Martin Luther ne Sambilisho Lyakwe

MAGAZINI wa Time atile, “batila amabuuku ayengi yalilembwa pali [Martin Luther] ukucila pa uli onse ukufumyako fye ayalembwa pali shikulu wakwe, Yesu Kristu.” Ifyalembele Luther ne fyo alecita na fyo fyalengele kube ibumba lya mipepele “ilya-alwile sana ifintu ukutula apo umuntu abela pano calo.” E co, alengele imicitile ya macilici ukwaluka mu Bulaya no kwalula imicitile ya bena kale mulya. Kabili iciGerman Luther alembele e co abantu batendeke ukukonka. Baibolo apilibwile mu ciGerman e yo abantu batemwa sana ukufika na pali leelo.

Bushe Martin Luther ali nani? Bushe cali shani pa kuti aalule ifintu mu Bulaya?

Luther Atendeka Ukusoma

Martin Luther afyalilwe ku Eisleben, mu Germany, mu November 1483. Nangu ca kutila balebomba pa mukoti wa mukuba, bawishi balekumanisha ukusanga isha kusambilishishamo Martin. Mu 1501, Martin atendeke ukusambilila pe sukulu likalamba ilya University of Erfurt. Mu laibrare wa ili sukulu, e mo abelengele Baibolo pa muku wa kubalilapo. Atile: “Nalilitemenwe sana lilya ibuuku, kabili nasubiile ukuti bushiku bumo nkashuka no kukwata ili buuku.”

Ilyo ali ne myaka 22, Luther aileikala mu ng’anda baleita ati Augustine iya bashimbe ba fya mapepo mu Erfurt. Pa numa aile kwi sukulu likalamba ilya University of Wittenberg, no kupoka digiri mu fya mapepo. Luther aleimona uushawamina ukusenaminwa na Lesa kabili limo ukuyumfwa uwa mulandu kwalemubombomanika. Lelo, ifyamwafwile ukwishiba bwino ifyo Lesa amona ababembu kusambilila Baibolo, ipepo, no kwetetula. Luther akutulwike ukuti ukusenamina kwa kwa Lesa te kuti kubombelwe. Lelo, kupeelwa ku cikuuku ca bupe fye ku bamucetekela.—Abena Roma 1:16; 3:23, 24, 28.

Bushe Luther aishibe shani ukuti ifyo asumine fyalilungeme? Kurt Aland, profesa wa lyashi lya kale ilya macalici ne Cipingo Cipya, alembele ati: “Aetetwile pali Baibolo yonse pa kuti amone nga ca kuti ifyo asambilile fyalingene ne fyo Baibolo ilanda mu mabuuku yambi kabili asangile ukuti yonse yaleshininkisha ico cishinka.” Icikalamba ico Luther alesambilisha ca kuti umo kuti alungamikilwa nelyo ukupusukila ku citetekelo, te ku milimo, atemwa ku kwelelwa kuli shimapepo iyo.

 Akalipa pa Kulipilisha Ifilapilo

Ifyo Luther asambilile pa fyo Lesa amona ababembu fyalengele wene ukukangana ne Calici lya Roma Katolika. Pali ilya nshita caishibikwe ukuti umubembu nga afwa ali no kukandwa pa nshita imo. Lelo, baleti, inshita ya kukandwa kuti yaipifiwa umo nga alipila papa ukuti amwelele. Abaleshitisha icilapilo pamo nga Johann Tetzel, uwalebombela Shikofu mukalamba Albert uwa ku Mainz, balecita ubukwebo bwa maka ubwa kulipilisha abantu yaweyawe pa kuti belelwe. Abengi balemona ukulipila indalama pa membu ukuti kuicingilila ku fikafuma mu membu ku ntanshi.

Luther alikalipe sana pa kulipilisha icilapilo. Alishibe ukuti abantu te kuti bacite ubukwebo na Lesa. Mu mibundo ya mu 1517, alembele ifishinka fyalumbuka 95, umo apeele icalici imilandu ya kuliila abantu indalama, ukusambilisha ifya bufi no kubifya imipepele. Apo alefwaya ukukoselesha ukwaluka te kupondoka iyo, Luther atumine ifi fyebo kuli Shikofu mukalamba Albert uwa ku Mainz na ku bengi abali abasoma. Abasoma ilyashi ya kale abengi batila Ukwaluka kwatendeke mu 1517 nelyo imyaka inono pa numa nangu pa ntanshi.

