Bushe Bakacema 7 na Bacilolo 8 ni Bani?

“Na ifwe tukamwimisha bakacema aba kumulwisha 7, tukamwimisha bacilolo mu bantunse 8.”—MIKA 5:5.

BUSHE KUTI MWAYASUKA SHANI?

Bushe Hisekia, Esaya, Mika, na bacilolo ba mu Yerusalemu balangile shani ukuti baali ni bakacema abasuma?

Muno nshiku, ni bani bemininako bakacema 7 na bacilolo 8, kabili bafwa shani abantu ba kwa Lesa?

Cinshi icacindama sana ico mufwile ukucita ino nshita pa kuti muipekanye ku kusansa uko abalwani bakasansa abantu ba kwa Lesa?

1. Mulandu nshi amapange ya mfumu ya ku Siria ne ya Israele yashali na kubombela?

NALIMO pa kati ka 762 B.C.E. na 759 B.C.E., imfumu ya Israele ne ya Siria batendeke ukulwisha ubufumu bwa Yuda. Cinshi balefwaya ukucita? Balefwaya ukusansa Yerusalemu, ukufumya Imfumu Ahasi pa bufumu, no kupyanikapo umuntu umbi nalimo uushali wa mu lupwa lwa Mfumu Davidi. (Esa. 7:5, 6) Lelo aya mapange tayali na kubomba. Yehova asosele ukuti mu lupwa lwa kwa Davidi e mwali no kufuma uwali no kwikala pa cipuna cakwe, kabili ifyo Lesa alanda, lyonse filafikilishiwa.—Yosh. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Londololeni ifyo amashiwi yaba pali Esaya 7:14, 16 yafikilishiwe (a) mu 700 B.C.E. (b) mu nshita ya kwa Yesu.

² Pa kubala, calemoneka kwati abena Israele na bena Siria balacimfya ubulwi. Mu bulwi fye bumo, baipeye abaume ba maka aba kwa Ahasi 120,000! Baipeye na Maaseya “umwana wa mfumu.” (2 Imila. 28:6, 7) Lelo Yehova alemona ifyalecitika. Aibukishe ubulayo alaile Davidi, e ico atumine kasesema Esaya ukubila ubukombe ubwali no kusansamusha abantu.

³ Esaya atile: “Moneni! Umukashana akemita, no kufyala umwana mwaume, kabili akamwinika ishina lya kuti Imanuele. . . . Ilyo uyu mulumendo ashilaishiba ukukaana ububi no kusala ubusuma, icalo ca mfumu shibili [Siria na Israele] isho uletiina nga nshi cikalekeleshiwa.” (Esa. 7:14, 16) Cishinka ukuti ulubali lwa kubalilapo ulwa uku kusesema lulosha ku kufyalwa kwa kwa Mesia. (Mat. 1:23) Lelo apo “imfumu shibili,” e kutila, imfumu ya Siria ne mfumu ya Israele tashasanshile Yuda ilyo Yesu ali pano calo, ninshi ukusesema ukulanda pali Imanuele kufwile kwafikilishiwe umuku wa kubalilapo mu nshiku sha kwa Esaya.

 ⁴ Tapakokwele ukutula apo Esaya aseseme aya mashiwi, umukashi wakwe alimite no kufyala umwana umwaume kabili bamwinike ati Maheri-shalali-hashibashi. Nalimo uyu mwana e “Imanuele” uo Esaya alandilepo. * Ku kale, umwana nga afyalwa balemwinika ishina, nalimo ilya kwibukishako fimo ifyacindama ifyacitike, lelo abafyashi na balupwa balemwinika ishina na limbi. (2 Sam. 12:24, 25) Takwaba ubushininkisho ubulanga ukuti Yesu balemwita ishina lya kuti Imanuele.—Belengeni Esaya 7:14; 8:3, 4.

