Aba Cishinka Kabili Abashangila—Ukufuma ku Kale Ukufika na Nomba

Ku kapinda ka ku kulyo aka Poland kwaliba itauni lya Wisła. Lyabela mupepi na po icalo ca Poland capakanina ne fyalo fya Slovakia na Czech Republic. Nalimo kwena ili tauni tamwatala amulyumfwapo, lelo mwacitike ilyashi ilyo Abena Kristu bengatemwa ukumfwa. Ilyo lyashi lilanda pali bucishinka no kupimpa mu kupepa Yehova. Mu mano nshi?

ITAUNI lya Wisła lyabela mu citungu ca mpili ishayemba nga nshi. Utumilonga twa mukuku utwingi twaponena mu Mumana wa Vistula uwalalanya mu mpili na mu mikonko ya mu mutengo. Icikuuku ca bena Wisła ne micele fyalenga ukuti abengi balebutukila ku fipatala fyaba muli ili tauni, kabili abantu balitemwa ukuya mu kutandala no kutushisha kulya mu lusuba na mu mpepo.

Cimoneka kwati muli ba1590, e lyo abantu babalilepo ukwikala kulya. Cimashini ca kuputwilako imbao calipangilwe, kabili tapakokwele abantu baiswile umushali imiti kabili baleteka impaanga ne ng’ombe no kulima amabala. Lelo aba bantuuntu fye balikuminwe sana ku kwaluka kwa mipepele, sana sana imipepele yatendeke Martin Luther. Ukulingana na kafwailisha Andrzej Otczyk, imipepele yatendeke Martin Luther yaishileba e “mipepele ya kuli cilya Citungu mu 1545.” Lelo, Inkondo Balwile pa Myaka 30 no Kukaanya Ukwaluka kwa mipepele ukwakonkelepo fyalengele ukuti ifintu fyaluke muli cilya citungu. Otczyk atwalilila ukusosa ati: “Mu 1654, baProtestanti balibapokele amacalici yabo yonse, balibaleseshe ukupepa, kabili balibapokele fye na maBaibolo ne fitabo fimbi ifyo balebomfya ku mapepo.” Na lyo line, abantu abengi muli ici citungu batwalilile ukupepa ku Lutheran.

Imbuto sha Kubalilapo Isha Cine ca mu Baibolo

Icawamishe ca kuti imipepele yacindama yali mupepi no kutendeka. Mu 1928, imbuto sha  kubalilapo isha Cebo ca kwa Lesa shalibyelwe na Basambi ba Baibolo babili abapimpa (kale Inte sha kwa Yehova shaleitwa ati Abasambi ba Baibolo). Umwaka wakonkelepo, Jan Gomola afikile mu Wisła na malyashi ya mu Malembo ayakopwa pa maseleti ayo alelisha pa cilimba. Lyena akuukiile ku mukonko wali mupepi uko asangile Andrzej Raszka uwayangilwe sana ukukutika ku malyashi. Ilyo akutike ku malyashi, Raszka abulile Baibolo wakwe no kutendeka ukubelenga pa kuti ashininkishe nga e fyo fine. Lyena atile: “Munyinane, nomba nasanga icine! Natendeke ukufwaya amasuko ilyo nali ku bulwi mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo!”

Raszka alyumfwile bwino ica kuti asendele Gomola ku banankwe Jerzy na Andrzej Pilch abapokelele ubukombe bwa Bufumu mu kwangufyanya. Andrzej Tyrna, uwasambilile icine ca mu Baibolo ilyo ali ku France, ayafwile aba baume ukumfwikisha ubukombe bwa kwa Lesa. Tapakokwele aba baume balibatishiwe. Pa kati ka ba1930, bamunyina abali mu matauni yali mupepi baile ku Wisła ku kwafwa ibumba linono ilya Basambi ba Baibolo. Icatumbwikemo cali cipapwa.

Abapya abalefwaya ukusambilila balekonkomoka nga menshi. Indupwa shalepepa ku Lutheran isha muli lilye tauni shalitemenwe ukubelenga Baibolo mu mayanda. E co ilyo bamwene ifishinka fya cine cine ifya mu Malembo pali helo na pali Bulesa Butatu, abengi balekenye icine ku bufi. Indupwa ishingi shasalilepo ukuleka ifisambilisho fya bufi. Kanshi, icilonganino ca mu Wisła calikulile, kabili mu 1939, cakwete abantu nalimo 140. Lelo, icapapwishe ca kuti abakalamba abengi muli cilya cilonganino tababatishiwe. Helena, uwali pali baNte ba kubalilapo, atile: “Ici tacalolele mu kuti bakasabankanya abashabatishiwe tabalefwaya sana ukupepa Yehova.” Atwalilile ukuti: “Mu mesho baishilepitamo, baishileba aba cishinka kuli Lesa.”