Te Luther fye wailishenye pa fyabipa ifyo icalici lyalecita. Imyaka 100 pa ntanshi ya ici, Jan Hus, uwa-alwile imipepele mu Czech atile ukulipilisha icilapilo cibi. Na lintu fye Hus talasuusha iyi micitile, John Wycliffe uwa ku England atile ifishilano fimo ifyalecitwa ne calici tafyali fya mu Malembo. Erasmus uwa ku Rotterdam na Tyndale uwa ku England aba mu nkulo ya kwa Luther, balikoseleshe ukwalula imipepele. Lelo, Johannes Gutenberg uwaletele bamashini ba kupulintila no kutaipa mu Germany alengele ifyebo fya kwa Luther ukumfwika sana no kufika ukutali ukucila balya bambi abafwaile ukwalula imipepele.

Mashini wa kupulintila mu Mainz uwa kwa Gutenberg atendeke ukubomba mu 1455. Ku kutendeka kwa myaka ya ba 1500, amatauni ya mu Germany 60 ne fyalo fimbi 12 ifya ku Bulaya fyalikwete aba bamashini. Wali e muku wa kubalilapo ukweba bwangu abantu imilandu ibakumine. Ifishinka 95 ifya kwa Luther fyalipulintilwe no kusabankanishiwa, napamo ukwabula no kuti asuminishe. E co, ukufwaya ukwalula imipepele nomba takwali fye mu Germany. Ifi fikansa fyali fye mpanga yonse kabili Martin Luther alilumbwike sana mu Germany pa nshita fye iinono.

“Akasuba no Mweshi” Fyakangana

Pa myanda ya myaka iingi, Ubulaya bwaletungululwa na mabumba yabili aya maka: Ubuteko bwa Mushilo ubwa Roma ne Calici lya Roma Katolika. Hanns Lilje, uwali umukalamba wa kabungwe ka Lutheran World Federation alondolwele ati: “Imfumu na papa balebombela pamo nga filya ciba ku kasuba no mweshi.” Lelo, tacaishibikwe uwali nga kasuba no wali ngo mweshi. Ku kutendeka kwa ba1500, amabumba yonse yabili tayali na maka sana. Ifintu fyali mupepi no kwaluka.

Papa Leo X alifulilwe pa fishinka 95 kabili atiinishe Luther ukuti akamufumya mu calici nga talekele ifyo fisambilisho. Luther washipa alikeene, aocele pa cintubwingi kalata yafumine kuli papa umo bamutiinishe ukumutamfya kabili alembele impapulo shimbi ishakoseleshe abana ba mfumu ukwalula ifisumino fye calici ukwabula papa ukusuminisha. Mu 1521,  Papa Leo X atamfishe Luther mu calici. Ilyo Luther akeene ici no kubeba ati balimufyengele, Kateka Charles V aitile Luther ku kuyalubulula ku cilye ca bana ba mfumu, nelyo ku kukumana kwali mwi tauni lya Worms. Ulwendo lwa kwa Luther ukufuma ku Wittenberg ukuya ku Worms mu April 1521 ulwa nshiku 15 lwali ngo lwendo lwa kucimfya. Abantu abengi baletungilila ifyo alesambilisha, kabili konse konse abantu balefwaya ukumumona.

Mwi tauni lya Worms, Luther alubulwile ku mfumu, ku bana ba mfumu, na ku beminishi ba kwa papa. Jan Hus na o aliminineko pa ntanshi ya cilye ca musango yu mu Constance mu 1415 kabili bamoceele pa cimuti. Apo ninshi abakalamba be calici na balashi ba buteko batontele amenso pali wene, Luther akeene ukuleka ifisambilisho fyakwe kano fye abalemukaanya nga babomfya Baibolo ukumushinina ukuti alilubile. Lelo, takwali uwaishibe Amalembo nga wene. Mu cikalata caleitwa ati Icipope ca pa Worms e mwalembelwe ifyo bamupingwile. Casosele ati Luther ni mpulamafunde kabili babindile ifyo alembele. Apo papa alimutamfishe mu calici kabili kateka na o amutamfishe mu calo, ali mu kapoosa mweo.