5. Finshi ifya buwelewele ifyo Imfumu Ahasi yacitile?

⁵ Ilyo Israele na Siria balesansa Yuda, icalo ca Asiria na co, icaleya cilekwatilako amaka, cali ne pange limo line ilya kusansa Yuda. Ukulingana na Esaya 8:3, 4, Asiria aali no kusenda “ifyuma fya mu Damaseke” ne “fyapokololwa mu Samaria” ilyo ashilasansa ubufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo ubwa Yuda. Mu nshita ya kucetekela amashiwi Lesa alandiile muli Esaya, Ahasi apangene icipangano na bena Asiria, ne cafuminemo ca kuti abena Asiria batendeke ukuteekela abaYuda ku munga we fwafwa. (2 Isha. 16:7-10) Ala mwandini calibipile, Ahasi uwalingile ukucingilila abaYuda nga filya kacema acita, alifililwe ukubacingilila! Tufwile ukuyipusha atuti, ‘Ilyo ndefwaya ukupingula pa fintu ifyacindama, bushe ncetekela Lesa nelyo abantu?’—Amapi. 3:5, 6.

KACEMA MUPYA AYAFWA ABANTU UKUBWELELA KULI LESA

6.. Bushe imitekele ya kwa Ahasi yapusene shani ne ya kwa Hisekia?

⁶ Ahasi afwile mu 746 B.C.E., kabili umwana wakwe Hisekia e wamupyene pa bufumu. Pali iyi nshita abaYuda bali bapiina icine cine kabili balilekele ukupepa Yehova. Bushe finshi iyi mfumu iyali fye iyaice yali no kubalilapo ukucita? Bushe yali no kubalilapo ukuwamya imikalile ya baYuda? Iyo. Hisekia alitemenwe Yehova, kabili ali ni kacema musuma uwa baYuda. Ico ali no kubalilapo ukucita kwafwa abantu ukutendeka ukupepa Yehova na kabili. Ilyo Hisekia aishibe ifyo Lesa alefwaya ukuti acite, taikete na ku cani, alicitile ifyo fine. Ala mwandini tufwile ukumupashanya!—2 Imila. 29:1-19.

7. Mulandu nshi cacindamine ukuti imfumu Hisekia yebe abena Lebi ukuti yali no kubafwa?

⁷ Abena Lebi bali no kubomba umulimo uwacindama uwa kwafwa abantu ukutendeka ukupepa Lesa wa cine na kabili. E ico Hisekia alibalonganike no kubalaya ukuti ali no kubafwa. Elenganyeni ifyo balya abena Lebi ba cishinka balilile ku nsansa ilyo imfumu yabebele aiti: “Ni mwe Yehova asalile ukwiminina pa ntanshi yakwe ku kumubombela.” (2 Imila. 29:11) Kanshi abena Lebi balibapeele umulimo wa kwafwa abantu ukupepa Lesa wa cine!

8. Finshi fimbi ifyo Hisekia acitile pa kuti abantu batendeke ukupepa Lesa wa cine na kabili, kabili finshi fyafuminemo?

⁸ Hisekia aitile abaYuda bonse na bena Israele ku kusefya kukalamba ukwa Ca Kucilila, kabili pakonkele Umutebeto wa Mukate Ushatutumuka uwa nshiku 7. Abantu balisekelele sana pali uyu mutebeto ica kuti balilundileko inshiku na shimbi 7. Baibolo itila: “Kwali ukusekelela nga nshi mu Yerusalemu, pantu ukufuma mu nshiku sha kwa Solomone mwana Davidi imfumu ya Israele takwali ukusefya ngo ku mu Yerusalemu.” (2 Imila. 30:25, 26) Abantu bafwile balikoseleshiwe sana pali uyu mutebeto! 2 Imilandu 31:1, itila: “Ilyo fye bapwile fyonse ifi, . . . batobawile ifimabwe ifyo baimike no kuputaula ifimuti ifyo baimike no  kubongolola ififulo fya kupepelapo ne fiipailo.” E fyo abaYuda batendeke ukubwelela kuli Yehova. Ifi bacitile fyali no kubafwa ukuipekanya ku fyali no kucitika ku ntanshi.

