Ifyo Tertullian Aleipilika

‘BUSHE kupalana nshi kwaba pa Mwina Kristu no wa mano ya buntunse? pa unyonganya icine, no ulungika no kusambilisha icine? Kumfwana nshi kwaba pa Masomo ya pa muulu ne Calici?’ Ifipusho fya musango yu ifyayafya fyaipushiwe na Tertullian, kalemba wa mu mwanda wa myaka uwalenga bubili no wa butatu C.E. Aishileishibikwa nga “umo uwaishibe sana ilyashi lya kale ilye Calici ne fisambilisho fyaliko mu nshiku shakwe.” Aishibe imbali fye shonse isha mipepele.

Napamo Tertullian aishibikilwe sana pa fyebo fyakwe ifyaleipilika, nelyo ifyalemoneka kwati fyaleipilika, pamo nge fi: “Lesa mukulu nga nshi, lintu Aba kabili umunono.” “Tufwile ukusumina mu [mfwa ya Mwana wa kwa Lesa], pantu tayakwata ubupilibulo.” “[Yesu] alishiikilwe, no kubuuka na kabili; ici cishinka, pantu te kuti cicitike.”

Tertullian aleipilika na muli fimbi ukulunda pa fyebo fyakwe. Nangu ca kuti alefwaya ifyo alelemba ukulandilako icine no kusungilila bumpomfu bwe calici ne fisambilisho fya liko, anyongenye ifisambilisho fya cine. Ifyo aletele sana muli Kristendomu fyaishileba masambililo ayo bakalemba ku ntanshi batendekelepo icisambilisho ca Balesa Batatu. Pa kuti twishibe ifyo ici cacitike, natubale tulandeko panono pali Tertullian umwine.

“Taleba uwa Kutendusha”

Finono fyaishibikwa pa bumi bwa kwa Tertullian. Abasoma abengi basumina ukuti afyelwe mu 160 C.E. mu Carthage, ku North Afrika. Cimoneka kwati alisambilile sana kabili alishibene na mabumba yakalamba aya ba mano ya pano nse ayaliko mu nshiku shakwe. Cimoneka no kuti icamulengele ukwisa ku buKristu cali kuitemenwa ukufwila icitetekelo ukwa baleitunga ukuba Abena Kristu. Ulwa kufwila ubuKristu, aipwishe ukuti: “Nani uutontonkanya pa kufwila icisumino ashicincishiwa ukwipusha ifyaba mu kufwila icisumino? nani, pa numa ya kwipusha, uushipokelela ifisambilisho fyesu?”

Lintu aalwike no kuba Umwina Kristu wa mwi shina fye, Tertullian aishileba kalemba uwalamwike mu kulemba ifyebo ifipi kabili ifyabamo ukulamuka. Icitabo ca The Fathers of the Church cisosa ukuti: “[Akwete] ukulamuka uko abasoma ifya mipepele abengi bashakwete. Taleba uwa kutendusha.” Uwasoma umo atile: “Tertullian [akwete] ica bupe mu kulemba amashiwi ukucila ifyebo, kabili cilangukapo ukumfwikisha ifyebo fyakwe ifya kulamuka ukucila ukumfwikisha ukupelulula kwakwe. Napamo uyu e mulandu wine abengi bambwila amashiwi yakwe ayanono ukucila ifyebo fyakwe ifingi.”

Ukusoselako UbuKristu

Icitabo caishibikwa sana ico Tertullian alembele cali ca kuti Apology, ico batila calibombele bwino sana mu kusoselako abaleitunga ukuba Abena Kristu. Calembelwe mu nshita lintu Abena Kristu balesanswa ku bantu  bamutunganya. Tertullian asoseleko aba Abena Kristu no kuilishanya pa fyo balebacusha. Atile: “[Abakaanya] bamona ukuti Abena Kristu e baleta utuyofi ku cintubwingi na mafya yonse ayaponena abantu. . . . Nga ca kuti umumana wa Nile taupoosele ku kutapilila amabala, nga ca kuti imiceele tayalwike, nga ca kuti kuli icinkukuma, icipowe, icikuko—ilyo line tumfwa uko abantu batila: ‘Pooseni Abena Kristu mu nkalamo!’”

Nangu ca kuti ilingi Abena Kristu balebapeela umulandu wa kukanaba na bucishinka ku Buteko, Tertullian akosele pa kulanga ukuti na kuba bali e bantu abacetekelwa sana mu bwikashi. Pa numa ya kulanda pa matukuto ya kufwaya ukutaasha ubuteko, acinkwileko abalemukaanya ukuti balya balepangana ukutaasha ubuteko bali basenshi, te Bena Kristu iyo. Tertullian asosele ukuti lintu Abena Kristu baipaiwa, Ubuteko e buculilamo.

Impapulo shimbi isha kwa Tertullian shalelanda pa mikalile ya Bwina Kristu. Ku ca kumwenako, ilyo alelanda pa mulandu alembele ulupapulo lwa kuti On the Shows, Tertullian atile Abena Kristu tabafwile ukuyaangala ku ncende shimo, nangu kusangwa ku mangalo ya basenshi, na ku fyo baletambisha. Cimoneka kwati kwali bamo abapya abashamwene icilubo pa kukumana ku kufundwa ifya mu Baibolo no kusangwa ku mangalo ya cisenshi. Pa kwesha ukubalenga ukutontonkanyapo, Tertullian alembele ukuti: “Fintu caba icabipa ukufuma kwi calici lya kwa Lesa no kuya ku lya kwa kaseebanya—ku fya ku mupashi na ku fya bunama.” Atile: “Ifyo mwakaana ukucita, tamufwile ukufipokelela mu mashiwi.”

