Baibolo wa “Septuagint” Aali wa Mulimo ku Kale Kabili Acili wa Mulimo

UMWAUME umo umulashi wa ku Ethiopia aleya ku mwakwe ukufuma ku Yerusalemu. Ilyo alepita mu ciswebebe pe celeta lyakwe, alebelenga icimfungwa ca fya mapepo mu kupongomoka. Ifyo amashiwi abelengele yalondolwelwe fyalimufikile pa mutima ica kuti ayalwile ubumi bwakwe ukutule lyo. (Imilimo 8:26-38) Uyu mwaume alebelenga pali Esaya 53:7, 8 muli Baibolo yabalilepo ukupilibulwa, ne yi ni Septuagint ya ciGriki. Ulu lupapulo lwali  no mulimo wacindama mu kusabankanya ubukombe bwa mu Baibolo pa myanda ya myaka iingi ica kuti lwitwa ati Baibolo wayalwile isonde.

Ni lilali kabili cali shani pa kuti Septuagint apekanishiwe? Cinshi Baibolo wa musango yo alekabilwa? Yabomfiwa shani pali iyi myaka yonse iishaifulila? Finshi Septuagint ingatusambilisha pali lelo, nga e po fyaba?

Yapangiilwe AbaYuda Balelanda IciGriki

Mu 332 B.C.E. ilyo Alekesandere Mukalamba aile mu Egupti pa numa ya konaula umusumba wa Turi, uwa mu Foinike, apokelelwe nga kalubula. Kulya asangileko umusumba wa Alekesandria, icifulo ca pa kati ica masomo ku kale. Pa kufwaisha ukuti abantu bonse abaleikala mu fyalo acimfishe beshibe intambi sha ciGriki, Alekesandere aleteleko iciGriki caishibikwe ku bengi (iciKoine) mu fyalo fyonse ifyo aleteka.

Mu mwanda wa myaka uwalenga butatu B.C.E., mu Alekesandria mwaishileikala abaYuda abengi. AbaYuda abengi, abaileikala mu mishi yasalangene iyali ku nse ya Palestine pa numa ya bunkole bwa ku Babele, bakuukile ku Alekesandria. Bushe aba baYuda balishibe bwino iciHebere? Icitabo ca Cyclopedia ica kwa McClintock na Strong citila: “Calishibikwa bwino bwino ukuti ilyo abaYuda babwelele muli bunkole mu Babele, ninshi balilaba ifingi ifyo baishibe pa ciHebere ca ku kale, ifyalembwa fya mu mabuuku ya kwa Mose ifyali mwi sunagoge lya mu Palestine fyalelondololwa kuli bene mu lulimi lwa bena Kaldi . . . AbaYuda ba mu Alekesandria napamo bali bacili tabalaishiba sana iciHebere; ululimi baishibe sana ciGriki ca ku Alekesandria.” Cimoneka kwati mu Alekesandria e mwalingile ukuti Amalembo ya ciHebere yapilibulwe mu ciGriki.

Aristobulus, umuYuda uwaliko mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E., alembele ati ifunde ilyalembelwe mu ciHebere lyapilibwilwe mu ciGriki kabili basondwelele ukulipilibula mu kuteka kwa kwa Ptolemy Philadelphus (285-246 B.C.E.). Abantu baishiba ifyalekanalekana pa fyo Aristobulus apilibwile ilyo atile “ifunde.” Bamo batila alelanda pali Pentateuch fye, lelo bambi batila napamo alelanda pa Malembo yonse aya ciHebere.

Te mulandu ne fyo cali, caishibikwa ukuti mupepi na baYuda basoma 72 e bapilibwile Amalembo ya ciHebere mu ciGriki. Pa numa, batendeke ukubomfya fye icipendo ca 70 icapalaminako kuli 72. E co, uyu Baibolo aleitwa ati Septuagint, icalola mu kuti “70,” kabili yalelembwa ati LXX, ifyo inambala 70 ilembwa mu ciRoma. Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E., amabuuku yonse aya mu Malembo ya ciHebere yalebelengwa mu ciGriki. E co, ishina lya Septuagint lyaishileba ishina lya Malembo yonse aya ciHebere ayapilibwilwe mu ciGriki.