Nga abana bena, bushe balecitapo shani? Na bo balishibe ukuti abafyashi babo nabasanga icine. Franciszek Branc ashimiko kuti: Ilyo batata bailwike ukuti nabasanga icine, batendeke ukutusambilisha no mukalamba wandi. Umukalamba wandi ali ne myaka 10 e lyo ine nali ne myaka 8. Batata baletwipusha amepusho yayanguka pamo nga ya: ‘Lesa nani, kabili nani ishina lyakwe? Finshi waishibapo pali Yesu Kristu?’ Twalelemba amasuko e lyo no kubikapo amalembo ya mu Baibolo apafumine amasuko.” Nte na umbi atile: “Ilyo abafyashi bandi bapokelele ubukombe bwa Bufumu mu 1940, balifumine mwi calici lya Lutheran. Kabili ci calengele aba pa sukulu ukulankaanya no kulanguma. Ndatasha sana abafyashi bandi pa kunsambilisha ifishinte fya mu Baibolo. Fyalingafwile sana ukushipikisha shilya nshita shayafya.”

 Icitetekelo Cabo Caeshiwa

Ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yatendeke, abaNazi bapokele ilya ncende kabili baiminine pa kulofya Inte sha kwa Yehova. Pa kubala abakalamba, sana sana abafyashi abaume, balebeba ukusaina ipepala lya kubeshibisha ukuti bena Germany. Balebapatikisha ukucita ifi pa kuti ifintu fingabawamina. BaNte balikeene ukutungilila abaNazi. Bamunyinefwe abengi kumo na balesambilila icine abafikile pa mushinku wa kuba abashilika bali no kusalapo: Nampo nga bali no kwingila ubushilika, nelyo ukutwalilila ukukanaipoosa mu fikansa fya calo. Lelo, nga basalapo ukukanaipoosa mu fikansa fya calo, bali no kukandwa icibi. Andrzej Szalbot uo baGestapo baikete mu 1943 alondolola ukuti: “Abalekaana ukwingila ubushilika balebatwala ku nkambi sha kucushiwilwamo, sana sana ku Auschwitz. Kwena, nshabatishiwe pali ilya nshita, lelo nalishibe ubulayo bwa kwa Yesu ubwaba pali Mateo 10:28, 29. Nalishibe ukuti nga nafwa pa mulandu wa kutetekela Yehova, akambusha na kabili.”

Ku kutampa kwa mwaka wa 1942, abaNazi baikete bamunyinefwe 17 aba ku Wisła. Mu myeshi fye itatu, bamunyinefwe 15 balifwile mu Auschwitz. Ilyo baumfwile ifi, bushe baNte ba mu Wisła bacitile shani? Ukucila ukuleka ifyo basuminemo, ici cabakoseshe ukutetekela Yehova umupwilapo! Mu myeshi fye 6 iyakonkelepo, bakasabankanya mu Wisła balifulileko imiku ibili ukucila ifyo bali kale. Tapakokwele na bambi abengi balibekete. Nga kubapenda bonse pamo bamunyina, abalesambilila, na bana abo baikete ku fita fya kwa Hitler bali 83. Pali aba, 53 babatwele ku nkambi sha kucushiwilwamo (sana sana ku Auschwitz) nelyo babatwele ku Poland, ku Germany, na ku Bohemia mu kubomba umulimo wakosa mu mikoti no kwimba amabwe.

Aba Cishinka Kabili Abashangila

Mu Auschwitz, abaNazi basembeleke baNte ukusaina amapepala no kubalaya ukuti bali no kubalubula nga basaina. Uwalelinda inkambi aebele munyinefwe ukuti: “Nga wasaina fye ipepala ukuti waleka ukuba Umusambi wa Baibolo, twalakuleka uye ku ng’anda.” Balemweba ifyo imiku iingi, lelo tanenwike mu citetekelo cakwe kuli Yehova. Ne ci calengele ukuti bamume sana, ukumupumya, no kumutwala mu kubomba umulimo wakosa ku Auschwitz na ku Mittelbau-Dora, mu Germany. Ilyo fye ali mupepi no kufuma mu nkambi ya kucushiwilwamo, uyu munyinefwe apuswike kwempe ilyo baponeshe ibomba mu nkambi alimo.

Paweł Szalbot, Nte uwafwile nomba line aibukishe ukuti: “Ilyo baGestapo balendubulwisha, balenjipusha libili libili ukuti, ‘cinshi wakaanine ubushilika kabili mulandu nshi walekaanina ukupunda ati heil Hitler?” Ilyo alondolwele ukuti Baibolo itila Abena Kristu tabafwile ukuipoosa mu fikansa fya calo, bamupingwile ukuya mu kubomba mu fakitare umo bapanga ifyanso. Munyinefwe Szalbot asosa no kuti: “Calishibikwe ukuti kampingu tayali no kunsuminisha ukubomba uyu mulimo, e co bantwele mu kubomba mu mukoti.” Na lyo line, atwalilile ukuba uwa cishinka.

Abanakashi na bana abo bashaikete baletuma ifya kulya ku bali mu Auschwitz. Munyinefwe umo uwali umusepela pali ilya nshita atile: “Mu lusuba twaleya mu kutola ifitwalo batila ama cranberry mu mpanga no kukabushanya ne ngano. Bankashi balepanga imikate no kubikako  amafuta. Lyena twaletuma imikate ku basumina banensu abo baikete.”

