Ukwipaya Isabi Pali Bemba wa Galili

BUSHE abalondo abaleipaya isabi pali Bemba wa Galili ilyo Yesu ali pano calo balebomba shani? Icasuko kuli ici cipusho kuti catwafwa ukumfwikisha amalyashi ayengi ayaba mu mabuuku yane ayalanda pali Yesu, nga yalya tubelengele mu cipande cifumineko.

Bemba ya Galili yalepa amakilomita 21 kabili mu bwipi yaba amakilomita 12. Ukufuma fye na kale, muli iyi bemba mulaba sana isabi ilyo abalondo bepaya. Pa Mpongolo ye Sabi mu Yerusalemu e pabelele na maliketi apo baleshitisha isabi. (Nehemia 3:3) Isabi limo ilyo baleshitisha pali iyi maliketi lyalefuma muli Bemba wa Galili.

Umutumwa Petro afumine kwi tauni lya Betsaida ilyali mu lulamba  lwa Bemba wa Galili, ishina lya ili itauni napamo lipilibula ukuti, “Ing’anda ya Mulondo.” Itauni limbi ilyali mu lulamba lwa Bemba balelita ukuti Magadani nelyo Magdala, uku kwine e ko Yesu asendele abasambi bakwe pa numa ya kwenda pa menshi. (Mateo 15:39) Uwalembele icitabo cimo atile, nga kukonka iciGriki, ishina lya kuti Magdala lipilibula ukuti “Itauni Uko Bapekanishisha Isabi.” Muli ili tauni mwali ifikuulwa ifingi umo balepekanishisha isabi. Umu e mo baleumikila isabi no kubikako umucele nelyo ukulibika mu mwangashi wakantuka pa kuti bapange ifya kulya fimo ifyapala umuto ifyo balesungila mu mitondo. Ifi fya kulya balefilonga no kufituma mu ncende shalekanalekana, mu Israele yonse e lyo ne ncende shimbi.

Ilyo Yesu ali pa calo, umulimo uukalamba uo abantu abengi balebomba mu Galili, wa kwipaya isabi, ukulipekanya e lyo no kulishitisha. Napamo kuti twatontonkanya ukuti abantu abengi abali mu Galili balekwata sana indalama pa mulandu wa ubu bukwebo bwe sabi. Nomba te fyo cali. Uwasambilila sana umo atile, “te kutila abantu baleipaya fye isabi no kupanga indalama shabo abene nge fyo ababelenga Icipangano Cipya muno nshiku batontonkanya. Lelo ubuteko e bwakwete amaka pali ubu bukwebo kabili aba cuma e balenonka.”

Herode Antipa e waleteka icitungu ca Galili, kabili abena Roma e bamusontele ukuba kateka. Kanshi e wakwete amaka pa misebo ya mu Galili, ifyabu e lyo ne fintu fimbi pamo nga imikoti, impanga, ubulimi e lyo no bukwebo bwe sabi bwine. Uku e ko Herode alefumya sana indalama sha kubomfya mu buteko bwakwe. Takwaba ifyalembwa ifilondolola ifyo balesonka imisonko mu Galili mu nshita Yesu ali pano calo. Lelo cimoneka kwati ifyo Herode alecita pa kupoka imisonko tafyapusene sana ne fyo bakateka abaGriki na bena Roma balecita pa kupoka imisonko mu fitungu fyabelele ku kabanga. Indalama ishingi isho ubuteko bwalesanga ukufuma mu makwebo yalekanalekana e lyo ne shalefuma ku mikoti, mu bulimi na mu bukwebo bwe sabi shaleya fye ku bakankaala, lelo abapiina, nangu ca kuti e balebomba imilimo iingi, balekwata fye indalama ishinono.

Ubwafya bwa Kulipila Imisonko

Ilyo Yesu ali pano calo, incende ishisuma sana isha mu Galili shali sha lupwa lwa ku bufumu, kabili Herode Antipa alishakenye kuli bacilolo bakwe e lyo na bantu bambi abo atemenwe. Abo Herode aleteka balelipila indalama ishingi isho alebomfya mu mikalile yakwe iya bwanalale, ukukuulilamo ifikuulwa fyakwe ifya lulumbi, e lyo no kushibomfya mu mitekele yakwe iyafulilemo imitabotabo. Shimo alepeela ku misumba na ku fibusa fyakwe. Imisonko yalekanalekana iyo abapiina balelipila mu Galili yalikulishe.