Yali ya Mulimo mu Mwanda wa Myaka uwa Kubalilapo

Septuagint yalebomfiwa sana ku baYuda balelanda iciGriki ilyo Yesu ashilabako na lintu aliko pe sonde. AbaYuda abengi ne nsangu abalongene mu Yerusalemu pa bushiku bwa Pentekoste wa mu 33 C.E., bafumine ku fitungu fya ku Asia, Egupti, Libya, Roma, na Krete—ififulo umo abantu balelanda iciGriki. Ukwabula no kutwishika, balebelenga muli Septuagint. (Imilimo 2:9-11) E co, ubu bupilibulo bwalibomfiwe sana mu kwananya imbila nsuma mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo.

Ku ca kumwenako, ilyo alelanda na baume ba ku Kurene, ku Alekesandria, ku Kilikia, na ku Asia, umusambi Stefani atile: “Yosefe atumine ku kwita wishi Yakobo na bantu bakwe bonse [ku Kanani], imitwe amakumi cinelubali na isano [75].” (Imilimo 6:8-10; 7:12-14) Ilembo lya Ukutendeka icipandwa 46 mu ciHebere litila impendwa ya balupwa kwa Yosefe yali amakumi cinelubali [70]. Lelo, Septuagint itila bali 75. Cailanga fye ukutila, Stefani ayambwile muli Septuagint.—Ukutendeka 46:20, 26, 27.

Ilyo umutumwa Paulo aendawike mu Asia Minor na mu Greece pa lwendo lwakwe ulwa bumishonari ulwa bubili no lwa butatu, ashimikile ku Bena fyalo abengi abaletiina Lesa na ku “bena Hela abaleshinshimuna [Lesa].”  (Imilimo 13:16, 26; 17:4) Aba bantu batendeke ukutiina Lesa nelyo ukumupepa pantu balishibe fimo pali wene muli Septuagint. Pa kushimikila aba bantu balelanda iciGriki, Paulo ilingi aleyambula nelyo ukulondolola ifikomo fimo ifya aya malembo.—Ukutendeka 22:18; Abena Galatia 3:8.

Mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mwaba ifikomo fyonse pamo mupepi na 320 ifyayambulwa mu kulungatika mu Malembo ya ciHebere ne fikomo fimbi napamo 890 ifyo baloshako fye ku Malembo ya ciHebere. Ayengi pali aya yafuma muli Septuagint. Ne ci calenga amalembo yaambulwa muli Septuagint, te muli bamanyuskripti ba ciHebere, ukusanguka ulubali lwa Malembo yapuutwamo aya ciGriki. Mwandi ici cali cishinka cacindama! Yesu asobele ukuti imbila nsuma iya Bufumu ikabilwa pano sonde ponse. (Mateo 24:14) Pa kufishapo uyu mulimo, Yehova ali no kusuminisha Icebo cakwe icapuutwamo ukupilibulwa mu ndimi ishingi isho abantu isonde lyonse babelenga.

Ya Mulimo na Lelo

Septuagint icili ya mulimo na lelo kabili ilabomfiwa ku kusokolola ifilubo fya balekopolola ifyo napamo fyapangilwe muli bamanyuskripti ba ciHebere abakopolwelwe pa numa. Ku ca kumwenako, pa Ukutendeka 4:8 patila: “Awe Kaini atile kuli Abele munyina, Natuleya mu mpanga. Nomba bene pa kuba mu mpanga, Kaini aimina Abele munyina, no kumwipaya.”

Amashiwi ya kuti “natuleya mu mpanga” tayasangwa muli bamanyuskripti ba ciHebere aba mu mwanda wa myaka uwalenga 10 C.E. Lelo, yalasangwa muli bamanyuskripti ba Septuagint aba kale na mu malembo yambi aya kutendekelako. Amalembo ya ciHebere yalikwata ishiwi iliswila ukulanda, lelo tapaba amashiwi ayakonkapo. Bushe cinshi napamo cacitike? Pa Ukutendeka 4:8 paba amashiwi yakonkana mu fiputulwa fibili ayalekelesha na mashiwi ya kuti “mu mpanga.” Icitabo ca Cyclopedia ica kwa McClintock na Strong citubulula ukuti: “UmuHebere uwalekopolola amalembo napamo alilufiwe kwi shiwi limo line . . . ico calengele asha amashiwi yonse yabili.” E co, kakopolola napamo alicilukile sentensi wa kutendekelako uwalekelesha na mashiwi ayatila “mu mpanga.” Cailanga fye ukuti Septuagint, pamo na bamanyuskripti ba kale bambi abacilipo, kuti babomfiwa ku kusanga ifilubo mu malembo yakopolwelwe pa numa aya ciHebere.

