Umuti Utonya Ifinyamuti Ifibomfiwa ku Milimo Iingi

Pali Yeremia 51:8 patila: “Twaleni balsamu ku kukalipwa.” Pa kuti twishibe kumo ukufuma ici cintu icishikatalikako ubukali kabili iciposha, natwelenganye ukuti twafika ku cishi ca Chios, muli Bemba wa Aegean.

KU KUTENDEKA kwa lusuba, abalimi ba pa Chios balaipekanya ukulobolola mu nshila yaibela nga nshi. Ilyo bapyanga ulubansa, babula impemba e lyo bafukilila imiti itwa mastic. Abalimi lyene bakoma mu mukwa wa muti, ukulenga imiti ukutonya amenshi. Lyene mulatendeka ukufuma ifinyamuti fyabutulukila. Pa numa ya milungu ibili nelyo itatu, ifi finyamuti filatikama kabili abalimi balafisenda, nampo nga ni ku muti kwine nelyo pa mushili mwi samba. Ifi finyamuti, ifitwa gum mastic, filabomfiwa ukupanga balsamu.

Lelo ilyo mushilasombola, ukutekanya no kubombesha filakabilwa. Imikonso yapotwa kabili iyafitulukila iya uyu muti ikula panono panono. Cisenda imyaka 40 ukufika ku 50 pa kuti umuti ukule ukufikapo—ilingi ukulepa amamita yabili ukufika kuli yatatu.

Ukulunda pa mulimo wa kutema imiti no kulonganya ifinyamuti, kulaba imilimo imbi iicitwa pa kupanga mastic. Ilyo abalimi balonganika ifinyamuti, balafinyunga, ukufisamfya, no kufibika ukulingana no bukulu no musango wa fiko. Pa numa, mastic ilawamishiwa kabili lyene kuti yabomfiwa ku milimo iingi.

Ilyashi pa Cimenwa Cisuma

Ishiwi lya ciGriki ilya “mastic” lyaampana ne shiwi limbi ilipilibula “ukusumanya ameno.” Ili shina lilanga ukuti ukufuma ku kale, ifinyamuti fya muti wa mastic filashetwa ku kuwamyako umupu mu kanwa.

Ifyebo fyakokwesha pali mastic fyalembwa na Herodotus, umuGriki wasoma ilyashi lya kale uwaliko mu mwanda wa myaka uwalenga busano B.C.E. Bakalemba bambi aba ku kale na bashing’anga—ukubikako Apollodorus, Dioscorides, Theophrastus, na Hippocrates—balondolwele ifyo mastic yalebomfiwa ku kuundapa. Nangu iyi miti ikula konse ku lulamba lwa Mediterranean, ukutula nalimo mu 50 C.E., ukulima mastic kucitwa fye mu Chios. Kabili ico abacimfishe Chios balefwaisha ni mastic, ukutendekela fye ku bena Roma, lyene abena Genoa, e lyo na bena Ottoman.

Mastic Ibomfiwa ku Milimo Iingi

Bashing’anga ba ku kale aba ku Egypt balebomfya mastic ku kuundapa amalwele yalekanalekana, pamo ngo kupolomya no bulwele  bwa mu mfyufyu. Kabili baleibomfya nge cena cinunke cisuma kabili na mu kumika ifitumbi. Umuti wa mastic nalimo wali pa fyalebomfiwa ukupanga ‘balsamu wa mu Gileadi,’ iyalandwapo muli Baibolo pa fyo yalebomfiwa ku kuundapa na ku kupanga amafuta ya kusuba no kumika ifitumbi. (Yeremia 8:22; 46:11) Batila umuti utwala stacte, cimo icibomfiwa pa kupanga icushi ce fungo icashila, icibomfiwa fye mu kupepa, nalimo caba musango umo wine ne miti ya mastic.—Ukufuma 30:34, 35.

Muno nshiku, mastic isangwa muli varnish iyo babomfya ku kucingilila uko bapenta, imbao, ne filimba. Kabili ibomfiwa ku kucingilila intambo sha malaiti na ku kucilikila amenshi, kabili batila ilawamya sana amalangi ya nsalu na ya bakalenga. Kabili ilabomfiwa na pa kupanga glue. Pa mulandu wa cena ca iko icisuma ne fintu fimbi, mastic ilabomfiwa muli sopo, amafuta, na pefyumu.

Mastic yaba pa miti 25 iyasuminishiwa mu fyalo fyonse. Icili ilabomfiwa ilingi mu miti ya cimuntu ku baArabu. Kabili ilabomfiwa mu kupanga umuti ukosha ameno no kubika mu kati ka miti iyo beta ati amacapsules.

Apo e kufuma balsamu, ifi finyamuti ifibomfiwa ku milimo iingi, fyalicefyako ubukali kabili fyalyundapa abantu pa myaka iingi. E mulandu wine ukusesema kwa kwa Yeremia kusosela ati: “Twaleni balsamu ku kukalipwa.”

[Ifikope pe bula 31]

Chios

Ukusombola mastic

Ifinyamuti fya mastic filelonganikwa bwino bwino

[Abatusuminishe]

Chios ne cikope cilelanga abalesombola: Ukusuminishiwa na ba Korais Library; fyonse fimbi fyaba Kostas Stamoulis