IMFUMU YAIPEKANYA KU MAFYA AYALI NO KWISA

9. (a) Bushe amapange ya bena Israele yafulungene shani? (b) Finshi Sankeribu acitile mu Yuda?

⁹ Nga filya fine Esaya asosele, abena Asiria balicimfishe ubufumu bwa Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso no kusenda abantu muli bunkole, ici calengele ukuti amapange ya bena Israele aya kubika umuntu uushali wa mu lupwa lwa kwa Davidi pa bufumu yafulungane. Bushe abena Asiria bena mapange nshi bakwete? Abena Asiria nomba basanshile Yuda. Baibolo itila: “Mu mwaka walenga 14 uwa kuteka kwa Mfumu Hisekia, e mo Sankeribu imfumu ya Asiria aile ku kulwisha imisumba ya malinga iya kwa Yuda kabili ali-ipokele.” Sankeribu alicimfishe imisumba 46 iya mu Yuda. Amulaikala mu Yerusalemu pali ilya nshita, bushe nga mwaumfwile shani? Mu kwangufyanya fye, abena Asiria balicimfishe imisumba ya mu Yuda!—2 Isha. 18:13.

10. Mulandu nshi amashiwi yaba pali Mika 5:5, 6 yakoseshe Hisekia?

¹⁰ Ca cine ukuti Hisekia alishibe ukuti bali no kumusansa, lelo mu nshita ya kulomba ubwafwilisho ku nko ishisenshi nga filya wishi Ahasi acitile, ena acetekele fye Yehova. (2 Imila. 28:20, 21) Afwile alishibe amashiwi ayo kasesema Mika alandile pali Asiria ukuti: “Lelo umwina Asiria, . . . tukamwimisha bakacema aba kumulwisha 7, tukamwimisha bacilolo mu bantunse 8. Na bo bakacema icalo ca Asiria ku lupanga.” (Mika 5:5, 6) Aya mashiwi yafumine kuli Lesa yafwile yalikoseshe sana Hisekia pantu yalangile ukuti Yehova aali no kwimya abashilika abaibela abali no kucimfya abena Asiria.

11. Ni lilali ukusesema ukwalanda pali bakacema 7 na bacilolo 8 kukafikilishiwa mu nshila iikalamba?

¹¹ Ukufikilishiwa kukalamba ukwa uku kusesema ukwalanda pali bakacema 7 na bacilolo 8 kwali no kucitika imyaka iingi pa numa ya kufyalwa kwa kwa Yesu, “kateka muli Israele, uo intulo yakwe ya ku kale.” (Belengeni Mika 5:1, 2.) Uku kusesema kukafikilishiwa ku ntanshi ilyo “umwina  Asiria” wa muno nshiku nelyo abalwani bakasansa abantu ba kwa Yehova. Bushe bashilika nshi abakatungululwa na Yesu abo Yehova akabomfya ukucimfya abalwani bakwe? Twala-asuka ici cipusho ku ntanshi. Lelo natubale tulande pa fyo twingasambilila ku fyo Hisekia acitile ilyo abena Asiria babasanshile.

IFYO HISEKIA ACITILE

12. Finshi Hisekia, bacilolo, na baume impalume bacitile pa kuti bacingilile abantu ba kwa Lesa?

¹² Yehova alafwaya sana ukutwafwa nga twakwata ubwafya. Lelo alafwaya na ifwe twacitapo fimo pa bwafya tukwete. Hisekia alanshenye na “bacilolo na baume bakwe impalume” kabili baumfwene ukuti bali “no kucilika amenshi yalefuma mu tumfukumfuku ayali ku nse ya musumba . . . Kabili [Hisekia] alishipile no kukuula icibumba cabongolweke conse no kukuulapo impungu, kabili ku nse akuulileko icibumba na cimbi, . . . no kupanga ifyanso ifingi ne nkwela.” (2 Imila. 32:3-5) Pa kuti Yehova acingilile no kucema abantu bakwe, abomfeshe abaume ba maka, e kutila Hisekia, bacilolo bakwe, na bakasesema abakosele mu kupepa Lesa.