Lyene kwacitike fimo ifyaweme sana kabili ifishaenekelwe. Ilyo alebwelela ku Wittenberg, Frederick wa cikuuku uwa ku Saxony asendele Luther no kupishamo ubufi bwa kuti nabamwiba. Ici calengele Luther ukuba ukutali na balwani bakwe. Luther bamusendele no kuyamufisa mu ciyanda pa lupili ku Wartburg, uko aileteeko mwefu no kwishibikilwa pe shina limbi, ilya kuti Junker Jörg, e kuti shimucindikwa wacaice.

Baibolo wa mu September Akabilwa Sana

Pa myeshi 10 iyakonkelepo, Luther aikele mu ng’anda yali mu Wartburg, umo abeleme ukutiina kateka na papa. Icitabo ca Welterbe Wartburg cilondolola ati “inshita aikele pa Wartburg e nshita abombeshe no kucita ifingi mu bumi bwakwe.” Icikalamba sana cimo ico acitile, e kuti ukupilibula Amalembo ya ciGriki aya kwa Erasmus mu ciGerman, kwapwishishiwe kulya. Apo Baibolo apilibwile yasabankanishiwe mu September 1522 ukwabula ukulumbula Luther ukuti e wapilibwile, yaleitwa ati Baibolo ya mu September. Yaleshitwa guilder umo na hafu, indalama yalingene na malipilo ya pa mwaka aya mubomfi wa pa ng’anda. Na lyo line, Baibolo ya mu September yaleshitwa sana. Mu myeshi 12, amaBaibolo 6,000 yalipulintilwe pa miku ibili, e lyo mu myaka 12 iyakonkelepo bapulintilemo amaBaibolo imiku 69.

Mu 1525, Martin Luther aupile Katharina von Bora, uwali kale umushimbe wa fya mapepo. Katharina alesunga bwino ing’anda yakwe kabili alekumamo ukuteyanishisha abantu ukulingana na bukapekape bwa mulume wakwe. Mu ng’anda ya kwa Luther tamwali fye umukashi na bana 6 lelo mwaleikala ne fibusa, abasoma, ne mbutushi. Mu myaka ya bumi bwakwe iya kulekeleshako, Luther ali ne shuko lya kuba impanda mano ica kuti abasoma abaletandala ku mwakwe lyonse balekwata akalembelo ne pepala pa kuti balelemba ifyo alelanda. Ifyo balelemba fyalembelwe mu lupapulo  lwaleti Luthers Tischreden (Amalyashi ya kwa Luther). Pa nshita imo, ulu lupapulo e lwasabankanishiwe nga nshi mu ciGerman ukukonka pali Baibolo.

Kapilibula Walamuka Kabili Kalemba wa Mpapulo Ishingi

Mu 1534, Luther ali napwisha ukupilibula Amalembo ya ciHebere. Alembele fye filya fine iciHebere caba. Ici calengele ukuti apilibule Baibolo uwaleumfwika ku bantu yaweyawe. Ilyo Luther alelanda pa nshila alepilibwilamo, alembele ati: “Tufwile ukulanshanya na banamayanda mu mwabo, abana abali mu musebo na bantu yaweyawe abali pa mushiika, e lyo no kumfwa ifyo balanda, lyene ukupilibula ifyo fine.” Baibolo ya kwa Luther yalyafwile ukwimika ifya kulemba iciGerman kabili mu Germany monse e milembele balekonka.

Luther ali kapilibula walamuka kabili kalemba wakampuka. Batila ilyo alebomba alelemba icipande icitali sana lyonse pa numa ya milungu ibili. Fimo ifyo alelemba fyaleleta ifikansa nga fintu fye umwine ali. Nga ca kuti ilyo ali umulumendo alelemba ifyaluma, ilyo akulile tanashisheko. Ifyo alembele ku kulekelesha e fyacilile no kuluma. Ukulingana no lupapulo lwa Lexikon für Theologie und Kirche (Dikishonari wa Mipepele ne Calici), ifyalembwa fya kwa Luther filangilila ukuti “alekalipa sana” kabili “tali uwaicefya kabili takwete ukutemwa,” e lyo “alepampamina pa kucita ico emininepo.”