Lelo, ama Septuagint yamo na yo kuti yakwata ifilubo, kabili limo balalinganya ku malembo ya ciHebere pa kulungika ifilubo mu ciGriki. E co, ukulinganya bamanyuskripti ba ciHebere ku ba ciGriki ku Malembo yapilibulwa mu ndimi shimbi kulenga ifilubo fya bakapilibula pamo na bakakopolola ukusangwa kabili tulashininwa ukuti Icebo ca kwa Lesa calilungikwe pa kupilibulwa.

Amakope ya Septuagint ayabapo pali ndakai ya ku kale sana ukufika na mu mwanda wa myaka uwalenga 4 C.E. Muli aba bamanyuskripti e lyo na bambi abalembelwe pa numa, tamwaba ishina lya kwa Lesa, Yehova, ilimininwako mu ciHebere kuli Tetragramatoni, e kuti ifilembo fine ifya ciHebere (YHWH). Muli aya makope babomfya amashiwi ya ciGriki aya kuti “Lesa” na “Shikulu” ponse apo ifilembo fine fyalesangwa mu malembo ya ciHebere. Lelo, ifyo basangile mu Palestine imyaka 50 iyapita fyalilenga uyu mulandu ukumfwika. Ibumba lya balefwailisha mu ninga shaba mupepi no lulamba lwa ku masamba ya Bemba Wafwa bashikwile ifiputusha fya cimfungwa ca mpapa ica bakasesema 12 (Hosea ukufika kuli Malaki) ifyalembwa mu ciGriki. Ifi fyalembelwe pa kati ka 50 B.C.E. na 50 C.E. Muli ifi fiputusha fya mu kubangilila, ifilembo fya ciHebere fine ifitwa Tetragramatoni tafyapyanikwepo na mashiwi ya ciGriki aya kuti “Lesa” na “Shikulu.” E co, calishininkishiwa ukuti ubupilibulo bwa Malembo ubwa Septuagint wa mu kubangilila bwalibomfeshe ishina lya kwa Lesa.

Mu 1971 ifiputusha fya macinda ya kale (Fouad 266 papyri) balififumishe ukuti fisabankanishiwe. Bushe ifi fiputulwa fya Septuagint ifyalembelwe kale sana mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo nelyo uwa bubili B.C.E., fisokolola cinshi? Ukuti ishina lya kwa Lesa lyalibakililwa  na muli fyene. Ifi fiputusha fya kale ifya Septuagint fipeela ubushininkisho bwa maka ubwa kuti Yesu na basambi bakwe aba kubalilapo balishibe kabili balelumbula ishina lya kwa Lesa.

Pali lelo, Baibolo e citabo capilibulwa sana pali fyonse. Ukucila pa mapesenti 90 aya bantunse balikwata Baibolo nelyo iciputulwa ca iko mu lulimi lwabo. Tulatasha maka maka pali Baibolo wapilibulwa bwino bwino kabili mu ndimi sha muno nshiku. Uyu ni Baibolo wa New World Translation of the Holy Scriptures, nomba uwapilibulwa onse nelyo amalembo ya ciGriki fye mu ndimi ukucila pali 40. Baibolo wa New World Translation of the Holy Scriptures—With References akwata utumashiwi twa pe samba utwingi utulanda pali Septuagint na pali bamanyuskripti bambi aba kale. Cine cine Septuagint icili iyatemwikwa kabili iyacindama ku basambi ba Baibolo muno nshiku.

[Icikope pe bula 26]

Umusambi Filipi alondolwele ifikomo fyabelengelwe muli “Septuagint”

[Ifikope pe bula 29]

Umutumwa Paulo ilingi aleyambula muli “Septuagint”