13. Cinshi icacindama ico Hisekia acitile pa kuti abantu baipekanye ku balwani abali no kubasansa? Londololeni.

¹³ Lyena, Hisekia acitile icintu icacindama sana ukucila pa kucilika amenshi yalefuma mu tumfukumfuku no kukosha ifibumba fya musumba. Apo Hisekia aali ni kacema uwabikile amano ku bantu, alonganike abantu no kubakoselesha, abebele ati: “Mwitiina nelyo ukututuma pa mulandu wa mfumu ya ku Asiria . . . , pantu ifwe tuli na bengi ukucila abo ikwete. Yena ili no kuboko kwa buntunse, lelo ifwe tuli na Yehova Lesa wesu uwa kutwafwa no kutulwila inkondo.” Amashiwi ya kuti Yehova ali no kulwilako abantu bakwe yafwile yalibakoseshe icine cine! AbaYuda “balikoseleshiwe ku mashiwi ya kwa Hisekia imfumu ya Yuda.” “Amashiwi ya kwa Hisekia” e yalengele abantu ukuti bakose. Hisekia, bacilolo bakwe, ne mpalume, e lyo na kasesema Mika na Esaya, bali ni bakacema abasuma nga filya fine Yehova asobele muli kasesema wakwe.—2 Imila. 32:7, 8; belengeni Mika 5:5, 6.

14. Finshi Rabsake acitile, kabili bushe abantu bacitile shani?

¹⁴ Imfumu ya Asiria yapangile inkambi mu Lakishi, lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu. Lyena yatumine inkombe shakwe shitatu ukuyaeba aba mu musumba ukuti bacimbe. Umukalamba pali ishi nkombe, uo baleita ati Rabsake abomfeshe imicenjelo iyalekanalekana. Alandile ku bantu mu ciHebere, abebele ukuti beumfwila imfumu Hisekia lelo bomfwile imfumu ya Asiria, abalaile no kuti imfumu yali no kubatwala ku calo uko bali no kuyaikala bwino. (Belengeni 2 Ishamfumu 18:31, 32.) Rabsake alandile no kuti filya fine balesa ba nko bafililwe ukucingilila abantu babo e fyo na Yehova ashali no kupususha abaYuda ku bena Asiria. Lelo abantu tabalandilepo nangu cimo pa bufi alebepa, baikele fye tondolo. Ifi fine e fyo na babomfi ba kwa Yehova bacita.—Belengeni 2 Ishamfumu 18:35, 36.

15. Cinshi ico abekashi ba mu Yerusalemu balingile ukucita, kabili bushe Yehova abapuswishe shani?

¹⁵ Kwena, Hisekia afwile alifulilwe, lelo talombele ukuti icalo cimbi cimwafwe, alombele Yehova ukuti amwafwe ukupitila muli kasesema Esaya. Esaya aebele Hisekia ukuti: “[Imfumu Sankeribu] tayakengile muli uno musumba nangu kulasamo umufwi.” (2 Isha. 19:32) Ifyo abekashi ba mu Yerusalemu balingile ukucita, kushipa no kukananenuka. Yehova ali no kubalwila, kabili alibalwilileko! Baibolo itila:  “Awe inshita ilya ine iya bushiku malaika wa kwa Yehova alifumine no kuyaipaya abantu abali mu nkambi ya bena Asiria 185,000.” (2 Isha. 19:35) AbaYuda tabapuswike pa mulandu wa kuti Hisekia alicilike amenshi ayalefuma mu tumfukumfuku kabili alikuulile ne fibumba, lelo Yehova e wabapuswishe.