BaNte abakalamba 53 aba mu Wisła e bo batwele mu nkambi sha kucushiwilwamo ku kubomba umulimo wa cibe, kabili 38 pali aba, balifwile.

Kwaishile Inkulo na Imbi

Abana ba baNte na bo balecushiwa ku baNazi. Bamo babatwele ku nkambi sha ku Bohemia pamo na banyinabo. Bambi balebalekanya na bafyashi babo no kubatwala ku nkambi yabipisha iyo baletwalako abaice ku Lodz.

Bamunyinefwe abali abaice pali ilya nshita bebukisha ukuti: “Fwebo batwele ku Lodz umuku wa kubalilapo twali 10, kabili twali fye ne myaka pa kati ka 5 na 9. Twalekoseleshanya ukupitila mwi pepo no kulanshanya amalyashi ya mu Baibolo. Tacayangwike ukushipikisha.” Mu 1945, aba baice bonse balibwelelemo ku mwabo. Bali abomi, lelo balyondele icine cine kabili balibombomene. Na lyo line, tapali nangu cimo icali no kupwisha bucishinka bwabo kuli Yehova.

Cinshi Catumbwikemo?

Ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yali mupepi no kupwa, baNte ba mu Wisła balikosele mu citetekelo kabili bali-iteyenye ukutendeka na kabili ukubomba umulimo wabo uwa kushimikila mu kupimpa. Bamunyinefwe baleshimikila no kushalika impapulo shilanda pali Baibolo ku bantu ukusanshako fye na baleikala ukutali ukwa kwenda bakilomita 40 ukufuma ku Wisła. Jan Krzok atile: “Tapakokwele mu Wisła mwaishileba ifilonganino fitatu.” Lelo, tapapitile imyaka iingi, ubuntungwa bwa maipepele bwalipwile.

Mu 1950, ubuteko bwa ciKomyunisti ubwapyene ubuteko bwa ciNazi bwabindile Inte sha kwa Yehova mu Poland. E ico bamunyinefwe balekabila ukucenjela sana pa kubomba umulimo wa kubila. Limo limo baleya ku mayanda ya bantu kwati balefwaya ukushita ifitekwa nelyo imbuto. Ukulongana kwa Bwina Kristu kwalebako ubushiku mu mabumba ayanono. Na lyo line, ababomfi ba mu buteko baikete bakapepa ba kwa Yehova abengi, kabili balebabepesha ukuti ni nengu. Lelo ubu bwali bufi ubwafita fititi. Bakapokola bamo baletiinya munyinefwe Paweł Pilch ati: “Hitler alikufililwe, lelo ifwe tukakunasha.” Lelo, atwalilile uwa cishinka kuli Yehova, nangu bamukakile pa myaka 5. Lintu baNte bamo abali imisepela bakeene ukusaina ipepala lya kabungwe ka bupolitiki, balibatamfishe amasukulu nelyo ukubatamfya incito.

Yehova Atwalilile Ukubatungilila

Mu 1989, ifintu fyalyalwike mu Poland, kabili Inte sha kwa Yehova balisuminishiwe ukubomba no kulembeshiwa ku buteko. Bakapepa bashangila aba kwa Yehova mu Wisła batendeke ukubombesha. Ukufulilako kwa bapainiya nelyo abatumikishi ba nshita yonse e kwalangilile ukuti abena Wisła balebombesha. Bamunyinefwe ne nkashi nalimo 100 mu Wisła ni bapainiya ba nshita yonse. E mulandu wine ili tauni balinikila ati Fakitare wa Bapainiya.

Ukukuma ku fyo Lesa aletungilila ababomfi bakwe kale, Baibolo itila: “Abulaba Yehova uwaba kuli ifwe, abantu ilyo batwimine, nga balituminine tuli abatuntulu.” (Amalumbo 124:2, 3) Na muno nshiku, te mulandu ne mpatila ne mibele yasekemuka iyaba muli cino calo, bakapepa ba kwa Yehova aba mu Wisła balatukuta ukutwalilila aba cishinka kabili balapaalwa apakalamba. Abana ba baNte mu Wisła bali-imwena ukuti amashiwi yasosele umutumwa Paulo ya cine, ayatila: “Lesa nga ali kuli ifwe, nani engatulwisha?”—Abena Roma 8:31.

[Icikope pe bula 26]

BaEmilia Krzok babatwele ku nkambi ya ku Bohemia na bana babo baHelena, baEmelia, na baJan

[Icikope pe bula 26]

Ilyo munyinefwe Paweł Szalbot akeene ukwingila ubushilika, bamutwele mu kubomba mu mukoti

[Icikope pe bula 27]

Ilyo bamunyinefwe bafwile mu Auschwitz, umulimo tawalekele ukuya pa ntanshi mu Wisła

[Icikope pe bula 28]

BaPaweł Pilch na baJan Polok babatwele ku nkambi ya baice mu Lodz

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 25]

Ifitwalo na maluba: © R.M. Kosinscy/www.kosinscy.pl