushishamo wa ng’anda yabo ulebomfiwa ngo mwa kusungila ifya kulya, nangu ca kuti ing’anda yabo yali fye mupepi na pa cifulo pali abashilika ba ku Germany! Inte shashipa nge shi shaleibika mu kapoosa mweo pa mulandu wa bamunyinabo.

Yehova ayafwile ine na bakashi bandi ukutwalilila aba citetekelo muli ilya myaka ya kubindwa. Mu May 1945 abashilika ba ku Germany balicimfiwe, kabili e papelele imikalile yandi iya kulafisamafisama. Ba Sosaite bafwaile ukuti ntwalilile ukubomba nga kangalila wenda ukufikila kukabe bamunyina bambi abengabomba. Mu 1947, Bertus van der Bil e wampyene. * Pali ilya nshita, umwana wesu uwalenga butatu alifyelwe, kabili twaileikala lwa ku kabanga ka calo.

Ubulanda ne Nsansa

Pa numa ya nkondo, naumfwile ukuti ilyo papitile umwaka umo ukufuma apo nafumine ku ng’anda ukuya ku Netherlands, batata balikakilwe. Balifumishiwe mu cifungo pa miku ibili pa mulandu wa kulwalilila, lelo balibabwekeshemo. Mu February 1938, babatwele ku nkambi ya kucushiwilwamo ku Buchenwald lyene baishilebatwala ku Dachau. Kulya, pa May 14, 1942, batata balifwile. Batwalilile ukuba abashangila kabili aba bucishinka ukufikila imfwa.

Bamayo nabo balibatwele kuli ilya ine nkambi ku Dachau. Baikele kulya ukufikila mu 1945 ilyo babafumishe. Apo ica kumwenako ca bafyashi bandi babili calisangwilileko ku mapaalo ya ku mupashi yantu nakwete, cali lishuko lyandi ukwita bamayo ukwisaikala na ifwe mu 1954. Nkashi yandi Margaretha—uwalebomba nga painiya mu Germany ya ku kabanga ukutula mu 1945 nao alishile. Nangu ca kuti bamayo bali abalwele kabili tabaishibe ukulanda iciDutch, batwalilile ukubomba mu mulimo wa mwi bala ukufikila ilyo bafwile mu October 1957.

Ibungano lya mu 1955 mu Nuremberg, mu Germany, lyalicindeme nga nshi. Pa numa ya kufika kulya, bamunyina bafumine ku Dresden baebele Erika ukuti banyina eko bali kuli lilya ibungano. Apo umusumba wa Dresden wali ciputulwa ca Germany ya ku kabanga, Erika tatalile amonapo banyina pa myaka 21. Caliteyanishiwe ukuti bamonane kabili balikumbatene. Mwandi kwali kukumana kwa cisansamushi nga nshi!

Mu kupita kwa nshita, ulupwa lwesu lwalikulile ukufikila ilyo twakwete abana 8. Ku ca bulanda, umo pa bana besu alifwile mu busanso bwa pa musebo. Nalyo line, ukumone fyo abana bonse abashalapo balebombela Yehova kulatuletela insansa icine cine. Twaliba aba nsansa nga nshi pa mulandu wa kutila umwana wesu Wolfgang no mukashi wakwe baba mu muputule kabili na pa kuti umwana wabo nao abomba pamo nga kangalila wa muputule.

Naliba uwa nsansa pa kumonako uko umulimo wa kwa Yehova watunguluka mu Netherlands. Ilyo natendeke bupainiya kuno mu 1933, mwali fye Inte mupepi na 100. Nomba, babamo ukucila pali 30,000. Nangu amaka yesu yaleya yalepwa, ine na Erika twapampamina pa kutwalilila ukukonka amashiwi ya muli lulya lwimbo lwa kale aya kuti: “Iye, icitetekelo icishakakwinde.”

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 23]

“Ibumba lya Misepela” ukutuusha pa numa ya kubomba mu mulimo wa mwibala

[Icikope pe bula 24]

Ine na bapainiya banandi twabombele mu cifulo ca Schneifel. Nali ne myaka 20

[Icikope pe bula 25]

Ine na Erika na Wolfgang mu 1940

[Icikope pe bula 26]

Ukutendekela ku kuso ukwisa ku kulyo: Umwishikulu wandi Jonathan no mukashi wakwe, Mirjam, Erika, ine, umwana wandi umwaume Wolfgang no mukashi wakwe, Julia

[Icikope pe bula 26]

Munyina wali na batata mu cifungo e wabalengele pali ici cikope mu 1941