IFYO TWINGASAMBILILAKO

16. Muno nshiku, ni bani bemininako (a) abekashi ba mu Yerusalemu (b) “umwina Asiria” (c) bakacema 7 na bacilolo 8?

¹⁶ Ukufikilishiwa kukalamba ukwa kusesema ukulanda pali bakacema 7 na bacilolo 8 kukacitika mu nshiku shesu. Abekashi ba mu Yerusalemu balibasanshile ku bena Asiria. Nomba line, abantu ba kwa Yehova bali no kubasansa ku “mwina Asiria” wa muno nshiku, kabili akafwaya ukubalofya. Amalembo yalilanda pali uku kusansa e lyo na pa kusansa kwa kwa ‘Goge wa Magoge,’ ukusansa kwa “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso,” e lyo no kusansa kwa “shamfumu sha pe sonde.” (Esek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Ukus. 17:14; 19:19) Bushe uku kusansa uko Baibolo yalandapo ni kumo kwine? Tatwaishiba. Baibolo nalimo ilanda pa kusansa kumo kwine ukubomfya amashiwi ayalekanalekana. Ukulingana no kusesema kwa kwa Mika, bashilika nshi abo Yehova akabomfya ku kulwisha uyu mulwani wabipisha, e kutila “umwina Asiria”? Akabomfya abantu abo mushingatontonkanya napo, e kutila “bakacema 7 na bacilolo 8”! (Mika 5:5) Bushe bakacema na bacilolo bemininako bani? Bemininako baeluda. (1 Pet. 5:2) Muno nshiku, Yehova alibikako abaume abengi abafikapo aba kucema no kukosha abantu bakwe ku kusansa uko “umwina Asiria” wa mampalanya akabasansa. * Ukusesema kwa kwa Mika kutila, “bakacema icalo ca Asiria ku lupanga.” (Mika 5:6) ‘Icanso ca bulwi’ cimo ico babomfya ku kulwisha uyu mulwani “lupanga lwa mupashi,” e kutila Icebo ca kwa Lesa.—2 Kor. 10:4; Efes. 6:17.

17. Masambililo nshi yane ayo baeluda bengasambililako kuli cino cipande?

¹⁷ Baeluda kuti basambililako amasambililo ayacindama nga nshi ku fyo twasambilila muli cino cipande: (1) Icacindama nga nshi ico tufwile ukucita pa kuipekanya ku kusansa kwa “mwina Asiria” ukuli ku ntanshi ca kuti tufwile ukucetekela sana Lesa no kwafwa bamunyinefwe nabo ukucita cimo cine. (2) Ilyo “umwina Asiria” akasansa, baeluda bafwile ukucetekela sana ukuti Yehova akatupususha. (3) Pali ilya nshita, ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova kukalatweba nalimo fikamoneka kwati teti fitwafwe ukulingana no kutontonkanya kwa buntunse. Lelo bonse tufwile ukumfwila ifyo bakalatweba, nampo natufitemwa nelyo iyo pantu ukucita ifi kukalenga tukapusuke. (4) Ino ni nshita ya kwaluka kuli balya bonse abacetekela mu masambililo ya muli cino calo, ifyuma, nelyo utubungwe twa bantunse. Baeluda bafwile ukuba abaiteyanya ukwafwa bonse abashaba ne citetekelo icakosa.

18. Bushe ukutontonkanya pali ili lyashi kukatwafwa shani ku nshita ya ku ntanshi?

¹⁸ Kukaba inshita imo iyo ababomfi ba kwa Lesa bakamoneka nga bashikwete aba kubafwa nga filya cali ku baYuda abali mu Yerusalemu mu nshiku sha kwa Hisekia. Ilyo ifi fikacitika, amashiwi ya kwa Hisekia yakatwafwa ukutwalilila aba citetekelo. Natuleibukisha ukutila abalwani besu bali “no kuboko kwa buntunse, lelo ifwe tuli na Yehova Lesa wesu uwa kutwafwa no kutulwila inkondo”!—2 Imila. 32:8.

[Amafutunoti]

[Ifipusho]

[Icikope pe bula 18]

Ifyo Hisekia alandile fyalengele abantu ukushipa (Moneni paragrafu 12 na 13)