Ilyo kwabukile inkondo yaimishe abapiina umwafwile abantu abengi mu fitungu fyaletekwa na bana ba mfumu, baipwishe Luther ico aletontonkanya pa nkondo. Bushe cali fye bwino kuli balya bapiina ukuilishanya pa fyo bakateka balecita? Luther tafwaile ukwasuka ifyali no kusekesha icinabwingi pa kuti bamutemwe. Asumine ukuti ababomfi ba kwa Lesa bafwile ukucindika bakateka. (Abena Roma 13:1) Ukwabula ukulamba, Luther atile, ukwimina bakateka kufwile ukucincintilwa na maka. Atile, lekeni uwingalasa, ukupuma no kwipaya acite co. Hanns Lilje atile, “ici casuko calengele ukutemwa kwaibela uko abantu batemenwe Luther pali ilya nshita ukupwa.” Na kabili ifyo alembele pa numa pa baYuda bakeene ukuba Abena Kristu, maka maka ifyo alembele muli On the Jews and Their Lies (Pa baYuda no Bufi Bwabo) fyalenga abengi ukusosa ukuti uyu kalemba alipatile abaYuda.

Isambilisho lya kwa Luther

Ukwalula imipepele ukwaletelwe na baume pamo nga Luther, Calvin, na Zwingli kwalengele imipepele ipya iya buProtestanti ukupangwa. Icikalamba ico Luther asambilishe icalengele ukuti kube buProtestanti, ca kuti, umuntu apusukila ku citetekelo. Icitungu cimo na cimo icaletekwa na bana ba mfumu mu Germany calepepa kuli baProtestanti nelyo ku Katolika. UbuProtestanti bwalyanene mu Scandinavia, Switzerland, England, na mu Netherlands kabili abengi kulya batendeke ukupepa kuli baProtestanti. Pali leelo, abapepako bengi icine cine.

 Abengi abashikonka ifisambilisho fya kwa Luther bacili balimucindika. Ubuteko bwa kale ubwa German Democratic Republic ubwaleteka Eisleben, Erfurt, Wittenberg, na Wartburg, mu 1983 bwasefeshe imyaka 500 iya kufyalwa kwa kwa Luther. Ubu buteko bwa Sosholizimu bwatile ali muntu walumbuka sana mu Germany. Kabili, mu 1980, shimapepo wa ku Katolika asupwile ifyo ifyebo fya kwa Luther fyakumine abantu, atile: “Takuli nangu umo uwingalingana na Luther.” Profesa Aland alembele ati: “Cila mwaka impapulo napamo 500 ishipya shilalembwa pali Martin Luther na pa Kwaluka kwa mipepele kabili ni cikanga shilembwe mu ndimi shikalamba shonse isha pano isonde.”

Martin Luther ali uwa mano sana, talelaba nangu panono, alishibe sana amashiwi, kabili alebombesha. Ali uushatekanya, kabili uwa misuula, e lyo alekuntukilwa sana ku fyo amona ati bumbimunda. Ilyo Luther alefwa mu Eisleben mu February 1546, abanankwe bamwipwishe nga alitwalilile ukusumina mu fyo asambilishe bambi. Ayaswike ati, “Ee.” Nangu ca kuti Luther alifwa, abengi bacili balakonka ifyo asuminemo.

[Icikope pe bula 27]

Luther asuushishe ukulipilisha ifilapilo

[Abatusuminishe]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Icikope pe bula 28]

Luther akeene ukuleka isambilisho lyakwe kano fye abalemukaanya nga bamushinina muli Baibolo ukuti alilubile

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo citila The Story of Liberty, 1878

[Ifikope pe bula 29]

Umuputule wa kwa Luther mu Ciyanda ca pa Lupili ica mu Wartburg umo apilibwilile Baibolo

[Abatusuminishe]

Ifikope fyonse fibili: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

Ukufuma mu citabo ca mutwe wa kuti Martin Luther The Reformer, ukulembwa kwa butatu, casabankanishiwa na baToronto Willard Tract Depository, Toronto, mu Ontario

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 30]

Ukufuma mu citabo citila The History of Protestantism (Vol. I)