Ukushimikila Imbila Nsuma mu “Ng’anda ya Mabwe”

Ishina lya ici calo ca mu Afrika lipilibula ukuti “Ing’anda ya Mabwe.” Icalenga ukuti ici calo cishibikwe sana cipooma ca Victoria Falls e lyo ne nama sha mpanga ishabamo. Lelo mwaliba ne fikuulwa bakuulile akale sana ku kapinda ka ku kulyo aka Sahara. Umulundu uwabatama uwakwata amabwe ayakosa walalanya pa kati na nkati ka calo. Imiceele yaba pali iyi ncende ilalenga umushili ukuba uwa mufundo ne mpanga ukuba iisuma. Ici calo ni Zimbabwe, kabili cakwata abantu amamilioni 12.

BUSHE cinshi betila ici calo ukutila Ing’anda ya Mabwe? Mu 1867, Adam Renders umulunshi uwalesabanta ukufwaya ifintu, asangile incende iikalamba sana, amaeka 1,800 apali ifikuulwa bakuulile fye amabwe. Alitandalile incende shimo mu Afrika, umo bakuulile amayanda ya maloba, aya fimuti, na ya fyani. Nomba aishilesanga ifitantala fya musumba uukalamba bakuulile na mabwe, ifyo beta nomba ukuti Great Zimbabwe.

Ifi fitantala fyaba ku kapinda ka ku kulyo ake tauni ilyo beta pali nomba ukuti Masvingo. Ifibumba fimo fyalilepa ukucila amamita 9, ifyo bakuulile amabwe ayo baletantika ukwabula ukubikapo indaka. Pa fitantala pene, paliba ne cikuulwa cabulungana icalepa amamita 11 na mu bufumo calikula ukufika ku mamita 6. Ico bapangile ici cikuulwa tacaishibikwa bwino bwino. Casangwa ukuti uyu musumba eko wali mu myaka ya ba700 C.E., lelo kwaliba  ubushininkisho ubulanga ukuti mwaleikala abantu ilyo imyaka ya ba700 tailafika.

Mu 1980 icalo baleita Rhodesia calipokele ubuntungwa bwa kutekwa na Britain kabili bacinike ukuti Zimbabwe. Abantu abengi abekala muli ici calo baShona na baNdebele. AbaShona e bafula sana pa mitundu yonse iya mu Zimbabwe. Aba bantu bacileela ku beni, kabili ilingi line balapokelela Inte sha kwa Yehova ilyo bashimikila ku ng’anda ne ng’anda. Inshita shimo, kuti tabalati beshibe no mweni bwino, lilya line fye akonkonsha pa ciibi balasuka no kuti “Ingileni” kabili bwangu bwangu batila, “Ikaleniko apa mukwai.” Abena Zimbabwe abengi balitemwa ukusambilila Baibolo kabili ilingi line baleba abana babo ukwikala pa nshi no kukutika ilyo balelanshanya Icebo ca kwa Lesa na baNte aba batandalile.

Ukushimikila Ubukombe Busansamusha Abantu

Ilingi line nga balelanda pali Zimbabwe pa malyashi ya pa mulabasa, balalumbulamo sana “AIDS” ne “filala.” Ukwanana kwa AIDS kwalilenga abantu abengi ukufwa kabili kwalenga no bunonshi bwa fyalo fya mu Afrika ifyabela mupepi ne ciswebebe ca Sahara ukulabipilako. Muli ifi fyalo, abantu abengi abo bateka mu fipatala ni balya bakwata akashishi ka HIV akaleta ubulwele bwa AIDS. Ubu bulwele bwalilenga amafya mu ndupwa ishingi.

