Amafya ya Muncishanya

“KONSE KUFWILE KWABA UMULINGANYA, LELO TAKWABA UBUTEKO UBWINGALETA UYU MULINGANYA.”

Ifi e fyasosele Honoré de Balzac kalemba wa fitabo umwina France uwa mu myaka ya ba 1800. Bushe mulesuminisha ifyo asosele? Ukulingana ne fyo cifwile ukuba abantu abengi baishiba ukuti umuncishanya walibipa. Lelo, nangu ni muli ino myaka ya ba 2000, mu bwikashi bwa bantunse mwaba amabumba ayengi pa mulandu wa muncishanya.

CALVIN COOLIDGE, kateka wa ku United States ukufuma mu 1923 ukufika mu 1929, alisakamikwe pa mulandu wa bwafya bwa muncishanya kabili atile “kuli pele pele takwakabe ibumba lya bantu ba pa muulu.” Nangu cibe fyo, ilyo papitile imyaka nalimo 40 pa numa ya kuteka kwa kwa Coolidge, akabungwe ka Kerner Commission, akapeelwe umulimo wa kusambilila pa fya mushobo, katile ku ntanshi mu United States mukasuka mukaba amabumba yabili: “ibumba limo ilya bafiita, ne bumba limbi ilya babuuta—aya mabumba yakaba ayalekana kabili ayashalingana.” Bamo batila ati ifi fyebo fyalifishiwapo no kuti “akapaatulula mu fya bunonshi no mushobo kalekulilako” muli cilya calo.

Mulandu nshi cakosele fi ukuleta umulinganya? Umulandu ukalamba waba buntunse. Inshita imo, William Randolph Hearst uwali kale mu buteko bwa ku United States atile: “Abantu bonse muli fimo balilingana, kumfwa muli fimbi tabafwaya ukulingana.” Aloseshe mwi? Napamo Henry Becque umwina France uwalelemba amangalo muli ba 1800 alilondolwele bwino ukuti: “Icilenga ukuti caba icakosa ukuleta umulinganya ca kuti tufwaya fye ukulingana na batucilile.” E kutila, abantu bafwaya ukulingana na bantu ba pa muulu; lelo te bengi bafwaya ukuipusula amashuko pa kuti balingane na bo bamona ukuti ba pa nshi kuli bene.

Ku numa uku, abantu balefyalwa ku bantu yaweyawe, ku ba mu buteko abakankaala, nelyo ku ba ku bufumu. Ifi e fyo caba mu ncende shimo shimo. Lelo, mu fyalo ifingi ndakai, indalama—nelyo ukubulisha indalama—e filangilila nampo nga umuntu aba mwi bumba lya ba pa nshi, aba pa kati, nelyo ibumba lya ba pa muulu. Lelo kwaliba na fimbi ifilenga kwaba umuncishanya, ifintu pamo nga umushobo, amasomo, no kwishiba ukubelenga no kulemba. Kabili mu ncende shimo, icilenga sana musobolola waba pa baume na banakashi, kabili abanakashi babamona ukuti libumba lya pa nshi.

 Bushe Kuliko Isubilo?

Amafunde ya nsambu sha bantunse yalyafwa ukufumyapo umuncishanya. Amafunde ya kulesha umuncishanya yalipangilwe mu United States. Umusobolola wa mushobo uwali ku South Africa walibindilwe. Ubusha, nangu ca kuti buciliko, bwalibindwa mu fyalo ifingi. Ukupingulapo kwa filye kwalilenga abene ba fyalo ukupeelwa insambu mu calo, kabili amafunde ya kulesha umusobolola yalyafwa amabumba ya bantu abapiina.

Bushe ici cilangilila ukuti umuncishanya uli no kupwa? Iyo. Nelyo ca kutila umuncishanya naucepanako, ifintu fimbi nafitendeka. Icitabo ca Class Warfare in the Information Age cisosa ukuti: “Cilemoneka ukuti pali lelo tacilekabilwa ukubika abantu mu mabumba ya ba ndalama na ya babomfi, lelo cili fi pantu aya mabumba yakalamba yalibongololwa ukuba amabumba yanono aya bantu abakalipa.”

Bushe umuncishanya ukatwalilila ukulekanya abantu? Kwena, nga fintu icipande cikonkelepo cili no kulanga, natukwata isubilo.