Bushe Ubusaka Bwacindama Shani?

ABANTU bapusanapusana baishiba ifyalekanalekana pa busaka. Tutile, nyina aeba kalume ukusamba ku minwe na ku menso, kalume kuti atontonkanya ati ukubika fye iminwe ku mupaipi wa menshi no kubomfya imilomo yakwe e cilekabilwa fye. Lelo, nyina naishiba bwino. Amubwekesha ku muputule basambila, no kumukusa ku minwe na ku menso ne sopo ilingi na menshi—nangu apunde shani!

Kwena ifya kupiminako ubusaka fyalipusanapusana mu fyalo fyonse, kabili abantu ilyo balekula ifyo beshiba pa lwa busaka filapusanapusana. Ku kale, mu fyalo ifingi isukulu lya busaka apo ifintu fyaikala bwino lyaleyafwa abana be sukulu ukuba aba busaka. Muno nshiku, pa fibansa fya pa masukulu fimo paisula ifisoso ne finkolonkolo kabili tapamoneka nge cifulo ca kwangalilapo no kutukushishapo umubili lelo, pamoneka kwati ni pa cishala. Kabili ni shani pa lwa mu makalashi? Darren, uuwamya pa sukulu lya sekondari ilya mu Australia atile: “Pali nomba tulamone fisoso na mu makalashi.” Abana bamo nga babeba ukuti “Toola ifisoso” nelyo “Wamyapo,” bamona kwati balebakanda. Icilenga ni co bakafundisha bamo beba abana ukuwamya apali ifiko ilyo balebakanda.

Na kabili, abakalamba tabalanga abaice ica kumwenako cisuma ica busaka, nampo nga ni mu mikalile ya cila bushiku nelyo mu fya makwebo. Ku ca kumwenako, ififulo fya cintubwingi ifingi fishala ifyalamba kabili ifyo mushingatemwa ukumona. Utwampani tumo tulalamfya incende sha kwikalamo. Lelo, abantu e bakowesha ifintu, te twampani na makwebo ifishipema. Nangu line ubufunushi ne fifumamo e filenga sana ubwafya bwa kukowela mu fyalo fyonse, ubusali bwa muntu umo umo nabo bulakoweshako ifintu. Uwaleyangalila akabungwe ka Commonwealth of Australia kale alisuminishe ici ilyo atile: “Ifyo umuntu umo umo acita e filenga ififulo fya cintubwingi ukuba ifya busaka nelyo ifya fiko.”

Lelo, bamo batila umuntu umwine e ufwile ukwishiba icingalenga ubusaka, te umbi ukumweba ifya kucita. Bushe e fyo caba?

Ubusaka bwalicindama sana maka maka ukukuma ku fya kulya—nampo nga twashita pa mushiika, tulelya pa cifulo bafishitisha, nelyo tulelya ica kulya pa ng’anda ya kwa cibusa wesu. Abaleikata nelyo  ukutupeela ifya kulya balingile ukuba aba busaka sana. Iminwe ya fiko—iyabo nelyo iyesu—kuti yaleta amalwele ayengi. Ni shani pa lwa fipatala, ifyo twenekela ukuba ifya busaka sana pa fifulo fyonse? Ulupapulo lwa The New England Journal of Medicine lwatile icilenga abalwele bateka mu cipatala ukwambula amalwele yambi ayo bapoosapo badola amabilioni 10 cila mwaka pa kuyondapa, ni co badokota na banasi bamo tabasamba ku minwe. Tatwenekela nangu umo ukutulwalika pa mulandu fye wa busali bwakwe.

Kabili mulandu sana kuli umo—ukukowesha amenshi—ku mufulo nelyo ku mulekelesha fye. Cimbi na co, bushe kuti twakana ukulwala nga tuleenda ukwabula ukufwala insapato ku lulamba uko abakunkuma ku miti ikola na bambi basha bapoosa inyeleti bailashilako iyi miti? Napamo icipusho cacindama ico twingaipusha ca kuti: Bushe pa ng’anda yesu paliba ubusaka?

Mu citabo cakwe ica Chasing Dirt, Suellen Hoy aipusha ati: “Bushe twaba aba busaka nga fintu twali kale?” Ayasuka ati: “Napamo iyo.” Atile napamo icalenga sana kwalukaaluka kwa fyo abantu bakatamika mu bwikashi. Ilyo inshita abantu bekala pa mayanda ileya ilecepelako, balipila fye umuntu umbi ukuti abawamisheko ifintu. E co, pali nomba abantu tabamona ukuti ukusunga icifulo twikalamo ica busaka kwalicindama sana. Umwaume umo atile: “Nshiwamya umwa kusambila—ng’wamya umubili wandi. Nangu ca kuti ing’anda yandi ili ne fiko, ne mwine nga ndi uwa busaka cilabako bwino.”

Lelo, ukuba uwa busaka tacalola mu kumoneka fye uwa busaka. Kusanshamo fyonse ifilenga imikalile ukuwama. Kabili ubusaka bulanga ifyo tutontonkanya ne fyo twaba na kabili bwalikuma sana imibele yesu no kupepa kwesu. Natumone ici.