Pa kwafwa abantu mu Zimbabwe, Inte sha kwa Yehova balebombesha ukweba abantu ukuti icingalenga imikalile yabo ukuwama kulakonka fye amafunde ya kwa Lesa ayaba mu Baibolo. Amafunde yamo ayo Baibolo isambilisha ya kuti ukupanga icupo bupe ubo Lesa apeela ubulingile ukuipakisha fye na bantu abaupana, e lyo no kuti Lesa alafulwa ukumona umwaume alepanga icupo no mwaume munankwe nelyo umwanakashi no mwanakashi munankwe, kabili amafunde ya kwa Yehova yalilesha ukubikwamo umulopa no kubomfya imiti ikola pa mulandu wa musamwe. (Imilimo 15:28, 29; Abena Roma 1:24-27; 1 Abena Korinti 7:2-5; 2 Abena Korinti 7:1) Na kabili baNte balabila ubukombe bupeela isubilo lya cine, bakomaila pa kuti nomba line, Ubufumu bwa kwa Lesa buli no kufumyapo ukulwala.—Esaya 33:24.

Ukwafwa Abali mu Kukabila

Mu Zimbabwe mwaliba icilala icabipisha pa myaka 10 iyapitapo. Inama sha mu mpanga shilafwa ku nsala ne cilaka. Ing’ombe imyanda mishila shalifwa. Ne mitengo umwaba imiti ya mapulanga yalipya ku mulilo wa mu mpanga. Abaice na bakalamba abengi balifwa ku nsala. Na menshi mu Mumana ukalamba uwa Zambezi yalikamine ica kuti na bamashini bapanga amalaiti tabalebomba bwino sana.

Pa kuti bafwilisheko abali mu kukabila, Inte sha kwa Yehova balipanga amakomiti 8 mu matauni yalekanalekana mu Zimbabwe mwine. Bakangalila aba miputule balitandalile ifilonganino pa kuti beshibe ifyo bamunyinefwe balekabila. Ilyo baishibe ifyalekabilwa, baebele komiti yalelolekesha pa mulimo wa kwafwa abali mu kukabila. Kangalila wa muputule umo atile: “Pa myaka isano iyapitapo, twalipeele ababa mu kukabila amataba ayengi nga nshi, isabi ilingi, na cilemba iingi sana. Bamunyinefwe baliletele mufushwa uwingi sana [umusalu uwauma]. Na kabili twalibapeele ne fya kufwala ifingi nga nshi ifyo batutumine pamo pene ne ndalama ishalekabilwa.” Kangalila wa muputule na umbi atile: “Nga natontonkanya pa mafya tupitamo pa kupoka amapepala ku buteko aya kutusuminishishapo ukupisha ifi fipe mu South Africa na pa kufingisha mu Zimbabwe e lyo no kwafya kwa mafuta ya mufimbayambaya ifitwala ifi fipe ukuli sana ukukabila, kuti natila fye ukukwanisha ukuleta ifi fipe ukuli ukukabila  bushininkisho na bumbi ubulanga ukuti amashiwi ya kwa Yesu ayatila Shifwe wa ku muulu alishiba ukuti tulakabila fyonse ifi ya cine.”—Mateo 6:32.

Bushe bakangalila ba miputule babomba shani mu ncende umwaba icilala? Bamo tabasenda fye ifya kulya fyabo epela, lelo balasenda ne fya kuyapeelako abo bakalaikalako. Kangalila wa muputule umo alanda pa fyo bankashi bamo balepelulushanya nga ca kuti balingile ukuleka ukushimikila pa kuti nabo batantame pa mulongo wa balepembelela ukupoka ifya kulya balelolela ubuteko ukubaletela. Bapingwilepo ukucetekela muli Yehova no kutwalilila ukushimikila pa kuti bamone ifyo Lesa ali no kubafwa. Ubuteko tabwaletele ifya kulya pali bulya bushiku.