Na kabili, Herode e wakwete sana amaka pa mimana yali mu Galili. Kanshi Herode na bashimucindikwa abo ayakenye incende e baleangalila ubukwebo bwe sabi. Mu ncende ishaletungululwa ne mfumu, bakasonkesha bakalamba  aba misonko abali abakankaala, balelipila indalama ku buteko pa kuti bakwate insambu ya kulipilisha imisonko. Kabili aba bene e bakwete na maka ya kwingisha abalondo incito ya kwipaya isabi. Abantu bamo batila apo Mateo alesonkesesha imisonko mu Kapernahumu, nalimo abo alebombela ni aba bene bakasonkesha bakalamba aba misonko. Mateo afwile e “waleingisha abalondo incito no kubeba ifya kukonka.” Mu musumba wa Kapernahumu e mwali sana ubukwebo bwe sabi, ilyalefuma muli Bemba wa Galili. *

Ifyalembwa ifya kale sana filanga ukuti mu ma 100 B.C.E. aba ku Palestine ilingi line tabalebomfya indalama pa kulipila imisonko, “balekabushanya fye ifipe.” E co, bamo abaishibe sana ubulondo, baleti nga baipaya isabi, balebuulapo limo mupepi fye na hafu, no kupeela ku buteko pa kuti balebasuminisha ukwipaya isabi. Ifyalembwa fya kale filanga ukuti mu fyalo fimo ifyaletekwa na bena Roma, Ubuteko e bwakwete fye amaka pa bukwebo bwe sabi kabili ishi ncende shalikwete na baleshangalila. Mu Pisidia, bakapokola baleshininkisha ukuti takuli nangu umo uwa kwipaya isabi ukwabula insambu kabili abalondo balingile fye ukushitisha isabi lyabo ku bantu abo basuminishe ku buteko, aba bene e baletwala ne misonko ku Buteko.

Umuntu umo alandile ukuti ico babikileko iyi misonko na mafunde, kufwaya ukuti “imfumu nelyo abantu abakwete incende iikalamba e bo balenonka sana, e lyo abalondo bena balesangamo fye icibwesha icinono.” Nangu fye bantu abalecita amakwebo yambi, icibwesha balesangamo caleba fye icinono pa mulandu wa kuti imisonko yalilumine sana. Ukufuma fye na kale, abantu tabatemwa ukulipila imisonko. Icalengele sana ukuti abantu bapate bakasonkesha ba misonko, nga filya tubelenga mu mabuuku ya Mbila Nsuma, mulandu wa kuti bakasonkesha tabali abafumacumi, bali na kaso, baleliila abapiina amasuku pa mutwe ica kuti bena baleya balebelako fye abakankaala.—Luka 3:13; 19:2, 8.

Abalondo Abalandwapo mu Mabuuku ya Mbila Nsuma

Amabuuku ya Mbila Nsuma yalanga ukuti Simone Petro alikwete abo alebomba nabo mu bukwebo bwa kwipaya isabi. Abayafwile Petro ukukula amasumbu ilyo aipeye isabi mu cipesha mano bali ‘balondo banankwe abali mu bwato bumbi.’ (Luka 5:3-7) Abasambilila sana batila “abalondo balepanga ‘utubungwe’ . . . pa kuti babengishe incito ya kwipaya isabi.” Nalimo ifi e fyo abana ba kwa Sebede, Petro, Andrea na banankwe bacitile pa kuti babasuminishe ukulabomba umulimo wa kwipaya isabi.

Baibolo tayalanda nampo nga aba abalondo ba mu Galili bali-ikwatile amato ne fintu fimbi ifyo balebomfya pa kwipaya isabi. Bamo batila balikwete. Na kuba, Baibolo itila Yesu aninine ubwato “ubwali ubwa kwa Simone.” (Luka 5:3) Lelo, icitabo cimo casosele ukuti, “nalimo abali abene ba mato bali ni balya bene ababengishe incito ya bulondo kabili ababomfi bonse baleyabomfyako.” Nampo ifi e fyo cali nelyo iyo, Baibolo ilanda pali Yakobo na Yohane ukuti balelunda amasumbu yabo. Cimoneka kwati pa kuti abalondo bashitishe isabi baleipaya, balebweshako umutengo, kabili baleingisha na babomfi cila bushiku.

Kanshi fingi fyabimbilwe mu mulimo wa kwipaya isabi mu nshita ya batumwa ukucila ne fyo twingatontonkanya. Bengi babimbilwemo muli ubu bukwebo. Ukulaibukisha ifi kulatwafwa ukumfwikisha umwalola amalyashi ya mu mabuuku yane ayalanda pali Yesu umo alandile pa kwipaya isabi e lyo na pa balondo. Ne cacindama ca kuti ukwishiba ifi kulatwafwa ukwishiba ukuti Petro, Andrea, Yakobo na Yohane balikwete sana icitetekelo. Mu kwipaya isabi e mo balemwena ubwikalo. Tatwaishiba nampo imikalile yabo yaliweme nelyo iyo, lelo ico twaishiba ca kuti ilyo Yesu abetile, tabaikete na ku cani, balishiile ubukwebo bwabo ubwa kwipaya isabi ubo baishibe bwino kabili umo balesangila imikalile no kuba “abalondo ba bantu.”—Mateo 4:19.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Bemba wa Hula

Betsaida

Kapernahumu

Magadani

Bemba wa Galili

Yerusalemu

Bemba Wafwa

[Abatusuminishe]

Todd Bolen/Bible Places.com

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

Todd Bolen/Bible Places.com