Anyonganya Icine Ilyo Alecisoselako

Tertullian atendeke umushikakulo wakwe uwaleitwa ati Against Praxeas pa kusosa ukuti: “Kaseebanya alwisha no kukaanya icine mu nshila ishingi. Inshita shimo afwaya ukonaula icine pa kusosela icine.” Umuntu uwitwa Praxeas uwa mu mushikakulo uyu taishibikwa, lelo Tertullian atwishike ifisambilisho fyakwe pali Lesa na Kristu. Amwene Praxeas nge cibombelo ca kwa Satana ku kwesha ukonaula ubuKristu.

Umulandu wakakala pa baleitunga ukuba Abena Kristu pali ilya nshita wali kwampana kwaba pali Lesa na Kristu. Bamo pali bene, maka maka abaGriki, calibakosele ukusumina icisumino ca kuti kwaba Lesa umo e lyo no mulimo Yesu akwata uwa kuba Umupusushi kabili Kalubula. Praxeas alefwaya ukukalulula ubu bwafya pa kusambilisha ukuti Yesu ali ni Wishi uwalemonekela fye mu nshila imbi kabili tapaali ubupusano pali Wishi no Mwana. Ici cisambilisho, ico baleita ati modalism, citila Lesa aisokolwele “nga Wishi mu Bubumbo na mu kupeela Amalango, kabili ngo Mwana muli Yesu Kristu, kabili ngo Mupashi wa Mushilo ilyo Kristu anine ku muulu.”

Tertullian alangile ukuti Amalembo yalelekanya bwino Wishi no Mwana. Pa numa ya kwambula 1 Abena Korinti 15:27, 28, atile: “Uwalamfiishe (ifintu fyonse), no Yo uo balamfiishe—bafwile ukuba Bantu babili abapusana.”  Tertullian alandile pa mashiwi ya kwa Yesu umwine aya kuti: “Tata mukalamba pali ine.” (Yohane 14:28) Pa kubomfya ifyebo fimo ifya mu Malembo ya ciHebere, pamo nga Amalumbo 8:5, alangile ifyo Baibolo ilondolola ukuti Umwana “alicepako.” Tertullian asondwelele ukuti: “E co Wishi no Mwana te bamo bene, pantu wene mukalamba pa Mwana. Apo Wishi ni umo, no Ufyalwa ni umbi; no Utuma na o ni umo, kabili no Utumwa na o ni umbi; kabili Uulenga ni umo, na Untu icintu cilengelwamo ni umbi.”

Tertullian aishibe ukuti Umwana alicepako pali Wishi. Lelo mu kwesha ukupwisha icifundisho ca modalism, ‘acilile mu fyalembwa.’ (1 Abena Korinti 4:6) Ilyo mu kuluba Tertullian aeseshe ukushinina ukuti Yesu ni lesa pa kubomfya icifundisho na cimbi, atendeke icifundisho ca kuti “icintu cimo mu bantu batatu.” Ukubomfya iyi misambilishishe, aeseshe ukulanga ukuti Lesa, Umwana wakwe, no mupashi wa mushilo bantu batatu mu cintu cimo ica bulesa. E co Tertullian aishileba uwa ntanshi mu kubomfya ishiwi lya ciLatin ilya “balesa batatu” kuli Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo.

Cenjeleni ku Mano ya Pano Nse

Tertullian apangile shani icisambilisho ca “cintu cimo mu bantu batatu”? Icasuko cisangwa muli fimbi umo uyu muntu aleipilika—mu fyo alemona amano ya pano nse. Tertullian aleita amano ya pano nse ukuti “‘fifundisho’ fya bantu ne ‘fya fiwa.’” Alengulwile pa bwelu ukubomfya amano ya pano nse ku kutungilila ifisambilisho fya Bwina Kristu. Atile “talukeni ku kuletako ubuKristu bwanyongana ubwa kwa Stoiki, Plato, no bwa kulamuka.” Lelo, Tertullian umwine alebomfya sana amano ya pano nse lintu yaumfwana ne fisambilisho fyakwe.—Abena Kolose 2:8.

Ulupapulo lumo lutila: “Ifisambilisho fya mipepele ifya basumine muli Balesa Batatu fyalekabila ukutungililwa ku masambililo ya ciGriki ne fintu fimbi pa kuti filunduluke no kubomfiwa.” Kabili icitabo ca kuti The Theology of Tertullian cisosa ukuti: “[Cali] kubika pamo amafunde na mano ya pano nse, ifyalengele Tertullian ukupanga icisambilisho ca balesa batatu mu musango wa kuti, te mulandu no kupelebela kwa iko no kulubana, capeele apa kutendekela icisambilisho pa kukumana kwa Council of Nicaea.” E co, icisambilisho ca kwa Tertullian ica kuti kwaba abantu batatu muli Lesa umo, calibombele sana mu kwananya icilubo ca mipepele mu Kristendomu monse.

Tertullian apeele bambi umulandu wa konaula icine ilyo baleesha ukucisoselako. Lelo, pa kusaakanya icine ca mu Baibolo ica kwa Lesa icapuutwamo na mano ya pano nse, na o awilile mu citeyo cimo cine. E co natumfwile ukusoka kwa mu Malembo ukwa ‘kukanaangwa imipashi ya kulufya, ne fisambilisho fya fiwa.’—1 Timote 4:1.

[Ifikope pe bula 29, 30]

Tertullian alengulwile amano ya pano nse lelo ayabomfeshe ku kutungilila icisambilisho cakwe

[Abatusuminishe]

Pa mabula 29 na 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Icikope pe bula 31]

Abena Kristu ba cine bataluka ku kusaakanya icine ca mu Baibolo na mano ya pano nse