Ubushiku bwakonkelepo kwali ukulongana kwa Bwina Kristu, kabili balya bankashi babili bali no kupingulapo ifya kucita. Bushe bali no kuyasangwa ku kulongana, nelyo ukuya mu kupembelela ifya kulya ubuteko bwali no kuleta? Bapingwilepo ukucita icacindamishe, e co baile ku kulongana ku Ng’anda ya Bufumu. (Mateo 6:⁠33) Ilyo baleimba ulwimbo lwa kwisalila ukulongana, baumfwile icilulumo ca motoka. Ifya kulya balelolela bafiletele pa Ng’anda ya Bufumu pene kuli bamunyinabo aba mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova abali mu komiti ya kwafwa abali mu kukabila! BaNte abasangilwe kuli uku kulongana balitemenwe nga nshi kabili balitashishe sana pa fyo babaletele.

Ukutemwa Kulakuulilila

Ukuba ne cikuuku ku bashili Bena Kristu banensu kwalenga bambi ukukutika ku mbila nsuma tubila. Kangalila wa muputule mwi tauni lya Masvingo ali mu butumikishi pamo na baNte abekala mulya mwine. Amwene umukashana nalaala mumbali ya musebo. BaNte bamwene ukuti uyu mukashana alilwele sana ica kuti alefilwa no kulanda bwino kabili ne shiwi lyakwe lyali fye ilyatetema. Ishina lyakwe ali ni Hamunyari, mu ciShona lipilibula ukuti “Bushe Tamuleumfwa Nsoni?” Bamunyinefwe babebele ukuti uyu mukashana ali pamo na ba ku calici alepepa baleya ku fya mapepo ku mpili kabili ilyo alwele bamushile pa nshila. BaNte balyafwilishe uyu mukashana, kabili bailemusha pa mushi uwali mupepi.

Muli ulya mushi, mwali na baishibe Hamunyari, e co balaishe kuli balupwa lwakwe ukuti bayemusenda. Abantu ba muli uyu mushi baebele baNte ukuti: “Nimwe mupepa ifya cine. Uku e kutemwa uko Abena Kristu balingile ukukwata.” (Yohane 13:35) Ilyo bashilati babwelelemo, bamunyinefwe bashiliile Hamunyari trakiti itila Bushe Kuti Mwatemwa Ukwishibilapo na Fimbi Pali Baibolo?  *

Umulungu wakonkelepo kangalila wa muputule alebombela icilonganino caba mu mushi mwikala Hamunyari. Alefwaya ukwishiba nga ca kuti umukashana alifikile bwino ku ng’anda ukufuma uko bamushile. Ulupwa lonse ulwa kwa Hamunyari lwalitemenwe sana ukumona kangalila na baNte ba muli ilya ncende. Abafyashi ba mukashana batile: “Imwe mwe bantu mwaba mu kupepa kwa cine. Mwalipususha umwana wesu, uo bashile aleshikila pa nshila.” Baipwishe abo umwana wabo alepepa nabo ukuti: “Bushe tamuleumfwa nsoni, nge fyo ishina Hamunyari lipilibula, pa ku musha aleshikila pa nshila?” BaNte balanshenye nabo Icebo ca kwa Lesa kabili bashiliile ulupwa lwa kwa Hamunyari impapulo. Ulupwa lwa mukashana lwaebele bamunyinefwe ukubwelelako no kutendeka ukubasambilisha Baibolo. Balupwa bamo abashalefwaya baNte pa kubala balyalwike. Bamo pali aba ni bamulamu wa kwa Hamunyari abali bashimapepo we calici limo ifi muli ulya wine mushi. Balisumine ukulasambilila Baibolo.

 Ukukuula Amayanda ya Kupepelamo

Kalemba wa mishikakulo uwa ku kale apuutilwemo ukulemba ukuti: “Mwe Lesa, . . . umutima wandi waikatwe cilaka ca kuli imwe, . . . nge mpanga iyauma, iyatembuka, iyabulamo amenshi.” (Amalumbo 63:1) Aya mashiwi yalefikilishiwa ku bena Zimbabwe abengi! Ku mubili balashipikisha icilala ne cipowe, lelo ku mupashi balefwaisha ukwishiba Lesa no kusambilila pa busuma bwakwe. Kuti mwashininkisha ukuti e filecitika nga mwamona ifyo Inte sha kwa Yehova shilebomba umulimo wa kushimikila mu Zimbabwe. Ilyo abena Zimbabwe bapokele ubuntungwa mu 1980, baNte bali fye 10,000 mu filonganino 476. Pali ino nshita, pa numa ya myaka 27, baNte abacincila nabafulilako imiku itatu kabili ifilonganino na fyo nafifulilako mupepi ne miku ibili.

Filonganino fye ifinono ifyakwete Amayanda ya Bufumu. Mu January 2001, filonganino fye 98 pali 800 ifyaba mu Zimbabwe e fyakwete icifulo ca kupepelamo, e kutila Ing’anda ya Bufumu. Bamunyinefwe abengi mu filonganino ifingi balelonganina mwi samba lya miti nelyo mu fikuulwa balepangila ne filu, bamasako ne loba no kupangilapo imitenge ya fyani.

Lelo pa mulandu wa misangulo ya kuitemenwa no kuipeelesha kwa bakabomba aba muli bamunyinabo ba Bwina Kristu aba mu calo conse, baNte mu Zimbabwe batendeka umulimo wa kwafwa baNte abengi mu filonganino ukukwata Amayanda ya Bufumu ayalinga lelo ayasuma sana. BaNte abengi ukufuma ku fyalo fya kutali abaishibisha umulimo wa kukuula balile ku Zimbabwe kabili balebombela pamo na baNte abena Zimbabwe abaipeeleshe. Nte umo umwina Zimbabwe alembele ukuti: “Tuletasha nga nshi bamunyinefwe na bankashi abafuma ku fyalo ifingi no kwisa ku Zimbabwe ku kwafwilishako ukukuula Amayanda ya Bufumu ayasuma nga nshi. Kabili tulemutasha bonse pa kusangwilako Indalama sha Mayanda ya Bufumu ishilelenga ukuti kube amakuule ya musango yu.”

Ku kabanga ka calo, bamunyinefwe balelonganina mwi samba lya cimuti icikalamba sana ica baobab pa myaka 50. Ilyo baeluda ba mu cilonganino babebele ukuti bali no kubakuulila ing’anda iyo bali no kulapepelamo, eluda umo alukwishe fye ne filamba. Eluda uwa myaka 91 uulongana mu cilonganino caba mupepi atile: “Lyonse ndalilila kuli Yehova ukulomba ukuti tukakwate icifulo ca kupepelamo nge ci!”

Abengi balapapa pa fyo ifikuulwa ifisuma nge fi filekuulwa bwangu bwangu. Umwaume uwalemonako uko balekuula atile: “Imwe mwe bantu mukuula akasuba, lelo Lesa afwile alakuulako ubushiku!” Kabili abantu balamona ukwikatana ne nsansa ifiba pa babombako pali aya makuule. Pali ino nshita, Amayanda ya Bufumu ayo bakuulile mu Zimbabwe nayacila pali 350. Ne ci cilengele ukuti ifilonganino 534 fikwate Amayanda ya Bufumu ayakosa ayo bakuulila ne njelwa.

Ukulunduluka kwa ku mupashi ukwacindama kulecitika mu Zimbabwe. Ilyo twatontonkanya pa milimo iyo babomba kale kale, tulatasha Yehova, uulelenga fyonse ifi ukucitika. Ca cine, “nga Yehova takuulile ing’anda, ninshi abakuulako bacucutika apa fye.”—Amalumbo 127:1.

[Amafutunoti]

[Amamapu pe bula 9]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ZIMBABWE

HARARE

Masvingo

Great Zimbabwe

[Icikope pe bula 9]

Icikuulwa ica bulungana icitali

[Icikope pe bula 12]

Ing’anda ya Bufumu Iyipya, Icilonganino ca Concession

[Icikope pe bula 12]

Abalongana mu Cilonganino ca Lyndale bali panse

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 9]

Ruins with steps: ©Chris van der Merwe/AAI Fotostock/age fotostock; tower inset: ©Ingrid van den Berg/AAI Fotostock/age fotostock